Jahandyq turbulenttilik jaghdayynda kez-kelgen memleketting tabysty damu traektoriyasy sol elding energetikalyq qauipsizdigine baylanysty. Býginde energetikalyq soghystar negizinen múnay men gaz tónireginde órship túr. Biraq bolashaqta yadrolyq energetikanyng birinshi oryngha shyghatyny anyq.

Degenmen búl mәsele strategiyalyq jaghynan nemese elding egemendigin saqtau túrghysynan alyp qarasaq ta, eleusiz qalyp keledi. Osylaysha әlemdik koniunkturagha tәuelsizdigi jete baghalanbay otyr. HHI ghasyrdyng ortasynda osy salada óz qúzyrettiligin damytumen qatar, zaman talabyna say keletin atom elektr stansalaryn salyp, injener kadrlardy jetkilikti mólsherde dayynday alghan memleketter algha shyghady. Mysaly, osy salany ózdiginen ilgeriletip, damytqan Fransiya algha qadam basyp kózge týsti. Osy elding Preziydenti E. Makron úsynghan energetikalyq sektordy janghyrtu jospary úzaq merzimdik sipatta.

Aytpaqshy, Euroodaqtyng basqa elderimen salystyrghanda Fransiya múnay men basqa da dәstýrli energiya kózderin jetkizuge asa tәueldi emes. Búl memleketting energetika salasyn modernizasiyalaudy kózdegen býgingi baghdarlamasynda atom jәne janartylatyn energiya kózderine erekshe mәn berilgen. Al búl Fransiya ekonomikasyna jana mýmkindikter berip, onyng jahandyq bәsekege qabilettiligin arttyruy mýmkin. Energetikalyq tәuelsizdikke qol jetkizu Parijding qauipsizdigin nyghaytyp, halyqaralyq arenadaghy ornyn da aishyqtay týsedi. Búl sala boyynsha Týrkiya men Ózbekstannyng bolashaghy zor. Qazaqstannyng búl jaghynan birshama artta qalghanyn moyyndauymyz kerek. Mysaly, kórshi Ózbekstan qazirding ózinde quatty jәne negizgi atom elektr stansiyalaryn salyp jatyr әri Reseyding qoldauyna ie bolghan Tashkent óz jaghdayyn birtindep jaqsarta aldy. Osylaysha Resey jergilikti mamandardy dayyndap, zamanauy tehnologiyalardy úsynady.

Búghan qosa, múnday yntymaqtastyq eki jaqqa da óte qolayly. Mýmkindigin mýlt jibermegen Tashkent búl saladaghy belsendilikti kýsheytip, ózining egemendik, bәsekelestik artyqshylyqtaryn paydalandy dep aita alamyz. Atom elektr stansalarynan keletin arzan energiya elimizding ekonomikalyq damuyna jol ashyp, zaman talabyna say óndiris oryndaryn qúrugha da serpin beredi. Ghalymdar kýlli Euraziya qúrlyghynda atom energiyasyna qajettilik artady degen pikirde. Demek, Qazaqstan da zaman súranysyna say beyimdelip, qamdanuy tiyis. Álbette, Qazaqstan kórshilerinen artta qalmauy kerek. Óitkeni aimaqtyng ekonomikalyq әleueti artyp, kóshbasshylyqqa qoyylar talap kýsheyip keledi. Biraq búl jerde mәsele ózara bәsekede emes, memleketterding ózderining energetikalyq tәuelsizdigin nyghaytuynda ekenin aita ketu kerek.

Sarapshylar biylghy jyldyng birinshi jartyjyldyghynda óz zertteuining nәtiyjeleri men boljamdaryn jariya etti. Osyghan sýiensek, Qazaqstannyng birtútas elektr energetikalyq jýiesine týsetin maksimaldy auyrtpalyq 2035 jyly qazirgi 15,8-den 23 GVt-qa deyin artady. Elektr quatyn tútynu 113,9-dan 153 kVtsagh-qa deyin kóbeyedi. Sonymen qatar, qazir júmys istep túrghan jylu jәne su elektr stansalaryndaghy turbinalyq jabdyqtardyng jaghdayy mәz emes. Býginde búl qondyrghylardyng әbden tozyghy jetkeni anyqtaldy. 2020 jyly 25-50 payyzgha tozghan jabdyqtardyng ýlesi 8 payyzdy qúrasa, tozu dengeyi 75 payyzdan asqan qondyrghylardyng ýlesi 52 payyzgha jetti. Demek, jaghday jyl ótken sayyn nasharlay bermek. Energetikalyq jabdyqtardyng tozuy saldarynan 2035 jylgha qaray quattylyghy 8,1 GVt-qa deyingi birqatar qondyrghylardyng isten shyghuy yqtimal.

Búl quat tapshylyghynyng ornyn toltyru ýshin kem degende eki bloktan túratyn, quattylyghy 1000-nan 1400 MVt-qa deyingi AES salu qajet. Biraq búl aldaghy on jyldyng ýlesindegi jospar. Al úzaq merzimdi perspektivada alyp qarasaq, atom energiyasynyng manyzdylyghy men oghan qajettilik odan әri arta týsedi. Sondyqtan strategiyalyq túrghydan alyp qarasaq, Qazaqstan ýshin jalghyz atom elektr stansasynyng azdyq etui әbden mýmkin. Sondyqtan, búl salany josparly týrde damytu kerek. AES qúrylysy kezinde innovasiyalyq tehnologiyalardy damytu mәselesi de eskerilui tiyis. Osylaysha úzaq merzimdi perspektivada energetikalyq әleuetti odan әri arttyra týsu qamtamasyz etilgeni jón. Sol sebepti, elding qajettiligin qazirgi mýmkindikpen nemese aldaghy eki-ýsh jyl bederimen qarastyru aghat týsinik bolady. Múnday qatelikke jol bermes ýshin, keminde ondaghan jyldy qamtityn jýieli strategiya qúru qajettiligi tuyndap otyr. Mәselege osy qyrynan zer salsaq, kómirsutegi resurstary qanshalyqty tiyimdi bolsa da, yadrolyq energiyasyz energetikalyq qauipsizdikti strategiyalyq túrghydan qamtamasyz etu mýmkin emestigi anyq.

Abai.kz