Júma, 19 Sәuir 2024
Janalyqtar 3223 0 pikir 23 Qantar, 2013 saghat 09:12

Múhtar Kәribay. Elding ary, joqshysy

("Iliyas Omarov: hattar arqalaghan syrlar" kitaby jayly birer sóz)

 

Kórnekti  memleket jәne qogham qayratkeri Iliyas Omarovtyng 100 jyldyq mereytoyyna oray Túnghysh Preziydent Qorynyng bastamasymen, Qazaqstan Respublikasy Ortalyq memlekettik múraghatymen birlese otyryp «Iliyas Omarov: hattar arqalaghan syrlar» jinaghynyng jaryqqa shyghuy elimizding ruhani, mәdeny ómirindegi eleuli oqigha, qazirgi qoghamymyz, әsirese intellektualdy orta ýshin paydasy mol oy salarlyq enbek ekendigin atap ótkimiz keledi. Shynyn aitu kerek, agha buyn ókilderi bolmasa, qazirgi orta jәne jas buyn Iliyas Omarov turaly onshalyq kóp bile bermeydi. Kenes odaghy kýirep, Qazaqstan tәuelsizdigining alghashqy jyldarynda naryq jýiesine ótui jolyndaghy kýrdeli kezende tarihy dәstýr men ruhany sabaqtastyqty jalghastyru isi birshama daghdarysqa  tap boldy. Sonyng saldarynan ghylym-bilim, әdebiyet pen mәdeniyet salasynda toqyraushylyqtyng nyshandary kórine bastaghany mәlim. Ótken jyldary amalsyzdan oryn alghan kemistikterding ornyn toltyru isi qazirgi uaqytta qayta jandanyp, atap aitqanda, Memlekettik «Mәdeny múra» baghdarlamasy syndy úlaghatty isti jýzege asyru jәne basqa da iygilikti sharalardyng atqaryluy, demek búl baghytta ong qadamdar jasaluy kәmil quantady.  Qolymyzdaghy qymbat jinaq osy iygilikti isterding qatarynan dep baghalaymyz.

("Iliyas Omarov: hattar arqalaghan syrlar" kitaby jayly birer sóz)

 

Kórnekti  memleket jәne qogham qayratkeri Iliyas Omarovtyng 100 jyldyq mereytoyyna oray Túnghysh Preziydent Qorynyng bastamasymen, Qazaqstan Respublikasy Ortalyq memlekettik múraghatymen birlese otyryp «Iliyas Omarov: hattar arqalaghan syrlar» jinaghynyng jaryqqa shyghuy elimizding ruhani, mәdeny ómirindegi eleuli oqigha, qazirgi qoghamymyz, әsirese intellektualdy orta ýshin paydasy mol oy salarlyq enbek ekendigin atap ótkimiz keledi. Shynyn aitu kerek, agha buyn ókilderi bolmasa, qazirgi orta jәne jas buyn Iliyas Omarov turaly onshalyq kóp bile bermeydi. Kenes odaghy kýirep, Qazaqstan tәuelsizdigining alghashqy jyldarynda naryq jýiesine ótui jolyndaghy kýrdeli kezende tarihy dәstýr men ruhany sabaqtastyqty jalghastyru isi birshama daghdarysqa  tap boldy. Sonyng saldarynan ghylym-bilim, әdebiyet pen mәdeniyet salasynda toqyraushylyqtyng nyshandary kórine bastaghany mәlim. Ótken jyldary amalsyzdan oryn alghan kemistikterding ornyn toltyru isi qazirgi uaqytta qayta jandanyp, atap aitqanda, Memlekettik «Mәdeny múra» baghdarlamasy syndy úlaghatty isti jýzege asyru jәne basqa da iygilikti sharalardyng atqaryluy, demek búl baghytta ong qadamdar jasaluy kәmil quantady.  Qolymyzdaghy qymbat jinaq osy iygilikti isterding qatarynan dep baghalaymyz.

Iliyas Omarov HH ghasyrdaghy Qazaqstannyng sayasi, qoghamdyq, әleumettik-mәdeny ómirinde tereng iz qaldyrghan iri túlgha, joghary memlekettik-partiyalyq qyzmetter atqarghan sayasy qayratker. Áriyne, ótken ghasyr boyynda Qazaqstannyng joghary tómen biyligi qúramynda qyzmette bolghan qazaq, orys nemese ózge últ ókilderi az emes. Solardyng qatarynda ziyaly qauymnyng ýmiti men senimine ie bolyp, halyqtyng shynayy yqylasy men alghysyna bólenip, esinde saqtalghan azamattar sausaqpen sanarlyq. Búl túrghyda I.Omarov ózining jeke basynyng mol qasiyetteri, eren enbekqorlyghy, ensiklopediyalyq tereng bilimimen, eng bastysy, aq jýrekti, keng peyildi biyik parasat iyesi bola otyryp, Otanyna, halqyna qaltqysyz qyzmet etuding jarqyn ýlgisin kórsete bilgen kemel azamat. Tarihtyng qara búlty basyna jii ýiirilgen qazaq halqy ýshin qaranghydan, tyghyryqtan  jol tabugha bastaytyn shamshyraqtay dәl osynday temirqazyq túlghalardyng alar orny aitpasa da týsinikti. Óitkeni aldymen otarlyq, odan keyingi totalitarlyq jýiede últtyng ózin-ózi: tildi, ruhty, salt-dәstýrdi, bolmysty saqtau instinkti, týbinde memlekettik, sayasy egemendikke úmtyluy eng aldymen shygharmashylyq quat, ghylym men mәdeniyet, últtyq ar-namys arqyly damyp otyrdy. HH ghasyr basynda qazaq elining derbestikke qol jetkizuding úly  múraty Alash qayratkerlerining kýresimen bastalyp, bolisheviktik kenes dәuirinde oishyl, sanaly úrpaqtardyng ruhany baylanysy jolymen últjandy azamattardyng arqasynda ishtey ýzbey jalghasyp otyrsa, ghasyrdyng ekinshi jartysynda múnday ýrdisting bel ortasynda Iliyas Omarov syndy biregey túlghalardyng bolghandyghy anyq. Búl sózderimizding dәleli retinde Múhtar Áuezovtyng úly Ahmet Baytúrsynov turaly 1923 jyly aitqan: ««Qazaq» gazetining sýtin emip ósken bir buyn osy kýnde pikir-bilim jolynda búghanasy bekip, is maydanyna shyghyp otyrsa, keyingi jas buyn Aqang salghan órnekti bilip, Aqang ashqan mektepti oqyp shyqqaly tabaldyryghyn jana attap, ishine jana kirip jatyr. Aqannyng búl istegen qyzmeti - qazaqtyng úzyn tarihymen jalghasyp ketetin qyzmet, istegen isimen ózine ornatylghan eskertkish - mәngilik eskertkish» degen, býginde aiday aqiqatqa ainalghan kemengerlik pikirin eske alsaq bolady. Rasynda Ahan, Álihan, Mirjaqyp, Jýsipbek, Maghjandardyng istegen qyzmeti - qazaqtyng úzyn tarihymen jalghasyp, Sәken, Túrar, Súltanbek, Temirbek, Múhtar, Ghabitting qyzmetimen úshtasyp, Qanysh, Bauyrjan, Iliyas, Shәken, Júban, Múqaghalilar arqyly býgingi úrpaqqa jetti. Al, últtyq tәuelsizdik jónindegi azat oy eng aldymen aldynghy qatarly ziyaly qauymgha tәn bolatyndyqtan, totalitarlyq jýie joghary biylikke oily, sanaly, әriyne, birinshi kezekte kókiregi oyau últshyl azamattardy jolatpaugha tyrysqany belgili. Osy túrghydan kelgende HH ghasyrdyng ekinshi jartysynda etnikalyq erekshelikterdi joq qyludy kózdegen kommunistik sayasattyng ýdep, órship túrghan kezeninde Qazaqstannyng partiyalyq-nomenklaturalyq joghary biyligi qúramynda Iliyas Omarovtay últjandy azamattyn, ýlken mәdeniyet iyesining bolghandyghy da qazaqtyng mandayyna búiyrghan baghynyng biri bolsa kerek. Iliyas Omarovtyng qazaq qoghamyndaghy orny turaly ol kisining kózin kórmegen bizding úrpaqtyng az bilui týsinikti bolsa, (mәselen, nege ekeni belgisiz, eline erekshe qyzmeti singen kóptegen qayratkereler turaly mektep nemese joghary oqu oryndary baghdarlamasyna engizilmegen), onymen zamandas retinde aralasqan, dostyq, qyzmettik qarym-qatynasta bolyp, atqarghan isterine tikeley kuә bolghan, qoldau-qorghauyn sezingen adamdar tereng biledi, әriyne.

Memlekettik qayratker, kórnekti әdebiyet synshysy, publisist I.Omarovtyng jazghan enbekteri, atqarghan qyzmeti, әdiletsizdikke tap bolyp qughyngha úshyraghan azamattargha arasha týsui óz aldyna bólek taqyryp desek, qolymyzdaghy hattar jinaghynyng ózinen ótken ghasyrdyng ekinshi jartysyndaghy Qazaqstan tarihynan mol mәlimetter alugha әbden bolady. Qúrghaq qújattar emes, әrbir hatta jýrekten, kónilden shyqqan oi-pikirler, ýmit-niyetter, tilek-lebizder jatqandyqtan, olardan biz zaman tynysyn, uaqyt lebin, qoghamnyng jýrek lýpilin  sezine alamyz. Sәikestik pe, tabighy zandylyq pa ol kezeng últtyq ruhaniyattyng órleu, janghyru kezeni bolghany mәlim.

Hattar arqalaghan syrlargha ýnilsek, Iliyas agha ózi ómir sýrgen, qyzmet etken zamanyndaghy el ómirining әrbir eleng etuge, eskeruge túrarlyq oqighasyn nazarsyz qaldyrmaghany angharylady. Taghdyrdyng mandaygha búiyrghan mýmkindigin molynan paydalana otyryp ol Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng auyr tauqymetinen endi ghana shyqqan qazaq qoghamynyng tamyr býlkilin, jýrek qaghysyn baqylap, baghdarlap, rettep otyrghan asa bilgir emshidey kórinedi. Ózgesin aitpaghanda, Ilekenning múnday is-әreketi ózi jazghan, anyghynda oghan jazylghan hattardan qapysyz tanylady. Jinaqtyng alghysózinde әdil atalyp ótkendey, hat alysu aumaghy men hat almasqan adamdar auqymy óte ken, san-salaly jәne sol uaqytta barshasy ózekti de manyzdy. Olardyng arasynda qolyna endi ghana qalam ústaghan balang aqyn, ýlken ghylymgha bet alghan jas ghalymdardan bastap, attary әlemge tanylghan әigili túlghalardy kezdestiremiz.

Iliyas Omarúly aumaly-tókpeli ótken ghasyrda halqymyzdyng ruhany kýsh-quaty men últtyq tútastyghyn saqtap qalugha tikeley yqpal etken iri túlghalar Múhtar Áuezov, Bauyrjan Momyshúly, Ghabit Mýsirepov, Júban Moldaghaliyev, Shәken Aymanov syndy azamattarmen, Qazaqstannyng mәdeny ómirine airyqsha ýles qosqan ózge últ ókilderining tanymal túlghalary E.Brusilovskiy, Yu.Kazakov,  L.Leonov, N.Sas, D.Snegin jәne basqalarymen óte tyghyz aralasyp, joghary biylik atynan olardyng enbekteri men qoghamdaghy ornyn baghalay otyryp, qajet kezinde qoldap-qorghaumen birge aldaghy kezenderge baghyt-baghdar berip, jalpy, osynday san-saladaghy quatty shygharmashylyq adamdarynyng qyzmetin memlekettik, halyqtyq mýdde múratyna ýilestirip otyrudy basty paryz sanaghanyna kózimiz jetedi. Hattardyng qazaq, orys tilinde sonshalyq ýlke parasatpen mazmúndy, mәdeniyetti, әsirese boyamasyz shynayy jazyluy internasionalizm úghymynyng da tereng ýlgisin kórsetedi.

Ýlken sapargha bet alghan jas talaptardyng jolyn ashuy óz aldyna, aty anyzgha ainalghan Baukenning ózi hatyn «esep bereyin» dep bastauy, jazghan enbekterining barlyghyn derlik aldymen I.Omarovqa qoljazba kýiinde jiberip, onyng pikiri men aqyl-kenesterine qúlaq týrip otyrghany erekshe әser qaldyrady, kóp oilargha jeteleydi. Súrapyl soghystyng tozaghynan ótip, naghyz әskery minezding adamy retinde ózi aitqanday keyde «ish pystyrarlyq» beybit zamanda boyyndaghy tasyp túrghan kýsh-quatyn tolyqqandy júmsaytyn jer tappay tarpynghan B.Momyshúlynyng da qoghamnan óz ornyn alyp, qaruyn qalamgha aiyrbastap, keyingi úrpaq ýshin qúndy kitaptaryn jazyp qaldyruyna týrtki bolghan, dem bergen de Iliyas agha ekenin andaymyz.

Zamany men qorshaghan ortasynan týsinbestik qamalyna az kezdespegen, әsirese «synshysymaqtar» men sholaq belsendilerden zәtte bolghan M.Áuezov ózining әigili «Abay joly» epopeyasyn asa joghary dengeyde taldap, әdil, aqiqat baghasyn bergen Iliyas Omarovqa tereng razylyqpen jazghan jýrekjardy hatyn: «Qadirdan dos Iliyas, - dep bastap, roman jónindegi alghashqy aitqan, eng alghash iriktep alghan oilarynda qazaq әdebiyeti, qazaqtyng býgingi qauymy, oqushy synshy júrty jay ósu ghana emes,  shynayy barynsha bar syngha jauap úrarday: olqysyz, aqausyz ýlken ortalar bolsa eken deysin. Búl sonshalyq adal, zor jýrekting aq niyeti.  әr jýrekting týbinde jatatyn shynnyng shyny, armannyng asyly. Sony aitugha bekingen sәtinde esh nәrseni (kóldenen, kýiben, keybir kýiki jaylardy) elemey, as biyik túrghygha shyghyp túryp ýn qatqansyn» dep aghynan jarylady. Múhannyng osy hatynda «...býginde myna sening Respublikamyzdaghy kórnekti partiya qyzmetkeri bolyp jýrgen: talaby zor, tileulestigi odan da zor, dos azamat auzymen aitqanyn, ashqanyng bәr-bәrinen erekshe qymbat. Tek әdebiyetting ózining arnasynda ghana jýrgen júrt emes, Otanymda, elimde, sol elding ary, joqshysy bop aita da biletin, oqy da biletin dos kómekshi azamat, shynayy qadirli, eng qadirli oqushym kelipti dep quanamyn», - degen tarihy joldary úlyny úly tanyp, kemenger M.Áuezovtyng qayratker I.Omarovqa, onyng Qazaqstan tarihyndaghy alar airyqsha ornyna, biyik parasaty men joghary intellektiligine bergen eng әdil bagha ekendigi talassyz aqiqat. Qazaqstannyng joghary biyliginde elining ary, joqshysy bola bilgen, orys ziyaly qauymynyng kórnekti ókili Yu.Kazakov óz hatynda jazghanday mәdeniyet ministrligin basqaratyn mәdeniyetti ministr I.Omarov syndy azamattardyng qyzmet jasauy tól tarihymyz kórsetip otyrghanday, qanday da bolmasyn memlekettin, әsirese bizdey tәuelsizdigi jas memleketting biylik mekemelerining qyzmeti men halyqtyng ruhany quaty bir arnada, parasat maydanynda toghysqan jaghdayda últtyng almaytyn qamaly, ótpeytin kedergisi, ensermeytin daghdarysy bolmaytyndyghyn kózimizdi jetkizip, kónilimizdi ornyqtyrady.

 

Múhtar Kәribay,

Qazaqstan Respublikasynyn

Ózbekstan Respublikasyndaghy Elshiliginin

mәdeniy-gumaniarlyq mәseleler jónindegi kenesshisi

Abai.kz

0 pikir