Júma, 29 Nauryz 2024
Janalyqtar 3788 0 pikir 17 Qantar, 2013 saghat 11:38

Eleujan Serimov. Sot sheshendigining aitary

Qogham janghyrghanda qoghamdyq jýielerding býkil salasy týbegeyli ózgeristerge úshyraydy. Tәuelsizdik alghannan keyingi jyldary qogham ómirindegi eren qúbylystardy janasha payym, tanym-týsinkpen baghalau  qajettiligi tudy. Zang salasynyng keleli bóligin qúraytyn sot biyligi de búdan syrt qalghan joq-ty. Bolmysymyz momyn bolghandyqtan ba, sot degende at ýrikkendey shoshyna qaraytynymyz jasyryn emes. Zәude bir zangha tompaq kelip qalyp, әpselenge týsken kezinde, imanyng men ar-ojdanyn, ishatyng men kisiliging synalyp, bilip-bilmey istegen әreketinning ar-qarasyna qaray qylday moynyna zildey qamyt kiygizuge ýkim shygharylatyn birden bir oryn - sot. Tegeuirindiden tepki jep, kýshtiden tar qyspaq kórgen, әdilet izdep, tórelik súraushylardyng jýgineri men sýieneri - qashan da osy sot.

Qogham janghyrghanda qoghamdyq jýielerding býkil salasy týbegeyli ózgeristerge úshyraydy. Tәuelsizdik alghannan keyingi jyldary qogham ómirindegi eren qúbylystardy janasha payym, tanym-týsinkpen baghalau  qajettiligi tudy. Zang salasynyng keleli bóligin qúraytyn sot biyligi de búdan syrt qalghan joq-ty. Bolmysymyz momyn bolghandyqtan ba, sot degende at ýrikkendey shoshyna qaraytynymyz jasyryn emes. Zәude bir zangha tompaq kelip qalyp, әpselenge týsken kezinde, imanyng men ar-ojdanyn, ishatyng men kisiliging synalyp, bilip-bilmey istegen әreketinning ar-qarasyna qaray qylday moynyna zildey qamyt kiygizuge ýkim shygharylatyn birden bir oryn - sot. Tegeuirindiden tepki jep, kýshtiden tar qyspaq kórgen, әdilet izdep, tórelik súraushylardyng jýgineri men sýieneri - qashan da osy sot.

Sot ýderisine (prosesine) qatysushy sudiya, aiyptaushy men qorghaushy kýndelikti túr­mys-tirshi­li­gin­de әrdayym adam­dar­men­ qarym-qa­ty­nas­ jasaydy, kóp­shi­lik­tin­ al­dynda, qa­lyng or­tasynda jýredi. Sot me­ke­me­lerinde zang atynan sóilep, zang ko­deks­te­rining baptaryna sýiene ot­y­ra,­­ tilding kómegimen kinәlini ilan­dy­ra­dy­, kóndi­redi, moy­yn­da­ta­dy,­ qyl­mysyna qa­ray ýkim shygharady, ne ýkimdi je­nil­dete­di, ne ja­zyq­­syz­dy­ aqtap alady. Osy­lay­sha sudiya da, prokuror da, advokat ta qyzmet babymen sot tó­rinde kóp­­­shi­lik­ aldynda sóileuge mәjbýr bolady. Al­­ qyzmettik mindet­pen sot ýderi­sin­­de­ alqaly toptyng al­dynda sóileu ýshin olargha ne aitudy ghana emes, qa­­lay­ ai­­tu­dy da bilu shart, yagh­ny sóz sóileude jú­r­t­­qa yqpal etu­din­ týrli er­ek­­she­lik­te­rin dúrys mengergen jón. Áytse de babalarymyzdan qalghan kesim-biylik aitar biylerge tәn sheshendik dәstýr qazirgi kýni saqtalghan ba desek, oghan birjaqty jauap beru qiyn-aq. „Arnasy bar da ózi joq, bayaghy boran aiqaydyn" dep qartayghan shaqtaghy Nartay aqyn aitqanynday bolyp túr.

Dittegen dengeyde sóiley bilu she­ber­li­gin­ ke­rek etetin sot ýderisi daulasqan eki jaq­tyn­ ja­syn­day jarqyldaghan pikir-talastarynan, qisyndy dәlelderden, naq ta dәl, útymdy da, útysty sóileuden túratyn kenistik. Múndaghy tórelik ai­tar­ dilmarlyq­tyng mazmúny men týrlerining negizgi ózegi - oryn alghan qylmystyq jagh­day­dy tә­pishtey anyqtau, eki úday pikir tughyzbaytyn dәlelder keltiru, oi­dy bey­nelep jet­kizer amal-tәsilderdi qoldanu arqyly belgili bir aqiqatqa kóz­ jet­kizip, kóp­shilikti ilandyra alu sekildi qisyndardan túrady.

Ásilinde, sot ýderisinde sóilener sózding maqsaty men qisynyn ba­jay­lau­­gha, oi­yn dәl, naqty etip jetkizuge baulugha, kópting aldyna shyghyp sóz sói­ler­ she­shen­ning ózine tәn ereksheligin kórsete alu mәselelerine arnalghan ghylymy enbekter bizding to­py­raq­ta­ joqtyng qa­sy. Últtyq mәdeniyetimizding tútas bir bóligin qúraytyn sheshen­dik­ ónerden ar­na tartyp jatqan tórelik aitar sottaghy dilmarlyqty, til mәde­niy­e­tin ýnemi na­zar­dan tys qaldyrmaytyn kókiregi oyau, kózi ashyq ziyaly qau­ym­ qashan da jogha­ry baghalaghan. Sot minbesi - tarihtyng ózi kórsetkendey, ta­lay­ ghasyrdan beri әri qazirding ózinde de iydeologiyalyq, adamdyq, qúqyqtyq yq­pal­ etu qúraly bo­lyp keledi. Sondyqtan qazirgi kezde ózine tәn oy keshu ýrdisi bar, sóz qa­dirin biler sot she­shen­derine ýlken talaptar qoyyp otyr.

Sot sheshendigi - prokurorlyq, advokattyq qyzmetting al­tyn­ din­gegi. Olay deytinimiz sot tóreligin jýzege asyruda sot jýiesi, pro­ku­ra­­tu­ra,­ advokatura or­gandary manyzdy oryn alady. Olar sot qa­­ras­ty­ratyn qyl­mys­tyq jәne azamattyq isterge tikeley aralasugha qúqyly. Qyl­­mys­tyq isti ter­ge­gen­degi prokuraturanyng mindeti: aighaqtardyng dәldigin, qyl­­mys­tyng jasaluyn, ob­ektivtik negizder boyynsha sottalushynyng kinәli­li­gin dә­l­eldeuge kelip say­sa, advokat qyzmetining negizgi arqauy: qylmystyq ja­u­ap­ty­lyqqa tartyl­ghan ki­si­ge onyng azamattyq qúqyghyn qorghau ýshin zang túr­ghy­sy­nan qoldau kórsetu, bilik­ti aqyl-ken­es beruden túrady. Ekeui de ózderining kóz­­qa­ras­taryn sot aldynda au­yzsha sói­leu týrinde jalpygha pash etedi. Adam tagh­­dy­­ry tarazygha salynar jýr­gizilip jatqan sot ýderisinde búl bólikting qyl­mys­tyq isti qarap, sheshim shy­gharardaghy alatyn orny alabóten erekshe.

Óz sóileuinde aiyptaushy men qorghaushy qylmysty jan-jaqty tek­­serip, onyng qoghamgha qanshalyqty qauiptiligin anyqtap, kýnәkerge tiyisti ba­gha­syn aituy tiyis. Sayyp kelgende múnyng sottalushygha da, sot zalyndaghy qa­ty­syp otyrghan halyqqa da tәrbiyelik mәnin joqqa shygharugha bol­may­dy. Sotta sóileuding manyzy múnymen ghana shektelmese kerek.

Sóz joq, biyik talap dengeyinen shygha bilgen aiyptaushynyng ne qor­gha­u­shy­nyng sózi - Qazaqstan zannamasyn nasihattauda, mәrtebesin kóte­ru­de­gi qu­at­ty qarudyng biri. Áytse de sot sheshenderi sózderining kóbi derlik tap-túi­naq­tay minsiz shyqqan inju-marjan desek, qatelesken bolar edik. So­lar­dyn­ ish­in­degi sýbesi sere shyghatyny - naqty bir jýiege qúrylghan, uәjdi, mәn-maz­­múngha bay­, sa­u­atty shyqqan sóz ghana sot ýkimining meylinshe әdil shygharyluyna ke­pil bo­la alatyny anyq.

Qa­zir­de halyq arasynda prokurordyng sózin aldaghy sot shygharar ýkimning әuelgi ne­gizgi ýlgi-jo­basy sanaytyn jansaq pikir qalyptasqan. Prokuror bola­shaq ýkim jobasyn emes, qylmystyq iske degen ózining oi-she­shimin ghana aitady. Shyn­tuaytynda, zang boyynsha prokuror bylay túrsyn sudiyanyng ózi de sot ýderisindegi jaryssózden keyin kenesu bólmesinde bolmasa, al­dyn ala ýkim shygharugha qú­qysy joq.

Prokuror kópshilik aldyna shyqqan kezde ózin zannyng saqshysy, әdildik­ting jarshysy, mәmilege kele bermeytin túlgha, sózi men isine tabandy jan ek­e­nin sezinui qajet. Áygili advokat A. F. Koniydin: «Qorghau kezin­de ta­syp sóileudi keshiruge bolady, al aiyptau isinde tausyla sóileudi ke­shiruge әste bolmaydy" deytini bar.

Advokat aldyn ala ter­geu qorytyndysynyng qatelikterine, kemshilikterine kózi әbden jetip túr­sa­ da, tek zangha jýginip, sodan ózine ilik, jaqtas izdeydi, ózining oy keshu ýrdi­si­ning temirqazyq logikasyna, sonday-aq qarastyrylar is materialdarynyng je­ke-jeke detalida­ryna ghana sýienip, túnghiyqtan alyp shyghar jinishke sýr­le­uli jolyn izdeydi. Osynday shynayy qorghaushynyng kýsh-qayratynyng ar­qa­syn­da ghana әdilettilik­ting tuy jelbirep, kinәsiz adam qamaudan bosatylady. Bylayghy júrttyng úghy­myn­­da eger adam qylmys jasaghan bolsa, ol tek jazalanugha tiyisti, ony zang al­dynda aqtau qajetsiz dep biledi. Qate pikir. Adamdy qylmysker retinde tanymas búryn, mindetti týrde, búl qyl­mysty naq sonyng jasaghanyn dәleldep alu kerek. Ol kóptegen fak­tor­lar­dy­ qajet etedi. Advokat mindeti adamnyng jauapkershiligin jenildetetin qi­yn­­nan qiystyrylghan dәleldemeler tabumen ólshenedi. Jasyrary joq, keyde esh­ kinәsiz adam da belgili bir sebeptermen jauapqa tartylatyny kezdesedi ne­me­se­ oghan jasaghan qylmystan artyq jauapkershilik jýkteledi. Advokat enbe­gi­nin­, sharyqtau shyny, shabyttyng aq túlparyn ertteui osy jerde pash etilip, jar­qyl qaghady. Adam sot aldynda taghylghan aiyp boyynsha emes, ja­saghan qylmysy boyynsha ghana jazagha kesilui shart.

Qazaq halqy tarih sahnasynan ketpey, sheshendik sóz óneri ólmek emes. Aqiy­qat, shyndyq kózine birden-bir tiktep qaraytyn sot tóreligining dilmar­ly­ghy­ qazaqtyng sheshendik kókjiyegining boyauyn bir ashyq sýiemge de kemitpeydi, qayta әr qosady, shyray beredi, nәr qúyady. Dәleldi oy iyirimine әdemi singen ke­listi sózderden túratyn aiyptaushylyq, qorghaushylyq sóileuler -  ekpindi te­geuirini men ishki yrghaghy tyndarmandy bey-jay qaldyrmaytyn aidar­ly­ da ai­barly óner. Búl - dertke daua sóz ón­e­ri­nin­ qay­ran­dy túnbasy. Keleshekke boy úryp, artqy kýnge anyq qalugha jaraytyn sot sheshendigining til sheberligi jetilmegen býgingi sot jýiesindegi túl­gha­lar­dy kәsiby úshtaudaghy ýlesi sheksiz. Son­dyq­tan shyn ónerge uaqyt sarapshy demey, baghzy bir zamannan atadan balagha miy­ras bop kele jatqan aibarly ónerimizdi kәri tarihtyng enshisine qaldyryp, man­súq et­pey, sot salasyndaghy últtyq dәstýr jalghastyghyna say qayta jandanuy kerek. Zady, keler kýnge qajeti - osy. Tanday qaqtyra tamsandyrar, taghdyr tәlkeginde sýieushi, tireushi bolar sot ýderisinde sóz qa­di­ri­ne iyek artqan talay daryndy prokurorlar men advokattardyng mandayy men ta­­la­yy jarqyrap shy­ghar kýni әli alda; sóz qasiyetin boyyna mol sinirgen bire­gey­ talanttardyng dý­niyege keleri haq. Sondyqtan sottaghy sheshendik óner - óm­­ir­sheng degen baylam týidik. Tek babadan qalghan dәstýr talabynan shyghatyn bolayyq.

Resey telearnalaryndaghy «Federalinaya sudiya», «Chas suda» atalatyn habarlar taqylettes, tól telearnalarymyzda qazaqsha sipattaghy habarlar úiymdastyrylghan lәzim. Sot jýiesindegi ozyq tús pen osal jaqty tanityn uaqyt jetkenin taghy bir aityp ótkizimiz keledi.

Sóz ón­­e­rin she­ber­ pay­­­da­lanudy qajet etpeytin mamandyq bý­gin­de­ joqtyng qa­­sy. Tipti adam qyz­­­me­ti­nin­ keybir salalarynda sóiley bilu she­ber­li­­gin­ men­germey júmys is­teu­ әste de mým­kin emes. Sonyng biri - qúqyq qorghau organdary desek, asyra aitpaymyz. Reseylik „Ulisa razbityh fonarey" serialyndaghy keyipker-Larinning „Tergeushining basty qaruy - qalam" deuinde kóp maghyna bar. Ishki ister organdary qyzmetkerlerining de barlyq amal-әreketteri qalam arqyly jýzege asady, is-әreketi qújatta aighaqtalmasa, onysy zanzyzdyq bolyp esepteledi. Keybir aghayyndardyng polisiya qyzmetkerlerining qalam ústauyn ersi kóretin minezderi bar, jazu-syzudy „mentterge" jat dep biledi. Qazirgi qoghamymyzda qalyptasqan osy bir qasang týsinikti ózgertkenimiz jón-au, aghayyn.

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1569
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2265
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3563