Qarashanyng jiyrmasynda Qazaqstanda kezekten tys Preziydent saylauy ótedi. Býgin Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan halqyna ýndeu jasap, kezekten tys Preziydent saylauynyng ótu kýnin belgiledi.

Biz alda kele jatqan Preziydent saylauy turaly sarapshylardyng pikirin súrap kórdik.

Qazybek Maygeldinov, Qazaqstandyq qoghamdyq damu institutynyng Basqarma tóraghasy, Últtyq qúryltay mýshesi, sayasattanushy:

- Býgin Preziydent Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan halqyna ýndeu jariyalady. Onda Qazaqstandaghy Preziydent saylauy 20-qarashada ótetini turaly jәne búghan deyin de Parlamentting birlesken otyrysynda talqylanghan Konstitusiyagha Preziydent merzimin jeti jyldyq, bir rettik qylyp bekitu turaly aityldy. Jalpy, búl kezekten tys Preziydent saylauyn, birinshi kezekte, Memleket basshysynyng songhy ýsh jylda jýrgizip jatqan sayasy reformalarynyng naqty praktikalyq jýzege asuy dep aituymyz kerek jәne elimizdegi sayasy jýieni qayta janghyrtudyng tetigi retinde qarastyruymyz kerek. Nege deseniz, birinshi qyrkýiek kýni Memleket basshysy ózining joldauynda elektoraldyq silkdyng qalay ótetinin tarihymyzda alghash ret aldyn-ala jariyalady. Búl bizge eki tiyimdi effektin beredi: Elimizdegi týrli sayasy kýshter osy ótetin saylaugha aldyn-ala dayyndalugha mýmkindik alyp otyr. Óitkeni saylau jiyrmasynshy qarashada ótetin bolsa, eki aida elektoraldy saylaualdy nauqandy bastap ketuge mýmkindik bar. Ekinshi jaghynan, jazdaghy ótken referendumdaghy ózgeristerge sәikes, elimizde sayasy partiyalardy tirkeu boyynsha jenildetuler qarastyrylghan. Sonyng nәtiyjesinde jana sasyay kýshter ózderining kandidattaryn úsynugha mýmkindik aluyna tolyqtay alghyshart jasaldy. Qazirding ózinde, Ádilet ministrligining habarlauynsha, ýsh sayasy partiya: «Halyq derbestigi», «Baytaq dala», «Namys partiyalary» birinshi kezennen ótip otyr. Áli de on ýsh partiya osy nauqangha ýmitker retinde qatysa alady. Osy túrghydan alghan kezde, elimizdegi sayasy pluralizmnin, demokratiyalyq ýrdisterding damuyna zor ýles qosady dep oilaymyn.

Qazirgi tanda geosayasy jaghday túraqsyz. Kórshiles memleketter Resey men Ukraina arasyndaghy qaqtyghystar, odan qaldy Armeniya men Ázirbayjan, shekaralyq túrghyda Qyrghyzstan men Tәjikstan arasyndaghy qaqtyghystargha qarap, elimizdegi eng manyzdy mәsele – túraqtylyqty saqtau dep anyq aita alamyz. Beybitshilikti saqtau ýshin sayasy túraqtylyq kerek. Osy jaghynan alghanda, jeti jyldyq, bir rettik Preziydent saylauy eldegi bastamalar men reformalardy tiyanaqty jýzege asyrugha mýmkindik beredi. Sonday-aq qoghamdy biriktirushi kýsh retinde Preziydentting janynda reformalardy jýzege asyrugha tolyqtay jaghday jasaydy dep esepteymin. Sondyqtan elimizdegi bolyp jatqan sayasy transformasiyalar búl tek qana Preziydenttik biylikting ghana emes, jalpy barlyq biylik tarmaqtaryna әser etip, Parlamentting qayta qúryluyna alyp keledi. Óitkeni aldaghy jyly kóktemde ótetin kezekten tys Parlament saylauy, mәslihat saylaulary Konstitusiyalyq reformalargha sәikes proporsionaldy-mojoritarly ótui,  elimizdegi kez-kelgen azamattyng bastamashyl toby arqyly deputat retinde ózin úsynugha mýmkindik aluy, sonymen qatar jergilikti ózin-ózi basqaruda әkimderdi tikeley saylau siyaqty ózgeristerding  barlyghy eldegi sayasy jýiening qayta qúryluynyng negizgi kórinisi bolyp tabylady.

Aman Mәmbetaliyev, Qazaqstandyq qoghamdyq damu institutynyng sarapshysy, sayasattanushy: 

- Qazir qarap otyrsaq, kórshi elderding sayasy baghyttary avtoritarizmge bastap barady. Mysaly, Tәjikstannyng búrynghy Preziydenti basshylyqty ózining úlyna tapsyrdy, Ózbekstan men Týrkmenstan superpreziydenttikke úmtylyp otyr, al, Qazaqstan kerisinshe demokratiyalyq sayasy rejimdi odan әri damytugha kýsh saluda. Biz «Kýshti Preziydent – yqpaldy Parlament –  esep beretin Ýkimet» qaghidatyna sýienip is-әreket jasaugha talpynyp jatyrmyz.

Konstitusiyagha engiziletin eng manyzdy ózgeristing biri – saylau turaly zannyng ózgerui. Biz qazir bir rettik, jeti jyldyq Preziydent saylauyna ótip jatyrmyz. Búl demokratiyalyq qadamnyng biri dep esepteymin. Sebebi, qansha myqty bolsa da biylikte bir basshynyng úzaq jyldar boyy otyruy damudy tejeydi. Memleket basshysy sony týsinip otyr. Jeti jyl preziydentting ókilettigi ýshin óte jaqsy merzim. Búl uaqyt aralyghynda memleket tizginin ústaghan adam ózining reformalaryn, bastamalaryn jýzege asyryp ýlgiredi jәne ekinshi merzimge qayta taghayyndala almaydy. Preziydent ókilettigin úzartu turaly qazir qoghamda týrli pikirler bar. Biraq biz bir nәrseni týsinuimiz kerek, ishki jәne syrtqy faktorlardy eskere kele, otyz jylghy jýiening tez arada auysa saluy qogham ýshin qauipti. Sondyqtan biz asyghyp-aptyqpay evolusiyalyq jolmen damudy tandap otyrmyz.

Qasym-Jomart Toqaev elding sayasaty men ekonomikasynda qalyptasqan oligarhiyalyq jýieni, oligopoliyany joi kerektigin, әr sala әdilettilik prinsiypine sýienui qajettigin aitqan bolatyn. Biraq ol bir kýnde joyyla salatyn dýnie emes. Qazir osy baghytta kóptegen sharualar atqarylyp jatyr. Jemqorlyq baptarymen talay sheneunikterding ústalyp jatqanyna kuә bolyp otyrmyz. Búryn ondaydy estimeytin edik.

Preziydent saylauyna qarashanyng jiyrmasyna deyin eki ay uaqyt bar. Sondyqtan jana sayasy kýshterding sayasy alangha shyghuyna mýmkindik berilgen. Konstitusiyagha sәikes, Preziydenttik saylaugha qatysatyn kandidattargha talaptar qoyylghan. Qazirgi eng ýlken talap – memlekettik qyzmette bes jyldyq júmys tәjiriybesining boluy. Alayda, biz múny jauapkershilik retinde qabyldauymyz kerek dep esepteymin.

Dina Aykenova, Qazaqstandyq qoghamdyq damu institutynyng sarapshysy, sayasattanushy:

- Sayasattanushy sarapshylar býgingi Qaulyny biylghy kókteminen bastap kýtken. Memleket basshysynyng 2019 jyldan bastap jýieli týrde jýzege asyryp kele jatqan sayasy reformalary Konstitusiyalyq referendumda bekitildi. Preziydent saylauy sayasy jýie men barlyq sayasy instituttardyng tolyq qayta jandanuynyng basty jәne alghashqy kórsetkishi bolmaq.

Ásirese, әlemde kýrdeli jaghdaylar bolyp, kórshiles memleketterde qaqtyghystar órship túrghan uaqytta kezekten tys Preziydent saylauynyng manyzy zor. Halyqqa túraqtylyq, ertengi kýnine senimdilik, jarqyn bolashaq kerek. Múnyng bәrin Preziydent túlghasynan kórinui kerek.

Preziydenttikke kandidattar saylau nauqany kezinde Qazaqstannyng damu joly turaly óz kózqarastaryn úsyna alady. Sarapshylardyng pikirinshe, 4-5 ýmitker shyghuy mýmkin. Qazir Qazaqstan qoghamynda el mýddesin jәne halyq birligin qorghaugha baghyttalghan naqty baghdarlamasy bar kóshbasshygha súranys bayqalady.

Alayda, saylau ótetin merzimge baylanysty kýmәndi oilar aitylyp jatyr.  Ayta ketu kerek, kez-kelgen sayasy oiynshynyng әrqashan dayyn túratyn is-qimyl jospary, ózining baghdarlamasy bolady. Sondyqtan búl jerde uaqyt manyzdy emes. Onyng ýstine, sarapshylar kezekten tys preziydenttik saylauynyng bolatynyn kýtti.

Eger saylau óz uaqytynda, shamamen 2023 jyldyng kýzinde ótken jaghdayda da, 2022 jylghy qantardaghy oqighalardy jәne syrtqy jaghdaylardy eskere otyryp sayasy kýshter óz kandidattary men baghdarlamalaryn dayyndap qoyghan bolar edi.

Abai.kz