Beysenbi, 25 Sәuir 2024
Janalyqtar 2710 0 pikir 10 Qantar, 2013 saghat 06:31

Fazylbek Ábsattarúly. Qauipti jyl

2013 jyly Ortalyq Aziya qaqtyghystardyng oshaghyna ainalady dep әlem sarapshylary jarysyp jazyp jatyr. Mysalygha Halyqaralyq daghdarys toby kóptegen sebepterdi algha tarta otyryp, әlemdegi qaqtyghystar oshaghynyng alghashqy ondyghyna Ortalyq Aziyany engizipti. Resey men AQSh-tyng barlau qyzmetteri de Ortalyq Aziyada su, shekara tónireginde qaqtyghystar oryn alady dep boljam jasauda. Áriyne boljamdaryn Qúday teris qabyl etkey deymiz. Desek te, Qúday saqtansang saqtaymyn degen ghoy. Bir tyqyrdyng tayanghanyn da joqqa shyghara almaymyn. Osyghan baylanysty Ortalyq Aziyanyn, onyng ishinde Qazaqstannyng biylghy ishki-syrtqy qauip-qaterlerine basqasha qyrynan qysqasha ghana toqtalsam.

2013 jyly Ortalyq Aziya qaqtyghystardyng oshaghyna ainalady dep әlem sarapshylary jarysyp jazyp jatyr. Mysalygha Halyqaralyq daghdarys toby kóptegen sebepterdi algha tarta otyryp, әlemdegi qaqtyghystar oshaghynyng alghashqy ondyghyna Ortalyq Aziyany engizipti. Resey men AQSh-tyng barlau qyzmetteri de Ortalyq Aziyada su, shekara tónireginde qaqtyghystar oryn alady dep boljam jasauda. Áriyne boljamdaryn Qúday teris qabyl etkey deymiz. Desek te, Qúday saqtansang saqtaymyn degen ghoy. Bir tyqyrdyng tayanghanyn da joqqa shyghara almaymyn. Osyghan baylanysty Ortalyq Aziyanyn, onyng ishinde Qazaqstannyng biylghy ishki-syrtqy qauip-qaterlerine basqasha qyrynan qysqasha ghana toqtalsam.

Álemdi bóliske salyp jatqan alyp kýshterding tek músylman halyqtaryna ghana shetinen býlik salyp kele jatqanyn eskersek, sarapshylardyng boljamy odan sayyn quat ala týseri anyq. Odan qaldy qarqyn alyp kele jatqan Euraziyalyq integrasiyagha qarsy AQSh-tyng da qarsylyghy kýsheyip barady. Qay kýsh bolmasyn ózining býlik salu әreketterin «azat etushi» ne «qútqarushy» attarymen býrkemeleytini sózsiz. Vietnam soghysy turaly gollivudtyq filimder esterinizde bolar, kórip otyrghan adam vietnamdyqtardy ayamay óltirse eken dep otyrady. Qynaday qyrylyp jatqan vietnamdyqtargha ashymaghan jan, bir amerikandyq ólse jylaugha deyin barady. Nәtiyjesinde vietnamdyqtar qúbyjyqtar, amerikandyqtar azat etushiler. Reseyding Sheshenstan soghysy turaly ýgit nasihattary da osy sarynda. Terrorist el, yadrolyq bombasymen әlemge qauip tóndirushi el degen jeleulermen Aughanstan men Iraktyng tas talqanyn shyghardy. Týrli qaqtyghys, tónkeristermen arab elderin qalpaqpen bir-aq úryp aldy. Basqasyn aitpaghannyng ózinde ózge elding jerin basyp alyp jatqan Izraili әskerleri otanyn qorghau ýshin soghysyp jatqanyna eshqanday shýbә keltirmeydi. Eng soraqysy qanshama jyldar boyy ýzdiksiz qarusyz halyqty óltirip kele jatqanyn әlem halqy kórip otyrsa da shara qoldanbauynda. Sonda búl jerde kim otanyn qorghap jatyr? Álemde bolyp jatqan osynday әdiletsizdikterden keyin Ortalyq Aziyagha týrli betperdeler kiyip, basyp kirip jatsa tang qalugha bolmaydy.

Jalpy Ortalyq Aziyagha syrttan keletin qauipten góri ishki qaupi, ishki problema әldeqayda qauipti. Ózara qarym qatynastary qurap túrghan shóptey seziledi. Ásirese Ózbekstan men Tәjikstan, Ózbekstan men Qyrghyzstan aralary. Osy ýsh elding arasynda soghys órti tútanu mýmkindigi basym. Atalghan qauipti jyldyng alghashqy aptasynda-aq, ózbek-qyrghyz shekarasynda qaqtyghys bolyp ýlgerdi. Búl sarapshylar boljamynyng shyndyqqa janasatyndyghyn sezdiredi. Eger de osy jerde taraptar bir birin aiyptap jatqan eskersek, problemalardyng úzaqqa sozylatyndyghynan, ushygha týspese basylmaytynynan habar beredi jәne búny jergilikti halyq ta, biylik te, sarapshylar da, barlyq tarap bilip otyr. Mine, osynysy ýshin de, yaghny Ortalyq Aziyadaghy kez kelgen qaqtyghystyng qauipti túsy, bir bastalsa sony úzaqqa sozylyp ketetindiginde. Sebebi tuystyq baylanysy myqty damyghan halyqtyng bir ókilin óltiru, sonyng barlyq tuystaryn óltirumen ten, tuystarynyng bәrin óltiru bir últty óltirumen ten. Yaghny qarsy jaqtyng bir azamatyn óltirseniz, onyng tuystarynyng bәri Sizge jau bolady. Qangha qan qaytara almaudy ar sanaghan últtar arasynda qan tógilse arty úzaqqa sozylary osydan...

Mening oiymsha syrtqy kýshter aldymen Ortalyq Aziyadaghy halyqtardy soghysqa psihologiyalyq túrghydan dayyndap jatqan siyaqty kórinedi. Biz kóbinese osy faktordy úmyt qaldyra beremiz. Mysalygha Ortalyq Aziya ghana emes jalpy artta qalghan elder arasynda jalghan patriotizmdi, nasionalizmdi shekten tys nasihattaudyng qauipti týri qalyptasyp keledi. Áriyne múnday qúrghaq ne jalang sezimder arqyly mәdeniyeti joghary, damyghan elderding halyqtaryn ilandyra almasy anyq. Búl sezimderdi aramyzda nasihattaudyng shekten shyqqandyghy nemese sanamyzdy jaulaghany sonsha, búl jolda adamdardy qyryp jongdy erlikke balap ketti. Otandy qorghau degen jeleumen adam óltiruding op onay ekenin, lәzzatpen óltirip, tipti kórip otyrghan adamda qarsy taraptyng adamyn óltirse jenildep qalatyn, rahattanyp qalatyn sezim qalyptastyrdy. Tarihta eshqanday el ózin basqynshy retinde kórsetken ne nasihattaghan emes. Barlyghy otan qorghau úranymen soghysqan. Nasihattyng kýshtiligi sonshalyq shyn mәninde qaysysynyng otanyn qorghap jatqanyn ajyratu qiyngha soghyp barady. Qarqyn alghan osy tendensiyanyng sony artta qalghan elderdi qyrghyngha úshyratuy mýmkin. Sebebi barlyghy otanyn ne últyn qorghau sezimimen bir-birin qyryp salugha psihologiyalyq túrghydan dayyn. Ortalyq Aziyadaghy elderding shekaralarynan jii ótseniz atalghan psihologiyalyq jaghdaygha kuә bolasyz. Yaghny bir birin atyp tastaugha dayyn taraptardy bayqaysyz. Sondyqtan da aralarynda jii qaqtyghystar bolyp jatyr.

Búl sezimderding barlyghy, adamdardy óltirudi moralidyq túrghydan aqtaudyng joldary dep bilemin. Maqsat adamdar týrli sezimderding jeteginde bir-birin ayausyz óltire berse, qaru jaraqtyng saudasy toqtamasa. Mysalygha, alysqa barmay-aq, aramyzda ózge elding әskery basqynshylyghyna atsalysqan azamattar bar. Otanyn qorghaushy elding adamdaryn óltirip kelgendi әspettep, mektepte balalardyng aldyna aparyp batyr retinde nasihattaghanymyz qanshalyqty adamgershilikke ne gumanizmge tura keledi? Búl jerde kim otanyn qorghaushy? Erteng bizding elge basyp kirushi elding әskerin osylay nasihattap jatsa qanshalyqty әdiletti? Búnyng bәri, jansaq týsinikter men sezimderding sanamyzdy tereninen ulaghanynyng kórinisi.

Ortalyq Aziyada otandy qorghau jeleui әskerding eng tómengi satylaryna deyin dert retinde jayylghandyghynyng taghy basqa qyryn aita ketken jón. Ol, әskerlerdi jeke mýddege paydalanu. Áskerlerdi bireuding biznesin qorghaugha, jeke mýddesin qorghaugha, tipti ogorod ekkizip, bireulerding biznesin gýldendiruge qyzmet etip jýrgen sәtter endigi jasyryn emes. Kólenke biznesterding qauipsizdigin qamtamasyz etu jolynda qaytys bolsa, ony býrkemelep otan jolynda qaytys boldy dep nasihattaghan kezderde boldy. Qazir әskerdegi barlyq is-әreketterding týbin qazbalasanyz bizneske kelip tireledi. Al múnday jaghdayda otannyng bizneske, saudagha salynyp ketu qauiptiligi kýsheyedi. Biz, qazaqtar qansha jerden últtyq mentaliytetimizding soghysqúmar emestigin, basqa da sebepterdi aityp soghystyng auly bizden alys degenimizben aqshanyng aldynda búnyng barlyghy iske alghysyz bolyp qalady. Qazir aqshanyng qúdirettiligi, dәureni jýrip túrghan zaman. Týbi soghystyng biznes ekenin moyyndaytyn kez keledi.

Osynday ýlken oiyndardyn, biznesterdin, jerining asty-ýsti baylyqqa toly Qazaqstandy ainalyp ótpesi belgili. Narkobiznesten bastap, basqa týrli kólenke biznesterding Qazaqstannyng ýstinen jol salghandyghy turaly mәlimetter bar. Mysalygha, Reseyding Qazaqstannan kelip jatqan tauarlary arasynan tonnalap narkotiktik tauarlardy tәrkilep jatqandyghy, songhy bes jylda kólenke biznesting birneshe milliard dollardan asqany turaly resmy mәlimetter sózimdi  quattay týsedi. Bәlkim osy problemalardyng әseri bolar nemese әiteuir bir kólenke kýshting saldarynan ótken jyly shekaramyzdy qara búlttar biraz toruyldaghany este. Al endi sol qara búlttardyng endi biyl shekaramyzdan ótu yqtimaldyghy da joq emes.

Búghan qosa, syrttan bir qauip qater kýtip, shekarany qymtaudan góri ishki qauip qaterlerding rólin aita ketken jón. Ishki qauipterding aldynda etnikalyq janjal men terrorizm aldymen atalady. Biz siyaqty әli memlekettilik sanasy qalyptaspaghan qoghamda etnikalyq janjal tez tútanary sózsiz. Mysalygha, bizde úighyr, sheshen, azerbayjan, orys ýshin aldymen óz últtyq mýddesin Qazaqstannan joghary qoyady. Ótken jyly beleng alghan teraktilerding biyl bolmauyna kepildik taghy joq. Mening oiymsha biyl, ótken jylghy terrorizm siyaqty qauip-qaterlerden góri әleumettik arazdyq, qaqtyghystardyng qaupi kýshtirek siyaqty kórinedi. Bәsekege qabiletsiz ekonomikamyzdyn, Kedendik odaqtyng endi beleng alyp kele jatqan zardaby biyl kýsheyip, baghalardyng ósui men júmyssyzdyq mәselesin ushyqtyruy mýmkin. Qazirding ózinde jyl bastalmay jatyp týrli salalardaghy baghalardyng ósetindigi turaly habar tarap ta ýlgerdi. Osylardyng barlyghy әleumettik arazdyqtardy qozdyrushy faktorlar bolyp tabylady. Qysqasy halyqtyng әleumettik jaghdayyna qatysty barlyq salalarda memlekettik organdar kónil kónshiterlik mәlimetter taratyp jatqanymen, kerisinshe halyqtyng әl-auqaty uaqyt ótken sayyn nasharlap barady. Janaózen múnayshylary 200 myng jalaqy alady dep týrli adam sengisiz sifrlardy aityp, aldap kelgen edi, sony qalay ayaqtalghanyn jaqsy bilesizder. Al múnday jalghan aqparattar taratu әli de jalghasyp, kerisinshe odan sayyn órkendep keledi. Mysalygha, Qazaqstandaghy ótken jylghy ortasha ailyq kórsetkishi 104 myng tenge qúraghan eken. Osynday adam sengisiz mәlimetter, kredit pen qaryzgha ómir sýrip jýikesi dinkelep jýrgen halyqtyng ashu yzasyn odan sayyn órshitude.

Búghan qosa halyqtyng әleumettik jaghdayynyng shiyelenisuining ishinde últtyq faktor da ýlken ról oinaydy dep oilaymyn. Sebebi ózge diasporalardyng qazaqtardan әl-auqatynyng jaqsy boluy, sheteldikterding qazaqtardan góri әleumettik jaqsy qamtyluy, qysqasy Qazaqstanda qazaqtardyng ghana әleumettik jaghdayynyng mýshkildigi ishki jaghdaydy odan sayyn ushyqtyrady. Osy mәsele biyl terrorizmnen de qauiptirek bolady. Basty sebepteri, әleumettik qaqtyghystargha halyqtyng ýlken bóligi qatysady. Búl qaqtyghystyng auqymyn kórsetedi. Áleumettik qaqtyghystardyng eng qauipti túsy, búnyng sony jalpyhalyqtyq kóteriliske úlasyp ketui mýmkin.

Áriyne atalghan problemalar tónireginde memlekettik organdar qyzu júmys istep jatyr, respublikalyq budjetten milliardtap qarjylar bólip degendey. Biraq nәtiyjesi joqtyng qasy. Mening oiymsha, jogharyda atalghan barlyq ishki-syrtqy qauip-qaterlerding týbirinde korrupsiya jatyr. Osy korrupsiyanyng kesirinen atalghan qauip qaterlerding barlyghy Qazaqstangha edәuir ziyanyn tiygizude...

«Abai.kz»

0 pikir