Júma, 29 Nauryz 2024
Janalyqtar 4307 0 pikir 21 Jeltoqsan, 2012 saghat 13:47

Múnaydar Balmolda. Aqtan batyr

«Jayyq shaharynyng qúpiyasy» atty hikayattan ýzindi

Kýn aqtymyq. Sharpyny jargha soghylyp, aspangha atqylap jatatyn Jayyq kópten sabasyna týsken. Jaghalauda shәndik shaghalalar órip jýr. Keyde múnday mýlguding arty joyqyn tasugha aparyp, «qaraghay basyn shortan shalghanday» ózenning ishki búlqyny syrtqa teuip, jer-dýniyege ózining óktemdigin jýrgizip baghatyny bar. «Jayyq degen jandy su» dep beker aitylghan ba? Bir auyq minez kórsetip, sherin sharpynymen tysqa shygharghysy keletin shyghar-au, bú Jayyqtyn? Kim bilsin? E, jalghan-ay, bú Jayyq neni kórmegen, bәrin keshken, biraq so qalpy, tolassyz aghyp jatyr, aghyp jatyr...» Aqtan batyr ózenge әr qaraghan sayyn osynday oilardyng yrqyna qúlaydy.

«Jayyq shaharynyng qúpiyasy» atty hikayattan ýzindi

Kýn aqtymyq. Sharpyny jargha soghylyp, aspangha atqylap jatatyn Jayyq kópten sabasyna týsken. Jaghalauda shәndik shaghalalar órip jýr. Keyde múnday mýlguding arty joyqyn tasugha aparyp, «qaraghay basyn shortan shalghanday» ózenning ishki búlqyny syrtqa teuip, jer-dýniyege ózining óktemdigin jýrgizip baghatyny bar. «Jayyq degen jandy su» dep beker aitylghan ba? Bir auyq minez kórsetip, sherin sharpynymen tysqa shygharghysy keletin shyghar-au, bú Jayyqtyn? Kim bilsin? E, jalghan-ay, bú Jayyq neni kórmegen, bәrin keshken, biraq so qalpy, tolassyz aghyp jatyr, aghyp jatyr...» Aqtan batyr ózenge әr qaraghan sayyn osynday oilardyng yrqyna qúlaydy.

Aqtan - Jayyq qalasynyng qolbasshysy. Býgin ghadetinshe azdaghan sarbazymen shekaragha sholghynshylay shyqqan boylary. Sekemdi eshnәrse elenbegen song endi attyng basyn keri búrghaly túrghan, qashanda qyraghy, múrty tebindey bastaghan Qyrghy «qiyq» dep belgi berip, iyegimen tómendi núsqady. Janyndaghylargha sybys shygharmandar dep kýrektey alaqanyn ernine aparyp, ishara qylghan qolbasshy ózderi túrghan jarqabaqtan әudem jerde, ózen jaghasynda qúnjyndap birdene istep jýrgen attyly adamdardy kórdi. Arqadan qúlaghan kýnning ótkir jaryghy jәne qalyng japyraqty jelekterding tasasynda túrghan sholghynshylardy tómendegilerding onaylyqpen bayqamasy belgili. Ózen boyyndaghylardyng jiyrma shaqty ekenin andaghan qolbasshy dereu bir sheshimge keldi.

- Jigitter, sender osy arada qalyndar. Mynalar jat bireuler siyaqty. Ne bolsa da ózim,-dep qozghala bergen, nayzager jigit Erkesek janynyzgha meni ala ketiniz degendi bildirip, qaragerin tebinip, qolbasshy mingen shúbarmen ýzengi qagha qatarlasty.

- Erkesek, toqta. Búlar qaraqshylar sekildi. Áuselesin ózim-aq kórip-baghayyn. Bolmasa, belgi berem ghoy. Qazaqtyng jalghyzynyng ózi nege túraryn jauymyz jaqsylap úghyp ketsin,-dep Aqtan shúbaryn tebingende, auyzdyghyn qarsh-qarsh shaynaghan qazanat ornynan ytyryla atyldy. Á degende tómendegilerding túmsyghynyng astynan shygha keldi.

- Kim bolasyndar? Bizding jaqqa úrlanyp, qaydan keldinder? Ne istep jýrsinder?

- Ei, mynau qaytedi? Tez atynan audaryp, jon arqasynan taspa tileyik!-dep qaba saqaldy juan qara kýrzisin búlghalap, Aqtangha tura shapty. Ortalaryna qoryqpastan kele qalghan búl qanday batyr dep ózgeleri de nayza-qylyshtaryn kezep, keybiri sapylaryn aiqúsh-úiqysh ainaldyra oinaqshytyp, qorshay úmtyldy. Tónip kelgen qaba saqaldyng qúlashtay siltegen kýrzisinen jaltaryp ýlgergen Aqtan artyna da búrylmastan búzau tis doyyryn orap kep qalghan, bar ekpinimen aghynday ótken juan qara at jalyna jabysyp, bylq-sylq kete bardy. Qaraqúsyna tiygen qorghasyn talaydy attan audaratyn, mynau olargha qaraghanda myqty eken, erden aumady. Ong kelgenin on, sol kelgenin sol súlatyp, jalghyz doyyrmen-aq jauyn jusatqan Aqtan batyr shayqasyp jýrgennen góri oinap jýrgen adamgha úqsaydy. Engezerdey biri kók sýngisin tar qoltyqtan salam dep yshqynghan, artynsha moynyna jylanday oratylghan qamshy ony da at ýstinen júlyp týsirdi. Sýngisi Aqtannyng qolynda qaldy. Birining shirene atqan jebesi tóbesinen ysqyryp ótken qamshynyng tilinde ketti. Qaru ústar biri de qalmaghanda arqa túsynan «Jә, batyr, jetti!» degen ýn estildi. Aqtan týkte bolmaghanday jaymen artyna qayyrylghan, qabaqtyng ýstinde qaruly jau qaptap túr eken. «Búlar jer astynan shyqty ma? Ózderi birneshe jýz bolar?» dep shamalaghansha jana dauystaghan basshysy bolsa kerek, esik pen tórdey sýmbil qara at mingen, úzyn múrty shiratylyp, eki úrtyna salbyraghan, kesek bitimdi, shegir kózdi sary múnyng aldynda tayap keldi.

- Ózing osy jerding erkesindey tym erkin qimyldaysyn. Batyr, kim bolasyn? Jónindi bileyik,-dep pysqyrynyp, jer tarpyghan atyn moynynan qaghyp, sary Aqtangha sýzile kóz tikti.

- Jóndi men emes, sen ait. Búl jer mening ata jerim. Olay bolsa, men erkinsimegende kim erkinsiydi? Kimsinder?- dep sózin nyqtaghanda qolbasshynyng ong betindegi tyrtyq terendep, jýzin tym aibarly qylyp jiberdi.

- Eregesesing batyr. Men de erkin adammyn. Ózine senimdi bolsan,  menimen shyq. Senderdi, qysyq kózderdi qúralaydy kózge atqan mergen desedi, mening qolymda da sen qúsaghan qysyqtar bar. Biraq olardyng oghy menikinen әlsiz... Seni bayqayyq,-dep sary sadaghyn ynghaylap, әudem jerge baryp, atynan týsti. Aqtan ýndemedi. Atynan yrghyp týsip, ashyqqa shyghyp, keudesin kere túra qaldy. Sary birneshe qadam algha basyp, ózi qalaghan qashyqtyqty tandap, sadaghyn shirene tartty.

- Batyr, jana mening adamdarymdy tulaq qúrly kórmey jaypap tastadyn, sondyqtan endigi kezek meniki.

Tónirek qybyrsyz. Demderin ishine alyp, bolar qyzyqtyng әr sәtin jiberip almaugha úiysqan. Aqtan ózining nysanagha ilikkenin andamaghan adamsha, jau jasaghyna qarap, tym jaybaraqat túr. Sarynyng mýlt ketpesine nyq senimdi jasaghy eki jaqqa alma-kezek qaraghyshtap, dala batyrynyng qazir-aq eki býktetilip, domalap týsuin ghana kýtuli. Aqtan bolsa, beyqam qalpy, kisesine ilingen jantorsyghyn almaq bop әure. Sarynyng býrisken alaqany ashyldy. Ýshkir jebe auany tildi. Aqtan ezuinen aqqan qymyzdy jenimen sýrtip, torsyghyna bir, sadaq tartqan sarygha bir qarady.

- Osynday bir jekpe-jekte oirattyng oghy kóktey ótip edi, seniki keptelip qapty. Janymnan tastamaytyn әdemi torsyghymdy taghy jamaytyn boldym-au,-dep Aqtan jebeni shybyqsha syndyryp, aulaqqa laqtyra saldy. Jau jasaghy ne bolghanyn týsinbeuli. Búlay boluy mýmkin emes. Atamandarynyng atqany qashan qiys ketip edi? Eshqashan. Olay bolsa, myna qypshaq ol sadaq tartqanda susynyn tamsana úrttap, qalaysha jaybaraqat túrdy? Olar Aqtannyng oqqa torsyghyn tosyp, ózi eleusiz qimylmen ailasyn asyrghanyn angharmady. Sarynyng qany basyna teuip, tobylghyday týske enipti. « Áp, seni me, ózinning oqqagharyng bar eken» dep tisterin shyqyrlata qayzap, shegir kózderi qantalap shygha keldi. Biraq kópti kórgen sabazyng saspady,  endigi kezek seniki dep, Aqtangha andysa qarady. Aqtan asyqpady. Ataman sony paydalanyp, sheginshektey berdi. Bәlkim qapiyada myna qazaqtyng qolynan oqqa úshamyn ba degen oy sanasyn basty ma, әiteuir әrirektegi aghash týbine jetip, әreng toqtady. Aqtan arqasyndaghy ay sipat dyrau jaqty asyqpay alyp, qoramsaghyna qol salghanday bolghan, súr jebe zuylday úshty. Demde tizerley qalyp jәne bir saygez oghyn bosatqanda, qos jebe jarysa zymyrady. Qaraghay týbindegi sarynyng dәl túmsyghynyng aldyna jete, ilki úshqanyn, keyingisi qaghyp, qos jebe atamannyng shiyrshyq múrtyn janay aghashqa kirsh-kirsh qadaldy. Eshkim eshteneni úghyp bolmady. Dúshpan jaghy atamandarynyng múnday týrin ómirlerinde alghash ret kórui, ýrey shegir kózderge úya salyp ýlgeripti. Biraq ataman basyn tartyp qap, jebelerge ilingen múrtyn uqalap, qarqylday kýlip, ortagha jýgire shyqty.

- Qysyq kózdim myqty! Keremet! Kim búlay ata alsyn? Mening ornymda bolsandar, búttaryndy dymdar edinder,-dep jasaghyna aiqaylay sóilep, qoldaryn shapattap, Aqtangha qaray enteley jýrdi.

- Qabaqta onshaqty sarbazym qalghan, әne, kózine týsti me? Solardyng әrqaysysy menen de asqan mergen,- dep Aqtan kórsetken qabaqqa sary shegir kózderin syghyrayta qadady. «Búl jalghyz bolmady» degendey qol astyndaghy jasaghy da kýnnen kózderin kólegeylep, jogharygha telmirdi. Qazaq jasaghy shaghyn bolsada aq dulygha, kók sýngiden kóz sýringendey. Sary sóz jalghady:

- Sarbazdarynnyng bary sol ma? Tym kóp eken. Sen sonda kimsin?-dep keketui keyinde túrghan jasaqtyng ashy kýlkisine úlasty.

- Qazaqpyn! Qazaq qolynyng qolbasshysymyn!

- Qazaq?

- IYә, onday últty, eldi estimep pe edin?

- Nege estimeyin, estigem. Bilemiz. Aldyndaghy maly qalay qaray yqsa, solay qaray kóship, qanbaq qúsap yghyp jýretin qarataban bir el bar deushi edi. Sol el sender ekensinder ghoy. Solay emes pe? Biraq tap sendey bolar dep oilamappyn. Sening aldyna salghan malyng kórinbeydi. Qaru ústaghan kәdimgi batyrsyn. Sonda qazaq degening ne maghyna beredi? Qa-zaq,-dep sary buyngha bóle, sózin tis arasynan ysylday bosatty.

- Aytpadym ba, erkin el degendi bildiredi dep. Biz turaly mýldem bilmeydi ekensin. Altay men Atyrau arasy mekenim, jә, әrige barmay, beriden ghana qayyrsam, Edil men Jayyq boyy qala soghyp, týtin týtetken, kósh týzep, úrpaq týletken, tynysh jatqan el bolamyz. Al sender de әlderine qaramay ózderindi erkin sanaydy ekensinder, men bilsem, sender qashyp-pysyp jýrgen, jol toruyldap, beybit elderdi tonap, qaraqshylyqpen ainalysyp jýrgen nashar adamsyndar.

- Batyr batyr degenge, tilindi bezey berme. Odanda sarbazdarymyzdyng kýshin synap bayqalyq, qa-zaq!- dep sary ataman әskerine búrylyp, әldene dep әmir berdi. Ortagha qoldary artyna qayyrylyp, baylanghan eki adam keltirildi.

- Qazaq, sen kelip, bizding bir isimizdi kidirttin. Áytpegende myna ekeuding jany bayaghyda jahannamgha jóneler edi. Endi sony sening kózinshe bitiremiz.

- Búlar óz adamdaryng siyaqty ghoy.

- Solay, ózimizdiki. Biraq búlar tәrtipti búzghan súmyraylar. Biz ýnemi joryqta jýremiz, sender siyaqty bala-shaghaly bolyp otyru bizge ólimmen parapar. Sondyqtan ýilenuge eshkimning qúqy joq. Áyel lәzzat kózi ghana. Al myna onbaghan ana qatyngha ýilenip, odan bala kóripti. Ony menen jasyryp kelgen. Osy jaytty bilgen myna shal osyny maghan tek býgin ghana aitty. Osylay ekeui de ózderine ózderi ýkim shygharyp qoydy,-dep sary ataman ysqyryp qalghan, kinәlilerdi eki kisi nayzalarymen týigishtep, ózenge qaray aidady. Jar basynda túrghan qazaq jigitteri qolbasshynyng keshikkenine alandauly. Tómendegi tirlikti alystan baqylauly.

Ózenning jayylmalau jeri eken, baylauly ekeu kenirdekterinen su kelgenshe úzady. Sәlden song túnshyghady. Bayghústar songhy mәrte arttaryna búryla bergen, birining kózine, ekinshisining jelke shúqyryna súghynghan jebe ekeuin de batyryp jiberdi. Su betinde jebe masaqtary ghana qalqyp bara jatty. Top arasynda túrghan bes-alty jasar balaqaydyng kishkene júdyryghynan qan sorghalady. Ol ólgen jigitting úrpaghy bolatyn. Týiilgen júdyryghynda kishkene aiqysh, kógildir kózderinde jas. Janyndaghy sheshesining de dauys shygharyp jylaugha qali joq, óksip, túnshyghady. Sary atyna qarghyp mindi.

- Batyr, mine, biz jauymyzgha qanday qatal bolsaq, baghynbaghan óz adamdarymyzgha odan beter qatygezbiz. Bizding kýshimiz osynda,-dep múrtyn shiratyp, masattandy,- endi sen maqtaghan sarbazdarynnyng ónerin kórelik. Shaqyr bermen. Sarynyng sózin estimegendey Aqtan qarsy súraq tastady.

- Áyel men balany qaytpeksinder?

- Ayaqqa oralghy qylmaymyz. Maqtauly mergenderindi shaqyr. Mening әskerim qazaqtardyng jay sarbazynyng sadaq atqanyn kórsin,-dep ataman qabaq ýstindegilerge qolyn búlghap, qatty ysqyryp kep jiberdi. Onysyn jelikken jasaghy qoshtap, tónirekti aiqay-shugha úlastyryp, sapylaryn oinaqshytty. Aqtan bir shetke shyghyp, ymmyn belgi berdi. Aldymen ortada túrghan sheshesi men balagha qamshysyn núsqady, sosyn qoramsaghynan eki jebe suyryp, bir-birine qayshylady. Qabaqtaghy onshaqty attylynyng arasynan eki sarbaz eki qaptalgha bólektenip shygha berdi. Aqtan shyramytty. Búlar talay soghysty birge ótkizgen qandykóilek serigi Jaujapyr men anqyldaghan jas sarbaz Qyrghigha úqsaydy. Qart sarbazdyng jaq tartqany bayqaldy. Jasy bolsa sonyng atuyn andyp, әli qiystap, shauyp barady. Tóbe qúiqandy shymyrlatarday móniregen saygez oq qalyng әskerding ýstimen keuley úshyp, kózdegen nysanasyna tayap kele jatqanyn әr kim sezuli. Ysqyrynghan dauystar tiylyp, myna bir ýreyli, tosyn, mónirep bergen dybystan mazalary qashqan. Bala men sheshesine birdey shanshylar úzyn qara jebe nysanagha birer adym qalghanda shart synyp, bólinip jerge týsti. Masaghy sarghysh týsti aq jebe qaptaldaghylardyng birining qalqanyna kirsh etip qadaldy. Jaujapyrdyng toghyz sauytty teskendey auyr oghyn Qyrghidyng aq jebesi qiyp týskenin Aqtan jazbay tanydy. Sarbazdarynyng búl ónerine ishtey razy bolghan qolbasshy oqtardy terip alyp túryp:

- Búl jebeler ómir men ólimning arpalysuyn týsindiru ýshin atyldy. Bizder bir-birimizdi bayqastyq. Qúday shayqasugha jazbasyn. Myna eki beybaqtyng janyn qi, bizge qaldyr,-dep sekpil bet balaqaydyng aqsary shashynan sipady. Sýdini jat bolsa da ózderine arasha týsip túrghanyn úqqan әiel Aqtangha jylyshyraylana qarady. Balanyng kózi Aqtan batyrdyng qolyndaghy jebelerde.

- Qa-zaq, ol qiyn sharua. Biraq týrlerin kórmesem de sening anau qabaq basynda qalghan jigitterinning myna ónerin kórip, biz sýisinip túrmyz. Jesir qatyn men jetimekke kózing týsken eken, al, biraq qúnyn tóleu kerek.

- Ne qalaysyn? Men elimning qorghaushy, jay sarbazymyn, astymdaghy atymnan basqa baylyghym joq.

- Bopty. Sening myna shúbarynnyng jana qalay qúighytqanyn, aiqas ýstindegi tegeurinin bayqap qalgham, naghyz januar-aq eken. Jәne bir kezdeskende óz әskery ónerlerinizben bólisersinder,- dep sary kózderin syghyrayta, Aqtannan jauap tosty. Aqtan sózge kelmedi, atynyng kekilinen qyl qiyp, auyz silekeyin alyp, bar әbzel-jaraghymen atamannyng aldyna tartty.

- Ózing mәrt ekensin. Shetinnen osynday bolarmysyn? Bayqaymyn, ónerindi qimaysyn, bәribir ýirenemiz. Búl bizding aqyrghy kezdesuimiz bolmas. Bizdi joryq kýtip túr,-dep sary ysqyryp kep jibergen, bes jýzdey jasaq qoparyla qozghalyp, qiqulap, attaryna qamshy basty. Jayau qalghan qolbasshylaryna jetken qazaq sarbazdary kelbeti bógde әiel men balagha tandanyspen qaray beredi. Aldymen Jaujapyr til qatty:

- Qolbasshy, olar kimder eken?

« Áy, qoyshy solardy» degendey Aqtan qolyn siltep, súraqty jauapsyz qaldyrdy.

- Qolbasshy, talaydy birge ótkergen shúbarday qanatynyzdy jaugha ústatypsyz...

- Syrty týk, ishi boq januar emes pe, taqymgha at tabylar, al ana men balany ólimge qalay qiyarsyn. Myna ekeuin attaryna mingestirinder, shahargha aparamyz.

Balaqay әkesining mýrdesi aghyp ketken ózenge jylamsyray qarap, әldene dep aiqaylap, qolyndaghy aiqyshty sugha atpaqshy boldy. Bir sarbaz qolynan ústap qaldy:

- Á, balaqay, múnyng jaramaydy. Sugha ketken әkenning ólimine múnyng kinәsi joq, qatygez qaraqshylar emes pe óltirgen.

- Qútqarmady ghoy, arasha týspedi emes pe?-dep bala ekilenip, sheshesining etegine jarmasty.

- Á, qútqarmady deysing be,-dep janaghy sarbaz aiqysh belgining artyndaghy « Qútqar, saqtay gór!» degen úsaq jazugha ýnilip, kýlimsirep, sen birdene aitarsyng degendey qolyndaghyny janynda túrghan qart jauynger Jaujapyrgha ústatty. Ayqyshtyng shiyelengen kendir baylamasyn tarqatyp, týzep, ainaldyra qaraghan ol:

- Bәlkim, biz sening sol dúghana bola osy aragha kelgen bolarmyz, qaydan bilesin? Mynany laqtyrmaghanyng jón,-dedi, sharmaqty balanyng sheshesine berip jatyp.

Áyeldi bir sarbaz óz atyna mingizip, ózi jayau jetegine alsa, balany Jaujapyr aldyna otyrghyzdy. Ajaldan arashalap qalghan qazaq sarbazdarynyng ortasynda әiel men bala ózderin qauipsiz sezine bastady. Barlyghy shahargha bet týzedi.

«Abai.kz»

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1583
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2283
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3620