Beysenbi, 25 Sәuir 2024
Janalyqtar 5199 0 pikir 21 Jeltoqsan, 2012 saghat 11:16

Aqedil Toyshanúly. AQYRZAMAN

Aqyrzaman - әlemning kýireui, tarihy uaqyttyng ayaqtaluy turaly eshatologiyalyq miyf. Mifterding barlyghynda әlemning payda boluy turaly әngimelense, tek qana  eshatologiyalyq mifte әlemning kýireytindigi turaly aitylady. Álemdik mifologiyada әlemning kýireuine ot, topan su, indet, joydaqsyz suyq sebep bolatyndyghy turaly aitylady. Álemning kýireui degenimiz Jaratqan men oghan jaqtas izgi kýshterding ghalamgha ornatqan tәrtibi men zandylyghynyng búzyluyna, tyghyryqqa tirelip qúrdymgha ketuine zúlym kýshterding aralasuynan, eng bastysy adamzatty azghyruynan, aq joldan taydyruynan tuyndaghan kesirli jayttar sebep bolady.  Bir sózben aitqanda әu basta Tәnir ornatqan ghalamdyq ýilesimdi jýie byt-shyt bolyp búzylady da, haos payda bolady, nәtiyjesinde ibilis-shaytan bastaghan kesirli kýshter jeniske jetedi. Eshatologiyalyq mifte osylaysha bolashaq boljanady, alayda ol tragediyaly sipatta bolghanymen aqyrzamannan keyin de Jaratushy bastaghan izgi kýshter qaytadan  jeniske jetip, әlemdi retke keltirip, qaytadan aqiqat jeniske jetetindigi, kýnahar jandar men qara kýshter jer betinen mýlde joyylyp, jana әlem men jana adam payda bolatyndyghy turaly utopiyalyq arman-ansar kórinis tabady.

Aqyrzaman - әlemning kýireui, tarihy uaqyttyng ayaqtaluy turaly eshatologiyalyq miyf. Mifterding barlyghynda әlemning payda boluy turaly әngimelense, tek qana  eshatologiyalyq mifte әlemning kýireytindigi turaly aitylady. Álemdik mifologiyada әlemning kýireuine ot, topan su, indet, joydaqsyz suyq sebep bolatyndyghy turaly aitylady. Álemning kýireui degenimiz Jaratqan men oghan jaqtas izgi kýshterding ghalamgha ornatqan tәrtibi men zandylyghynyng búzyluyna, tyghyryqqa tirelip qúrdymgha ketuine zúlym kýshterding aralasuynan, eng bastysy adamzatty azghyruynan, aq joldan taydyruynan tuyndaghan kesirli jayttar sebep bolady.  Bir sózben aitqanda әu basta Tәnir ornatqan ghalamdyq ýilesimdi jýie byt-shyt bolyp búzylady da, haos payda bolady, nәtiyjesinde ibilis-shaytan bastaghan kesirli kýshter jeniske jetedi. Eshatologiyalyq mifte osylaysha bolashaq boljanady, alayda ol tragediyaly sipatta bolghanymen aqyrzamannan keyin de Jaratushy bastaghan izgi kýshter qaytadan  jeniske jetip, әlemdi retke keltirip, qaytadan aqiqat jeniske jetetindigi, kýnahar jandar men qara kýshter jer betinen mýlde joyylyp, jana әlem men jana adam payda bolatyndyghy turaly utopiyalyq arman-ansar kórinis tabady.

Qazaqtyng dәstýrli týsiniginde aqyrzamannyng belgileri adamnyng azghyndaluy, zaman rayynyng búzyluy, tabighattyng býlinui sypatynda suretteledi. Ásirese otarshyldyq búghau men  ol әkelgen  burjuaziyalyq-kapitalistik ýlgi sauda-sattyq, bazar elementteri, handyq biylikting joyyluy, orystyng әkimshil-әmirshil jýiesining ornyghuy, bóten dinge shoqyndyru sekildi basqynshylyq әreketter biyler men aqyndardyng sózderinde zamanaqyr belgisi retinde ýreyli beynelenedi. Búl turaly әsirese orys otarshyldyghyna qarsy kýresushi Shortanbay, Múrat, Dulat sekildi zarzaman aqyndary terennen tolghaghan.

Mysaly el auzynan jazylyp alynghan bir ólende aqyrzaman belgisi atalghan aqyndar jyrlaghan jayttarmen ýndes:

Aqyrzaman bolghanda,

Belgisizden by shyghar,

Beldeusizden ýy shyghar.

Sauyp isher sýti joq,

Minip kórer kýshi joq.

Aqsha degen mal shyghar...

Eki attyng biri jorgha bolar,

Eki adamnyng biri molda bolar.

Jaqqany kómir bolar,

Mingeni temir bolar.

Erkegi qazanshy bolar,

Qatyny bazarshy bolar.

Aqyrzaman turaly eshatologiyalyq mif el basyna kýn tuyp, soghys-zobalang payda bolyp, júrt irgesi shayqalghanda, halyq tyghyryqqa, kýizeliske úshyraghanda jandanyp, el auzynda janghyra týsetini bayqalady. Ásirese orys otarshyldyghy әkelgen zúlmat zarzaman aqyndarynda aqyrzaman belgisi retinde suretteldi. Handyq biylik joyylghan song Resey ornatqan әkimshilik jýie bylaysha suretteldi:

Aghashty jerge ýy salyp,

Aldy kәpir auqymdap.

Endi erkine qoymady,

Qart buraday taqymdap.

Duanbasy, bolys túr,

Orystyng sózin maqúldap.

Otarshyl jýiening eldi dinnen, salt-sanadan, ata-baba jolynan azdyruy aqyrzamannyng belgisindey sezildi:

Qúbylagha baqpaghan,

Shoshqanyng etin qaqtaghan.

Atasynyng qanynday,

Araqty as qyp saqtaghan.

Otyrtpaghan sýndetke,

Shoqyndyrghan suretke.

Amalyng bolsa, qylshy endi,

Kәlimasyz kәpirge,

Kiriptar qylghan qúdiretke!

Mәtinderdi saralaghanda halyq  negizinen aqyrzaman belgisin elding azuy, jerding tozuy dep úqqany bayqalady. Aqyrzaman belgisin Shortanbay «Zarzaman»,  qyrghyz aqyndary  Qalyghúl «Aqyrzaman», Arystanbek «Tar zaman», Alban Asan «Aqyrzaman» dep bederlegen. Qyrghyz aqyndary da aqyrzaman elesin orys otarshyldyghymen baylanystyrady. Arystanbek bylaysha tolghaydy:

Alda, Kuday, kapyr-ay,

Almatydan attanyp,

Orys kele jatyr-ay.

Uzun chóptýn baarysyn,

Oorup kele jatyr-ay...

Akyrzaman kishisiy,

Bashka bolot dep aitkan.

Adeby jok sýilógón,

Kashka bolot dep aitkan.

 

Halyqtyng bayyrghy tanymynda aqyrzaman bolarda kosmos kindigi sanalatyn «Temirqazyq ornynan auady, tas búrshaqtay jauady» dep te týsingeni bayqalady. Taghy bir әngimede qoydyng jaurynyn aqyrzamandy boljaugha negiz etedi. Mәselen, «Jauyryn sýiekting dәl ortasyn bólip túrghan qyrly sýiek bir jaghyna qaray birtindep auyp barady. Zaman ótken sayyn osy qyrly sýiek jaurynnyng bir shetine tayay bermek. Osy sýiek jyl ótken sayyn bir baghytta jyljyp barady, endi bir zamandarda sol sýiek jaurynnyng bir shetine jetedi de, jer óz qonaghynan tayyp, aqyrzaman bolady» desedi qariyalar.

Jalpy, aqyrzamannan keyin de ómir-tirshilik janasha jalghasady, ghalam tynnan jasalady degen týsinik әlem halyqtaryna ortaq  taralghan. Múnday óliara kezende «Kókten Qaysa (Isa), jerden Mәdi shyghady-mys» degen týsinik músylmandarda kezdesedi. Sol kezende kýnahar jandar tamúq otyna kýiip, mәngilikke joghalyp, al pәk jandar qaytadan tiriletini, әdilet pen izgilik saltanat qúratyny rәmizdeledi. Búl úghymdar jayynda Sýleymen Baqyrghany «Aqyrzaman» shygharmasynda bylay dep jyrlaydy:

Dajjal malghún shyghyp ap Rumgha kelgey,

Seksen myng jóit, tarsa jinalghay.

Mәdi shyqty dep Dajjal habar tapqay,

Odan artyq taghy ghajap keremetteri bar...

Múhammed ata-anam kelgin degey,

Barsha ol ýmbetterim jýrgin degey,

Rayhan atty bostandardy berdim degey,

Odan artyq  taghy ghajap keremetteri bar.

Aqedil Toyshanúly,

foliklortanushy,

filologiya ghylymdarynyng kandidaty.

«Abai.kz»

Ádeb.: Ádeby jәdigerler. Jiyrma tomdyq. T.7. Sýleymen Baqyrghani. Aqyrzaman / Qúrast.: T.Qydyr. Almaty:Taymas, 2008.403,407-b; Zamanaqyr //Radlov V.V. Altyn sandyq. Almaty: Ana tili, 1993. 236-b; Zamanaqyr // Mәshhýr Jýsip Kópeyúly. Shygharmalary . T.5. Pavlodar: «EKO» GhÓF, 2005. 150-b; S.Qasqabasov. Janazyq. Astana:Audarma, 2002. 289-b;B.Omarúly.  Búghaugha baghynbaghan jyrlar.Almaty: Ana tili, 1998.35-38-b.

0 pikir