(Abaydyng ghalamdyq oilau jýiesi jayynda)

Shyn hakim, sózing asyl – bagha jetpes,
Bir sózing myng jyl jýrse, dәmi ketpes.
Maghjan Júmabaev.

Abay – shyn hakim! Búl erterekten mәlim bagha. Tәuelsizdik túsynda Gharifolla Esim «Hakim Abay» atty enbeginde ghylymy negizde bekite týsti. Desek te, mәseleni jeter jerine jetkize aittyq, boldy, bitti deuge erterek. Sayasy qyspaq kesirinen jabuly qalghan jәitting biri – hakim Abay ruhany azyq alghan tórtinshi arna. Ol nesimen erek? Abaydyng hakimdik fenomenin týsinu ýshin osy saual tónireginde oi-pikir tolghamaqpyn.

Úly aqyn ótken kemeldik joly qaysy? Múny bas abaytanushy Múhtar Áuezov Abaydyng shygharmashylyghyna ruhany dem berip, azyq bolghan ýsh týrli mәdeny arna (qaynar) arqyly anyqtap bergen-di. Onyng әuelgisi – qazaq halqy mәdeniyetining bay múrasy, ekinshisi – músylmandyq shyghys mәdeniyeti, ýshinshi arna – oryssha oqu arqyly tanylghan Europa mәdeniyeti. Osy ýsh arnanyng da tereng izi bar Abayda. Búghan kóz jetkizu qiyngha soqpaydy. Biraq qazirgi erkin, senzurasyz zamanda ýsh arna azdyq etedi. Nege? Sebebi, Abay nәr alghan tórtinshi arna taghy bar. Ol – ruh әlemi. Gәp sonda, danalyq órisine tek tylsym arqyly ghana shyghasyn. Ózgedey joly, amaly joq. Sóitip, ruh arnasy degenimiz – tylsymgha jalghana biluge sayady. Aytpasaq ta týsinikti, materialistik iydeologiya saltanat qúrghan 1930-shy jyldary ony atau, ol turaly sóz qozghau ózindi ózing oqqa baylaumen parapar boldy.

«Qazaq әdebiyeti» gazetinde (2022 jyl, 1 shilde) «Abay aghartushylyghynyng arqauy» degen maqala jariyalandy. Maqala iyesi Altynay Asqarova ýsh arna jetkiliksiz degen payymyn bylaysha tiyanaqtapty: «Abay jәne onyng múrasy – osy ýsh qaynardyng ghana jemisi deu qanshalyqty aqiqatqa jaqyn bolmaq? Búl tek alghysharttar ghana emes pe? Árige barmay-aq, osy ýsh qaynar býginde kez kelgen qazaq balasyna qoljetimdi bolyp otyrghan joq pa? Olay bolsa, býgingi búl talapty órender Abaydyng dengeyi demey-aq qoyayyq, óz zamanynyng oiy ozyq, aqyly asqan biregey jasampaz túlghasyna nege ainalmay otyr? Demek, pendening túlgha bolyp qalyptasuyn qorshaghan ortasymen, alghan tәrbiyesimen, iygergen ghylym-bilimimen ghana baylanystyra qarastyru... jetkiliksiz bolmaq».

Kórdiniz be, ghalymnyng geniy bolugha ýsh arna jetkiliksiz degen uәji myqty. Bilimge tek bas kózimen susyndau – europalyq kózqaras. Óziniz de oilanyz, batys pen shyghystyng ghylym-bilimin iygergen adamdar kóp qazir, biraq «әuliye» ya «danyshpan» atyna layyq kemenger joqtyng qasy. Adamzattyng materialdyq progress shanyna kómilgeni, kópting oilaghany tek qúlqyn qamy, ainala pendeshilik kórinisteri ekeni ótirik emes.

Tórtinshi arna – bolmysy bólek bilim suaty degen sózimizge oralayyq. Ony Abaydyng tvorchestvosy, әsirese, hakimdik tuyndylary boyynsha zerttep-zerdeleu býgingi kýngi abaytanudyng ótkir mәselesi. Birden aitayyq, hakimdiktin, yaghny tylsymgha jalghana biluding mәni – Jaratushy IYege jaqyndau jәne ózindi «jan» dep tanugha tireledi (músylmandyq Shyghysta «kәmil adam», Batysta «geniy» deydi osy tanym egelerin).

Hakim degen kim? Abay bylay deydi: «...Árbir isting sebebin izdeushilerge «hakim» at qoydylar. Búlar ...bir ghana Haqty tappaq, әrbir nәrsening sebebin tappaqpenen lәzzattanady» (38-sóz). Búl jerde «Haqty tappaq, әrbir isting jәne әrbir nәrsening sebebin tappaq» degeni – ruh әlemi, yaghny tylsym. Demek, hakim – týpki haqiqatty izdeushi, adamzattyng ruhany ústazy.   Sol sebepti: «Adaspay tura izdegen hakimder bolmasa, dýnie oiran bolar edi». Ári qaray hakim kim degendi Abay: «Qúday jolynda jýrudi ózine shart qylyp qadam basqan tolyq adam» dep tiyanaqtay týsedi.

Jogharyda ghylym-bilimdi iygergen ghalymdar qashanda kóp dedik. Biraq olar halyqqa haqiqatty tanytyp, tura joldy kórsetti me? Áriyne, joq. Ózderi de nәpsining bodanynda, qúmarlyqtyng qúrsauynda qalghan pendeler. Nege? Óitkeni, olar tek tek materialdyq bilim búlaghynan susyndaghandar, al tylsymgha jalghanugha, onan nәr alugha dәrmensiz. Zattyq әlem qúbylystaryn gharyshtyq biyikten kóretin oilau jýiesi joq olarda. Sondyqtan: «Árbir ghalym – hakim emes, әrbir hakim – ghalym» dep týiedi Abay.

Sóitip, danalyqtyng kilti – ruh әlemine tirelmek. Sonan nәr alugha. Osy payymdy tiyanaqtay týseyik. Dýnie kórinbegen syrlaryn sezinu, olargha kókirek kózimen qarau qabileti Abaygha әu bastan daryghan. Biraq Jaratushy IYege jaqynday týskeni, óz sózinshe, «Haqty tappaqpenen lәzzattanghany» keyinirekte. Dәldisin aitsaq, 1895 jylghy óleninde:

Kýni-týni oiymda bir-aq Tәniri,

Ózine qúmar qylghan Onyng әmiri, –

dep syr ashady. Ásirese, «Ghaqliqat-tasdiqat» (qazirgishe 38-shi qarasóz) degen kólemdi traktaty men «Allanyng ózi de ras, sózi de ras» degen ólenining orny bólek.  Eki tuyndy da Abay bilimdi ruh әlemi – tylsymnan alghanynyng naqty dәleli (eki shygharma ózektes, merzimdes, olardyng arasyn tórt-bes jyl bóledi deu qate).

Endi «Ghaqliqat-tasdiqat» (qysqasha «Tasdiyq») traktaty mazmúnyn azdy-kópti sholayyq. Ol  kirispeden, eki negizgi («Alla taghalany tanymaqtyq», «Ózin tanymaqtyq») jәne qorytyndy («Jaqsy menen jamandy aiyrmaqlyq») bólimnen túrady. Aldygha oza aitayyq, ýsh bólimde de Abay әlem ghúlamalary bas qatyrghan mәseleler sheshimin izdegen hәm tapqan. Ghalamdyq oilau jýiesi әrbir tezisten belgi beredi. Yaghny búl tylsymnan qúiylghan enbek, sondyqtan ondaghy oi-payymnyng birde birin Abay anaday ya mynaday derek kózinen alghan dep dәleldeu mýmkin emes.

Abay kirispe sózinde barlyq ghylym-bilimdi tórt tarmaqqa bólgen. Olar: «Alla taghalany tanymaqtyq, ózin tanymaqtyq, dýniyeni tanymaqtyq, jaqsy menen jamandy aiyrmaqlyq». Bolmys tútas qamtylghan teziys!

Terendep taldayyq. Allany jәne ózin tanu men jaqsy-jamandy aiyru mәnisi eki basqa.  Aldynghysy – dýniyening kórinbegen syry, ekinshisi – tәlim-tәrbiyening  ózegi. Áuelgining jýgi – ruhany ilim-tanym da, keyinginiki – sol bilgen ilimindi is jýzinde qoldanu (qoldanbaly ilimge músylmandyq Shyghysta ahlaq, Europa elderinde morali ya etika dep at qoyghan). Sol siyaqty ghylymda birinshisin teoriyalyq, ekinshisin praktikalyq filosofiya deydi.

Osy aitylghan fәlsafanyng eki jaghyn – iman jәne ihsan desek te bolady. Yaghny teoriyalyq filosofiyanyng (Allany jәne ózin tanu) ózegi – iman, al qoldanbaly filosofiyanyng ózegi – ihsan bolyp tabylady.  Iman adamnyng is-әreketine ainalsa ghana payda bermek. «Ol inanmaqtyghyng qúr ghana inanmaqtyqpen qalsa, saghan payda bermeydi, – deydi Abay. – Payda alamyn desen, payda beredi, kәmil iman bolady». Búl jerde «payda alu» – is-әreket (ihsan). Óz kezeginde ihsan – kópting qamyn oilap, jәrdem qylu. Iman – ishki dýnie jaryghy bolsa, ihsan – sonyng syrtqy ómirdegi kórinisi. Ókinishke qaray, býgingi tanda iman men ihsan birligi eskerilmey, úmyt qaldy. «Búl kýndegi dinderding bәri nashar» dep Shәkәrim aitpaqshy, dinning óz rólin atqara almay otyrghany da sodan.

Sóitip, kirispe tezisterinde Abay kótergen mәselening biri – iman men ihsan birligi. Kemeldikke jetu – adamnyng oilau jýiesi men minezin qalyptastyru arqyly. Sonday-aq tirshiliktegi kerekting eng aldy – ruhany tanym, Abay sózinshe, imanigýl.  Is-әreket, ahlaq, morali imanigýlding jemisteri, adamnyng ishki jetiluining syrtqy kórinisteri degen oy tastaydy.

Endi traktattyng «Alla taghalany tanymaqtyq» degen negizgi bólimine kósheyik. Alla taghalanyng segiz úlyq sipaty bar. Olardyng arasynan Abay Ghylymdy bólektep alady. Nege? Sebebi, ózge sipattar «esh nәrsege hareket bermeydi, hammagha hareket beretúghyn Ghylymnyng ózi». Órkeniyetti qozghaushy qúdiret – Ghylym. Búl – Abay janalyghy. Teologiya iliminde túnghysh ret dәiektelip otyr! Adamnyng ghylymy Alla taghala ghylymynyng zәrrәdey bólshegi. Demek, onyng berer nesibesi sheksiz. Dayyngha úmtylmay, әr últqa óz ghylymyn damytu qajettigi osymen óz týsinigin tabady.

Týsindiniz be, birinshi sýn Allanyng mahabbaty ma, joq, әlde adamnyng Allany sýngi me? Múnyng jauaby da – Abay janalyghy.  Kýlli ghalam, onyng ishinde adamzat Alla taghalanyng jaratqany. Mine, osy mәseleni Abay ghylymy negizde ekshep, bayyptap beredi. Biz әli kýnge qate aityp kelemiz. Abaydyng «birinshi sýng» degeni – adamnyng Allany sýngi dep. Shyndyghynda, birinshi sýng – Allanyng mahabbaty. Barsha sýiispenshilik tamyryn sonan tartady.

Kelesi sýiekti bólim – «Ózin tanymaqtyq». Búl bólimde Abay «Alla taghalanyng pendesine salghan joly qaysy?» degen mәngilik mәseleni kótergen. Ózin tanu degenimiz – adamnyng ózin «jan» dep bilui. Ózgedey maghynasy joq. Sonda ghana adam gharyshtyq, geniylik biyikke kóterilip, «Ómirding mәni nede?», «Qaydan keldim?», «Qayda baram?» degen súraqtardyng jauabyn tabady. Atalmysh bólimde kemenger «Qúday joly» jәne «tolyq adam» tanymdaryn negizdegen. «Qúday jaqsyny qoldaydy,  әdil adamdardy sýiedi, al,  zalymdardy sýimeydi». Qúran ishi tolghan osy sekildi ayattar deydi Abay. Tolyq adam kim? Búl rette Qúday jolyndaghy tórt topty (payghambar, әuliye, hakim jәne kәmil músylman) atap kórsetedi. Áulie men hakim arasyndaghy aiyrmagha basa nazar audarady.

Ýshinshi qorytyndy bólim – «Jaqsy menen jamandy aiyrmaqlyq». Adam bolu degen – jaqsy menen jamandy aiyra biluge sayady. Búl dengeyge pende ózin «jan» dep sezine bastaghan kezden jetpekshi (búl iman tazalyghyna da qadam basu).  Imandylyq kórinisi – minezin, is-әreketin. Abay: «Paydany qalaysha aludy bilmek kerek» dep osyny aitqan. Sóitip, pysyqtayyq, jaqsy menen jamandy aiyru ýshin ruhany ilimdi iygeru kerek. Áytpese joq.

«Tasdiyq» traktaty mazmúnyna shaghyn sholuymyz osymen tәmam. Onyng ghayyptan týskenin Abaydyng hakimdik oilau jýiesi boyynsha dәleldeuge tyrystyq. Ókinishke qaray, býkil adamzattyq órkeniyet kóshi damuynyng dúrys baghytyn siltegen enbekting eng bolmaghanda tól atauyn qaytarar týrimiz kórinbeydi (әli kýnge 38-shi qarasóz deulimiz).

Taghy bir eskerter jәit, habardy ruh әleminen alatyndar barshylyq. Shәkәrim «Ýsh anyq» enbeginde olardyng týr-týrine (spiritizm, ekstresens, gipnoz, magiya, kóripkeldilik) toqtalady. Oghan týs, ayan, baqsy, balger joruyn qosynyz. Biraq bәrine ortaq nәrse – zattyq maqsatty kózdeu, sony qanaghattandyru. Al, hakimder izdegen úly múrat – Haqty tappaq degen taza ruhany maqsat. Ol danalyq oilau jýiesin qajetsinedi. Mine, tylsymnan maghlúmat aludyng eki joly arasyndaghy prinsiptik ózgeshelik osy arada.

Osy aitylghandar «Tasdiyq» traktatyn Abay hakimdik satyda jazghan, ondaghy danalyq oilaryn ruh әleminen alghan dep qorytugha jetkilikti siyaqty. Demek, Abay atalmysh traktatyn jazghanda qanday hakimderding enbekterine ya bolmasa islam ilimderine (hadiys, fikh, aqida t.b.) sýiendi eken dep izdestiru, bas qatyru ónimsiz enbek bolmaq.

Abaydy «hakim» deu erterekten qalyptasqan dedik. Oghan birer mysaldar alayyq. Shәkәrim aghasy Abay turaly: «Músylmansha hәm oryssha ghylymgha jýirik, hәm Allanyng bergen aqyly da búl qazaqtan bólek dana kisi edi» dey kele, oiyn bylaysha qorytady: «...Túraghy qazaq ishi bolghandyqtan qadiri azyraq bilindi, olay bolmaghanda danyshpan, hakim filosof kisi edi» («Týrik, qyrghyz-qazaq hәm handar shejiresi» kitaby. –Almaty, 1991. – 46-bet). Shәkirti Kókbaydyng aitqany:

Abayday úl tumaghy bolar ghayyp,

Nasihat, ýlgi shashqan júrtqa jayyp.

Ahualyn sóilep ketti zamananyn,

«Áuliye, hakim» deuge ol layyq.

Búl jerde «ghayyp» sózi Abay – birtuar jaratylys, dara bolmys degen mәnde. Endi  Maghjannyng «Altyn hakim Abaygha» ólenine kóz salayyq.

Shyn hakim, sózing asyl – bagha  jetpes,

Bir sózing myng jyl jýrse, dәmi ketpes, –

deydi aqyn. Nege dәmi ketpes (yaky mәngilik)? Sóz ghayyptan – ruh әleminen jetse ghana solay bolmaq degenbiz (әuliyeler, hakimder ruhany azyqty jýrek kózi arqyly tikeley ghayyptan almaghy әlimsaqtan mәlim). Dinimiz islamda esh jerden oqyp bilmey-aq bilimge qanyghatyn búl qúbylysty «ilham» deydi.

Sonymen, qorytyp aitqanda, úly Abay – shyn hakim. Hakimdikting ishki mәni – ilimdi ruh әleminen ala biluinde. Múhang jaqsy bilgen, biraq iydeologiyalyq senzura qyspaghynan aita almaghan tórtinshi arna degenimiz osy. Búl tabighatta bar qúbylys ekendigin moyyndaytyn kezimiz keldi degen pikirdemin.

Asan Omarov,

zertteushi

Abai.kz