Júma, 19 Sәuir 2024
Biylik 2077 0 pikir 20 Shilde, 2022 saghat 12:36

Kóppartiyalyq jýie Qazaqstandyq demokratiyanyng kórinisine ainaldy

Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng nauryzdaghy halyqqa joldauynda partiyalyq jýieni damytu, sayasy alanda erkin bәsekelestikti qalyptastyru ýshin Ýkimetke saylau jýiesindegi olqylyqtardyng ornyn toltyrudy mindettedi.

«Jana Qazaqstandy qúru isi adal әri erkin sayasy bәseke boluyn qamtamasyz etuden bastau alady. Osyghan baylanysty, biz partiyalardy institusionaldyq jәne úiymdastyrushylyq jaghynan damytugha barynsha qolayly jaghday jasauymyz kerek»,-dedi Preziydent óz sózinde.

Memleket basshysy partiyalardy tirkeu rәsimining jenildeytinin jariyalady. Tirkeu shegin 20 mynnan 5 myng adamgha deyin azaytyp, aimaqtardaghy ókilder sany da 600-den 200 adamgha azaytyldy. Partiya qúrushy azamattardyng bastamashyl toby 1 mynnan 700 adamgha deyin shegertildi. Sonymen birge qúryltay sezin ótkizuge jәne filialdar qúrugha beriletin uaqyt úzartyldy. Búl ózgerister sayasy alanda jana partiyalar payda bolyp, pikir aluandyghyn tughyzugha mýmkindik beredi. Ári elimizdegi kóppartiyalyq prosesti damytu ýshin jasalghan qadamdar dep desek bolady.

Osy bastamadan keyin Qazaqsstanda janadan partiya qúrugha talpynghan azamattar sany artty. Konstitusiyalyq kenes appara­tynyng basshysy Baqyt Núrmúhanov­tyng aituynsha, jana partiyalardy tirkeu turaly 30-dan asa ótinish kelip týsken. Qazirgi uaqytta Ádilet ministrligi partiya tirkeu turaly ózgeristerdi engizu ýshin «Keybir zan­namalyq aktilerge ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» zang jobasyn qarastyryp jatyr. Osy zang jobasy arqyly «Sayasy partiyalar turaly» zangha ózgertuler engiziledi.

Sonday-aq Memleket basshysy sayasy partiyalardyng arasyndaghy bәsekelestik әdil jýrui ýshin ózi tóraghalyq etken «Amanat» partiyasyndaghy ókilettigin toqtatqan bolatyn.

«Men búghan deyin partiya tóraghasy lauazymynan bosap, úiym qatarynan shyghatynymdy aittym. Osy úigharymdy jýzege asyratyn kez keldi. Býginnen bastap «Amanat» partiyasynyng tóraghasy retinde ókilettigimdi toqtatyp, partiyadan shyghu turaly sheshim qabyldadym. Búl qadamnyng simvoldyq mәni bar. Osy orayda Preziydent saylauynda maghan senim artyp, qoldaghandarynyz ýshin barshanyzgha alghysymdy aitqym keledi. Sonday-aq jauapty sәtte partiya tizginin senip tapsyrghandarynyz ýshin rizashylyghymdy bildiremin», degen edi Memleket basshysy.

Kóppartiyalyq jýie paydaly bәsekelestikke jol ashady. Qazaqstandaghy kóppartiyalyq jýie tәuelsizdik alghannan keyin ornady. Sebebi, elimiz tandaghan demokratiyalyq jolda kóppartiyalyq jýiening boluy – zandy. Al, kóppartiyalyqtyng qalyptasuyndaghy zannamalyq negizding әri qaray jetildirilui, janartyluy 1996 jyly qabyldanghan «Qoghamdyq úiymdar turaly» jәne «Sayasy partiyalar turaly» zandarda kórinis tapty.

Qazaqstan azamattarynyng erkin týrde top qúru qúqyghy osy zandar arqyly jýzege asty. Partiyalyq qyzmetting qanday da bir dengeydegi qúqyqtyq negizi qalandy. Dey túrghanmen osy kezendegi sayasy partiyalar óz dәrejesinde sayasy sheshimder qabyldaugha yqpal etti dep aita almaymyz. Sayasy partiyalar turaly 1996 jyly «Sayasy partiyalar turaly» arnayy zang sayasy partiyalar qyzmetin jandandyra alghan joq. Búl kezende ómir sýrgen partiyalar sany 2-den 10-gha deyin artty. Biraq sayasy partiyalar biylik pen halyq arasyndaghy baylanys ornatushy qúrylym rólin atqara alghan joq. «Saylau turaly» zangha engizilgen tolyqtyrulargha baylanysty 1999 jyly Preziydenttik saylau men Parlament Mәjilisine deputattardy saylau sayasy partiyalar arasyndaghy bәsekelestikti úlghaytty. Saylau jýiesine engizilgen ózgerister nәtiyjesinde partiyalar búrynghydan da kóbeyip 10-nan 15- ke deyin bardy. Biraq  2002 jyly 15 shildede Qazaqstan Respublikasynyng «Sayasy partiyalar turaly» qabyldaghan jana zany sayasy partiyalardy qúrudy jәne memlekettik tirkeuden ótkizu sharttaryn qiyndatyp jiberdi. Sәikesinshe elimizdegi sayasy partiyalar sany azayyp ketti.

Zanda partiyalardyng qyzmet etu tәrtibinin jana sharttary:  partiyalardyng qúrylu, qyzmetin uaqytsha toqtatu jәne mýlde toqtatu tәrtipterin qúqyqtyq retteu; partiyany qarjylandyru; saylau prosesine qatysu turaly ózgerister jazyldy.

Zanda azamattardyn, әrtýrli әleumettik toptardyng mýddelerin memlekettik biylikting ókildi jәne atqarushy, jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynda bildiru jәne olardy qalyptastyru isine qatysu maqsatynda olardyng sayasy erkin bildiretin Qazaqstan Respublikasy azamattarynyng erikti birlestigi sayasy partiya dep tanylady, dep jazyldy.

Zannamada sayasy partiya sany bir myng adamnan kem emes Qazaqstan Respublikasynyng azamattary tobynyng bastamasy boyynsha qúrylatyny aitylghan. Sayasy partiyany memlekettik tirkeu ýshin onyng qúramynda partiyanyng barlyq oblystardaghy, respublikalyq manyzy bar qala men elordadaghy әrqaysysynda keminde jeti jýz partiya mýshesi bar qúrylymdyq bólimshelerining (filialdary men ókildikterinin) atynan ókildik etetin kem degende elu myng partiya mýshesi bolugha tiyis edi.

Búrynghy 1996 jylghy  «Sayasy partiyalar turaly» zannamada sayasy partiyany memlekettik tirkeu ýshin onyng qatarynda oblystardyng jartysynan astamy atynan ókildik etetin ýsh myng mýshesi bolsa jetip jatty. Al sayasy partiyany memlekettik tirkeudan ótkizu ýshin qúryltay siezi ótkizilgen kýnnen bastap eki aidan keshiktirilmey tirkeushi organgha ótinish berildi. Ótinishpen qosa sayasy partiyanyng jarghysy men baghdarlamasy, qúryltay siezining hattamasy, partiya mýshelerining tizimi jәne memlekettik tirkeu ýshin alynatyn alymynyng tólengeni turaly qújat ótkizildi.

Sayasy partiyany qúru men ony memlekettik tirkeuden ótkizu ýshin sandyq talaptardyng artuy, sharttardyng qatqyldanuy turaly әrtýrli boljam jasaugha bolady. Bir jaghynan sayasy partiya qúrudyng talaptaryn jogharylatu onyng qoghamdaghy bedelin arttyrudy maqsat etti deuge bolady. Óitkeni sayasy partiya kópshilik toptyng kózqarasyn bildiretin úiym bolyp sanalady. Sayasy partiyalar turaly jana zang iri sayasy úiymdardy qalyptastyrugha baghyttalghan, yaghny partiyalyq-sayasy ýrdis subektilerining irilenuine alyp kelui tiyis boldy. Ekinshi jaghynan alyp qarasaq, sayasy partiyagha túraqty mýshelikti talap etu, qoghamdaghy azamattardyng sayasy partiya qúrugha degen úmytylysyn basyp tastap, sayasy partiyadan alshaqtauyna alyp keledi. Olardy sayasy partiyagha mýshelikke ótkizu qiyndyq tudyruy mýmkin.

Býginde «Sayasy partiyalar turaly» qoldanystaghy zangha qaytadan ózgeris enbek. Búl jolghy tolyqtyrular biylghy Jalpyhalyqtyq referendumda ong baghasyn aldy. Qasym-Jomart Toqaev saylau ýderisine janghyrtu qajettigine basa nazar audarghan bolatyn. Preziydent saylau kezindegi әleumettik jelidegi nasihat júmystaryna tiyisti reglament pen erejeni bekitip, internet jelisinde ýgit-nasihat júmysyna zany rúhsat berudi tapsyrdy. Sonday-aq halyqaralyq zamanauy tәjiriybege sýienip, qashyqtan dauys beruding joldaryn qarastyru keregin atady.

 

Abai.kz

0 pikir