ÚLTTYQ JÁNE MEMLEKETTIK MÝDDE
Qayshylyq joq!
Qayshylyq joq!
Qazaqstanda Jurnalister etikasynyng kodeksi qabyldandy. Qoghamdaghy jylt etken janalyqty qalt jibermey qadaghalaytyn tilshiler qauymy ony talqylaugha bir kisidey atsalysty. Búl turaly «Týrkistan» gazetining betinde birneshe qayta jazyldy da. Býgingi әngime osy qújatta paydalanylghan keybir týsinikterge qatysty.
Kodeksting prembulasynda onyng «jurnalist pen BAQ qyzmetkerining kәsiby is әreketining moralidy-etikalyq qaghidalary men normalaryn bekitu ýshin qabyldanghany» aitylghan. Basqasha aitqanda, atalmysh qújattyng zandyq kýshi joq. «Jurnalist etikasynyng normasyn saqtamadyng dep eshkim de zang aldynda jauapqa tartylmaydy. Biraq әlemdik tәjiriybege sәikes, bir terining púshpaghyn iylep jýrgen jurnalister qauymy ýshin ortaq әreket etu erejesi, jappay moyyndalghan ishki qaghidalar boluy shart. Mysaly, osy Kodeksting 7.3 tarmaqshasynda aitylghan «Jurnalist ózining kәsiby mindetin oryndau barysynda zardap shekken әriptesterine kómek kóretedi» degen norma aqparat maydanynyng alghy shebinde jýrgen qalamdastardy auyzbirlikke ýndese kerek.
Múnday normany aq qaghazgha naqtylap jazbasa da bolar edi. Biraq qazaq aqparat kenistiginde týrli BAQ qyzmetkerleri arasynda kәsiby auyzbirshilik bar dep auyz toltyryp aitu qiyn. Menshik nysanyna qaray aqparat qojayynynyng yghymen jýretin jurnalister keyde tipti bir-birine janashyrlyq tanytyp, qoldau bildirude qúntsyzdyq tanytyp jatady. Sondyqtan «ógizge tughan kýn búzaugha da tuatynyn», onyng ýstine «bәrimizding iylegenimiz bir terining púshpaghy» ekenin eske salyp qoyghannyng artyqtyghy joq shyghar.
Shyndyghynda, songhy jiyrma jylda Qazaqstanda aqparat kenistigi menshik nysanyna baylanysty, tildik ereksheligine baylanysty, ústanghan baghyty men taqyryp ayasyna baylanysty týrli toptargha bólindi. Biylikke qarasty BAQ pen ózin oppozisiyagha jatqyzatyn basylymdar - eki ýlken lageri siyaqty. Ekeuine de jaqyn jýretin, keyde birinen shyghyp, ekinshisine «ótip ketetin» jekelegen túlghalardy esepke almaghanda, eki «lageridin» aitary da, ansaghany da - eki basqa. Búlardan bólek bir-birine mýdde jaghynan qayshy taghy eki top bar: orystildi (reseyshil) jәne qazaqtildi (últshyl). Alghashqysy, Reseymen Euraziyalyq odaq qúrudy qoldap, keshegi kenestik jýieni kóksep, Qazaqstanda orys tili ýstemdigining saqtaluyn qalaydy, búl basylymdarda jariyalanatyn maqalalar taqyrybynan da anyq bayqalady. Al ekinshi top Qazaqstannyng tәuelsizdik shejiresin jyrgha qosyp, memlekettik tilding múnyn múndaydy, ózin últshyl partiottargha qosady. Menshik nysanyna baylanysty, «ortaq ógizden onasha búzau jaqsy» degen qaghidamen naryqtyq zamannyng ynghayyna kónip, «saryjaghal» basylymdargha úqsatyp gazet-jurnal shygharyp jatqandar da bar. Búlardy kóbine memlekettik sayasattyng qayda bet týzep, qalay qaray ketip bara jatqany onshalyqty alandatpaytyn siyaqty. Qadirdi emes, qarjyny oilaghan basylymdar bolyp túr olar. Eki adam birigip, bir gazet shygharatyn nemese bir adam salalyq on shaqty jurnal shygharatyndardy osy qatargha jatqyzugha bolar.
Al osynday týrli qalyp, san keyiptegi jurnalister qauymy údayy bolmasa da, belgili bir mәseleler boyynsha auyzbirlik saqtay ala ma? Ortaq kelisimge kele ala ma?
Kelui tiyis.
Óitkeni memleketting mýddesi, elding qamy, erding qúnyna kelgende, aitylar sóz - bireu, qoldanar qaru - anyq, isteler is - ortaq boluy kerek. Qalam ústaghan qauym osynday talap ýdesinen shygha almasa, onda ol memleketting bolashaghynyng ózi kýmәndi bolghany.
Sondyqtan «últtyq qauipsizdikti saqtau», «aqparattyq qauipsizdikti qorghau» úghymdary menshik nysanyna, tiline jәne basqa da erekshelikterine qaramastan barlyq aqparat qúraldaryna ORTAQ әreket etu qaghidasy boluy shart. Kodeksti talqylau barysynda tuyndaghan dau bizding múnday ortaq týsinikke әli kele qoymaghanymyzdy kórsetip berdi.
Osy qújatty talqylau aqparat salasyndaghy bir-birine qabysa bermeytin qarama-qayshy týsinikter men toptardyng bar ekenin taghy da býkpesiz ashyp kórsetti. Bir ghana «últtyq qauipsizdik» úghymy ainalasynda ymyrasyz dau tughany osynyng dәleli shyghar.
Mәselening anyghyna kóshsek, qújatty talqylau barysynda «últtyq aqparattyq qauipsizdik mýddesine oray júmys isteudi» jurnalist mindetterine jatqyzu kerek pe, joq pa degen súraq qyzu talqygha týsti. Qarsy aitylghan pikirlerge qaramastan, osy sóilem Kodekske qaz-qalpynda engizilip, qabyldanyp ketti.
Búl jerdegi týitkil «últtyq qauipsizdik» úghymynyng ayasyna ne syyatyndyghyna tikeley baylanysty.
Shyndyghynda, últtyq qauipsizdikke qatysty úghymdar men ony saqtau joly «QR Últtyq qauipsizdigi turaly» Zanda aidan anyq jazylghan. Osy zannyng 1-babynda «últtyq qauipsizdik degenge mynanday týsinikteme berilgen:
«Qazaqstan Respublikasynyng últtyq qauipsizdigi (búdan әri - últtyq qauipsizdik) - adamnyng jәne azamattyn, qogham men memleketting serpindi damuyn qamtamasyz etetin Qazaqstan Respublikasy últtyq mýddelerining naqty jәne yqtimal qauip-qaterlerden qorghaluynyng jay-kýii».
Al 4-bapqa sәikes, aqparattyq qauipsizdik últtyq qauipsizdikting bir týri ghana: «aqparattyq qauipsizdik - elding ornyqty damuy jәne aqparattyq tәuelsizdigi qamtamasyz etiletin, aqparat salasyndaghy naqty jәne yqtimal qauip-qaterlerden Qazaqstan Respublikasy aqparattyq kenistiginin, sonday-aq adamnyng jәne azamattyng qúqyqtary men mýddelerinin, qogham men memleketting qorghaluynyng jay-kýii».
Aqparattyq qauipsizdikti qamtamasyz etu normalaryn qamtyghan 23-bapta «Qazaqstannyng aqparattyq tәueldi boluyna jol bermeu» turaly jazylghan. Búl zandy anyqtap oqyghan adamgha Qazaqstandaghy últtyq aqparattyq qauipsizdikti saqtaudyng zandy-normativti erejeleri naqty aiqyndalghany týsinikti.
Endeshe, bar týitkil, «últtyq qauipsizdik» úghymynyng tónireginde tuyndaghany anyq. Óitkeni songhy jyldary eki tildik ortanyng «últtyq baspasóz» degen úghymdy eki týrli qabyldaytyny angharylady. Mysaly, qazaqtildi orta «últtyq baspasóz» degende «Qazaq» pen «Ayqaptan» bastau alatyn qazaq basylymdaryn menzese, memlekettik sayasat búl orayda Qazaqstanda shyghatyn, ózge tildegi (kәris, úighyr, nemis t.b.) gazet-jurnaldardy naqtylaydy.
Al qazaq basylymdary - etnikalyq úghym ayasynan әldeqashan shyqqan, memlekettik dengeydegi aqparat qúraldary. Qazaq tili memlekettik til bolghanda, sol tilde shyghatyn gazet-jurnaldardyng bәri - memleketqúraushy últtyng ýni, endeshe sol memleketting mýddesin kózdegen, últtyq-etnikalyq-rulyq-toptyq kategoriyalargha syimaytyn, sol memleketting damyp, órkendep, kórkengine qyzmet etetin BAQ. Múnday BAQ qanday jaghdayda da, qarjylyq-ekomikalyq qiynshylyqtargha qaramastan, psihologiyalyq, syrtqy t.b. qysymdargha moyyn búrmastan údayy tek memlekettik mýdde túrghysynan júmys isteui - aksioma. Búl orayda memlekettik mýdde men últtyq mýddening maghynasy bir.
Endeshe, bazbir basylymdardy «últtyq sayasatqa qayshy» nemese keybir azamattardy últtyq aqparattyq qauipsizdikti qorghamaydy dep aiyptau - memlekettik mýddege qarsy júmys isteydi dep kinә taghumen birdey. Búl aiyptyng salmaghy auyr. Óitkeni ol jogharyda ýzindi keltirilgen QR Konstitusiyasy, «QR últyq qauipsizdigi turaly» t.b. zandar ayasynda jauapqa tartugha negiz bolmaq.
Sondyqtan aldaghy uaqytta «últtyq qauipsizdik», «últtyq mýdde» degen úghymdardy qoldanuda abay bolayyqshy degen bazyna-tilek bar. HHI ghasyrdyng órkeniyetti adamyna, zayyrly qoghamnyng kózi ashyq azamatyna «Bәrimiz ana tilimizde sóileyik!» dep úran tastau - sayasy sauatsyzdyqpen ten. Óitkeni qazaq tili zang jýzinde memlekettik til mәrtebesine ie bolghaly 22 jyldan asty. Qúr dabyra úrandatudy qoyyp, últy - basqa, ózi - QR azamatynyng әrbirinen «memlekettik tildi bil» dep tabandy týrde talap etuge qúqylymyz.
Sonday-aq «últtyq qauipsizdik úghymy býgingi kýnde Tәuelsiz Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik mýddesine para-par ekeni de anyq. Al onyng memleketqúraushy últ - qazaq halqynyng mýddesine sәikes kelui siz ben bizding azamattyq belsendiligimizge baylanysty.
Osy qújatty qabyldaugha múryndyq bolghan Qazaqstan Jurnalister odaghynyng tóraghasy Seyitqazy Mataev bir sózinde búl Kodeks negizinen jas jurnalisterge arnalady depti. Solay ekeni ras ta shyghar.
Endeshe, aqparat maydanyna endi kirgen jas tilshiler últtyq mýdde men memlekettik mýdde arasynan qayshylyq izdep, adasyp jýrmesin.
Gýlbighash Omarova
"Týrkistan" gazeti
