Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Aqmyltyq 3777 3 pikir 26 Shilde, 2022 saghat 14:42

Betbúrys: Qazaqstan qorghanysty kýsheytpek

Qazaqstan Reseyden keletin soghys qaupinen saqtanyp, qorghanys salasyn kýsheytip jatyr, - dep jazady WSJ.

Basylym: "Qazaqstan biyligi Resey men Ukraina soghysynan sabaq aldy. Ukrainanyng tabandylyqpen qarsylyq kórsetip jatqanyn kórdi. Sol sebepten Qorghanys salasynyng budjetin 441 mlrd tengege (shamamen $918 mln) kóbeytu turaly sheshim qabyldady.  Oghan qosa, Núr-Súltan Mәskeumen qarym-qatynastaryn qayta saralap, syrtqy sayasatta AQSh, Týrkiya jәne Qytaymen baylanystaryn kýsheytip jatyr", - deydi.

Biz Wall Street Journal-dyng atalghan maqalasyn Abai.kz oqyrmandaryna úsynghandy jón kórdik.


Jyl basynda Qazaqstanda ótken memleketke qarsy narazylyqty basu ýshin Resey odaqtasyna 2000 әskerin kómekke jiberdi. Alty aptadan keyin Resey Ukrainagha basyp kirgende, kórshisining kómegine jauap qaytaratyn Qazaqstanda mýmkindik boldy. Biraq Qazaqstan olay istegen joq.

Onyng ornyna Qazaqstan beytaraptyqty saqtay otyryp, Reseyding ontýstik shekarasy boyyndaghy Orta Aziyanyng basqa elderine qosyldy, sonyng nәtiyjesinde Belarusi Reseyge qoldau kórsetken postkenestik kenistiktegi jalghyz memleketke ainaldy. Qazaqstan Mәskeuge qarsy Batys sanksiyalarynyng iske asuyn qamtamasyz uәde berdi. Ol Reseydi ainalyp ótetin baghyttar boyynsha Europagha múnay eksportyn úlghaytatynyn mәlimdedi jәne qorghanys budjetin arttyrdy. Qazaqstan Orta Aziya elderin Vashingtongha jaqyndatudy kózdegen AQSh delegasiyasyn qabyldady.

Mәskeuding Orta Aziyadaghy eng iri odaqtasymen aradaghy alshaqtyq úlghayyp keledi. Búl Resey preziydenti Vladimir Putin ýshin kýtpegen synaq. Kenes Odaghy ydyraghannan keyin ondaghan jyldar boyy búrynghy bauyrlas respublikalarmen әskery jәne ekonomikalyq odaqtar arqyly Mәskeu Ortalyq Aziyadaghy yqpalyn saqtaugha tyrysty. Olardyng ishindegi eng negizgisi, kólemi jaghynan Batys Europany tútastay alghanda basyp ozatyn, múnayly el Qazaqstan. Ol Reseymen qúrlyqta 4750 mili úzyndyqta shektesip jatyr. Búl AQSh pen Kanadanyng shekara úzyndyghynan keyingi әlemde ekinshi oryndaghy úzaq úzyndyqtaghy shekara.

Qazaqstangha úqsastyghy óte kóp Ukrainagha Reseyding shabuyl jasauy, búl qarym-qatynasqa syzat týsirmey qoymaydy. Qazirgi jәne búrynghy qazaqstandyq sheneunikterdin, zang shygharushylardyng jәne sarapshylardyng súhbattaryna qaraghanda, qazir Qazaqstan syrtqy sayasatyndaghy Reseyding rólin, oghan bergen artyqshylyqtaryn qayta qarastyryp, AQSh, Týrkiya jәne Qytay siyaqty eldermen baylanysyn keneytip jatyr.

Onyng kórinisi mausym aiynda Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev Putinning Sankt-Peterburgtegi ekonomikalyq forumyna kelgende aiqyn kórindi. Resey preziydentimen bir sahnada sóz sóilegen Toqaev myrza Mәskeu qoldaghan, Putin "bostandyq alyp bermekshi" bolyp otyrghan Ukrainanyng shyghysyndaghy eki separatistik memleketti moyyndamaytynyn aitty. Toqaev myrza moderatordyng "Sizge Batys qysym kórsetin otyr ma?" degen súraghynan jaltardy.

Sapar barysynda Reseyding memlekettik arnasyna bergen súhbatynda Toqaev myrza Reseyge sanksiyalardy búzugha kómektespeytinin mәlimdedi. Biraq Resey negizgi odaqtas bolyp qala beretinin atap ótti. "Qazaqstan ózining odaqtastyq mindetterinen bas tartpaydy", - dedi ol.

Búl óte nәzik tepe-tendik. Qazaqstanda Mәskeudi ashulandyratyn soghysqa qarsy narazylyqtargha tyiym salynghan, sonday-aq Reseyde nasihattyq nyshangha ainalghan "Z" belgisin jariya etuge de tyiym salynghan. Qazaqstannyng qazirgi ústanymyn týsindirgen ministr Sayasat Núrbek búrynghy Sibir ertegisin mysal etti. "Ertede ai men borshatyshqan dos bolypty. Bir kýni ai borshatyshqannyng arqasynan sipapty, biraq tyrnaghynyng izi qalypty. Osylaysha borshatyshqannyng arqasynda ala syzyq payda bolypty", - deydi ertegide.

"Búl ertegining aitary – dosynyz an bolsa, әrqashan saq boluynyz kerek",-dedi Núrbek myrza.

Qazaqstannyng Resey aitqan izben jýrmeytinining taghy bir belgisi bayqaldy. Nauryz aiynda Birikken Últtar Úiymy Reseyding basqynshylyq soghysyn toqtatugha shaqyrghan qarar qabyldady. Álem elderi dauys berdi. Qazaqstan dauys beruden bas tartty. Birneshe kýnnen keyin ol Ukrainagha Boeing 767-men 28 tonna dәri-dәrmek jiberdi, búl Qazaqstannyng Ukrainagha kómek retinde jibergen birneshe reysterining biri edi.

Shilde aiynyng basynda Qazaqstannyng qarjy ministrligi Reseyge eksporttyng keybir týrlerine Batystyng sanksiyalyq shekteulerin ústanatyn búiryq jobasyn jariyalady.

Qazaqstannyng ústanymy Reseydegi keybir adamdardy qatty ashulandyrdy. Ásirese qantarda narazylyqtardy basugha "kómeksteskenderin" búldady.

"Qazaqtar, bizge bildirgen rizalyqtarynyz osy ma?", - dedi sәuir aiynyng sonynda Reseyding memlekettik telebaghdarla jýrgizushisi Tigran Keosayan. "Ukrainada ne bolyp jatqanyn múqiyat qaranyzdar... Eger sizder osylay qulyqpen qútylyp ketem desenizder, sizderge eshtene bolmaydy dep oilasanyzdar, qatelesesizder»,- dedi ol viydeoýndeuinde.

Qazaqtar múnday ritorikagha búrynnan ýirenip qalghan. Halyqtyng shamamen 20%-yn etnikalyq orystar qúraydy. Orys últshylary Qazaqstannyng soltýstigin "orys jeri" dep bayaghyda mәlimdegen. 2014 jyly Resey Qyrymdy Ukrainadan tartyp alghannan keyin Putin myrza Kenes Odaghy ydyraghangha deyin Qazaqstannyng memlekettigi bolmaghanyn aitqan. Reseyding Ukrainagha basyp kirgeninen keyin, múnday ritorikagha el mәn bere bastady. Onyng ýstine Ortalyq Aziyadaghy Qazaqstan Reseymen shekaralas jalghyz el. Qyrghyzstan, Tәjikstan, Týrikmenstan jәne Ózbekstan Qazaqstannyng ontýstiginde jatyr. Reseyding basqynshylyghyn eshkim qoldamady, al Ózbekstan bólingen Donbass respublikalaryn moyyndamaytynyn ashyq aitty.

Elderding ishinara Reseyding yqpalynan shygha bastauy songhy jyldary ónirge әser etuden bas tartqan AQSh-qa dem berdi. Preziydent Baydenning adam qúqyqtary jónindegi bas diplomaty Uzra Zeya aimaqqa saparlaghannan keyin, AQSh sheneunikteri sәuirden bastap Orta Aziya elderine birneshe ret keldi. Mamyr aiynyng sonynda AQSh Memlekettik hatshysynyng kómekshisi Donalid Lu Qazaqstangha, Qyrghyzstangha, Tәjikstangha jәne Ózbekstangha saparlady. Mausym aiynda AQSh Ortalyq qolbasshylyghyna janadan taghayyndalghan basshysy, armiya generaly Erik Kurilla da osy elderge kelip ketti.

"AQSh-tyng Qazaqstangha jasaghan ýndeui Mәskeude tang qaldyrdy", - deydi Resey Ghylym akademiyasynyng Ortalyq Aziya zertteushisi Andrey Groziyn. Kremli әli Qazaqstandy oilap jatqan joq, biraq eger de Qazaqstan Ýkimeti Reseyge dúshpan niyetpen qaraytyn bolsa, ol Ukrainadan da qauipti bolmaq.

"Biraq mening oiymsha, oghan deyin jetpeydi", - dedi Grozin myrza. "Qazaqstandyq elitanyng Ukrainadaghy әriptesterine qaraghanda ózin-ózi saqtau instinkti basym",- dedi ol.

AQSh Ortalyq Aziya memleketterine Ukrainany qoldap, Batys jaghyna shyghugha kóndiruge әreket jasauda, biraq olar shamadan tys qysym jasamaugha tyrysady, dep mәlimdedi Memlekettik departamentting eki ókili.

28 mausymda Putin Ukrainagha basyp kirgennen keyingi alghashqy shetel saparyna, Tәjistangha  bardy. Búghan deyin bir apta búryn Tәjikstanda AQSh armiya generaly Kurila kelip ketken.

"Bizding odaqtasymyzdyng dospeyil jerine kelgenime quanyshtymyn", - dedi Putin tәjik әriptesi Emomaly Rahmongha.

Sәuir aiynda Qazaqstangha saparlaghan Bayden myrzanyng adam qúqyqtary jónindegi ókili kórshi Qyrghyzstangha bardy. Sol kezdegi elding Syrtqy ister ministri Ruslan Qazaqbaevpen birlesken baspasóz mәslihatynda olar "Qyrghyzstan men AQSh jaqyn arada elge ekonomika jәne bilim beru siyaqty salalarda AQSh-tyng kómegin alugha mýmkindik beretin yntymaqtastyq turaly ekijaqty kelisimge qol qoyatynyn" mәlimdedi. Al, Qazaqbaev myrza densaulyghyna baylanysty segiz kýnnen keyin otstavkagha ketu turaly ótinish berdi. Derekkózding habarlauynsha, ol Mәskeuding ótinishi boyynsha otstavkagha ketken. Búl turaly Kremli men Qyrghyzstan SIM-i  týsinikteme bergen joq . Qazaqbaev myrza da týsinik beruden bas tartty.

Ortalyq Aziya elderinin  Reseymen mәdeni, ekonomikalyq jәne tarihy baylanysy terende jatyr. Mәskeuding Qyrghyzstan men Tәjikstanda әskery bazalary, sonday-aq Qazaqstanda zymyrangha qarsy qorghanysty synaugha arnalghan poligony bar.

Mamyr aiynyng basynda 10 000-gha juyq adam Ekinshi dýniyejýzilik soghysta nasistik Germaniyany jengenin atap ótip, Qazaqstannyng eng iri qalasy Almatyda sheru úiymdastardy. Olar Kenes Odaghynyng jalaularyn jelbiretip, kenestik diktator Iosif Stalinning portretin alyp, orys әskery balladalaryn shyrqady.

Resey ónirding basty sauda seriktesi jәne Ortalyq Aziyadan milliondaghan júmysshylardy júmyspen qamtamasyz etedi. Aqsha audarymdary Qyrghyzstanda JIÓ-ning ýshten bir bóligin, Tәjikstanda tórtten bir bóligin jәne Ózbekstanda shamamen 10% qúraydy. Ýlken ýlesi Reseyge tiyesili. Batys sanksiya engizgennen keyin Qazaqstannyng Europamen Resey arqyly ótetin dәstýrli sauda baghyty toqtap qaldy, al saqtandyru qyzmeti men importtaushylar el arqyly ótetin jýkterge saqtyqpen qaraydy. Búl jaghday qazaqstandyq sheneunikterdi óz saudasyn әrtaraptandyrugha úmtylugha iytermeledi (Dýniyejýzilik bank biyl Ortalyq Aziya ekonomikasy orta eseppen 4,1% - gha qysqarady dep boljap otyr).

Reseyding Ukrainagha basqynshylyghynan keyin birneshe apta ótken son, qazaqstandyq resmy túlghalar delegasiyasy Ázerbayjan men Gruziyagha attandy. Olar Orta Aziya, Kavkaz óniri men Týrkiya arqyly Qytaydan Europagha ótetin sauda marshruty - orta dәlizdi qayta janghyrtu turaly kelissózder jýrgizdi.

"Búryn sauda baghytyn Ortalyq Aziya elderi de, Qytay da, Týrkiya da bayypty zerttegen joq, óitkeni Orta Aziya elderi Reseyding ashuyna tiygisi kelmedi",- dedi Aziya-Tynyq múhity zertteuler týrik ortalyghynyng diyrektory jәne qazir Qytaydaghy uniyversiytette sabaq beretin Týrkiyanyng Syrtqy ister ministrligining búrynghy kenesshisi Selchuk Cholakoglu.

Onyng aituynsha, Reseyding basqynshylyq soghysy aimaq elderine, sonyng ishinde Qytay men Týrkiyagha Reseyding ýstemdigine qarsy túrugha serpin berdi.

"Qazaqstandyq Kaspiy tenizindegi Aqtau jәne Qúryq porttarynda qazirgi sәtte qyzmet qarqyndy jýrude. Konteynerlik tasymaldar qantar-sәuir ailarynda ótken jyldyng sәikes kezenimen salystyrghanda ýsh ese ósti",- dep habarlady QR Industriya jәne sauda ministrligining Kólik sayasaty jәne infraqúrylym departamenti diyrektorynyng orynbasary Zeynolla Ahmetjanov.

Saudany әrtaraptandyru Qazaqstan ýshin ekzistensialdy mәsele bolyp túr. Songhy birneshe ay ishinde Resey eki ret Kaspiy qúbyryn jauyp tastady, ol arqyly Qazaqstan múnayy eksportynyng 80%-gha juyghy ótedi. Nauryz aiynyng sonynda Resey dauyldan zaqym keldi dep terminaldyng ýsh ailaghynyng ekeuin birneshe aptagha jauyp tastady. Aylaqtardy Qazaqstannyng energetika ministri men onyng delegasiyasy sәuir aiynda kelissózder jýrgizu ýshin Mәskeuge barghannan keyin ghana birneshe kýn ótken song qayta ashty.

Shilde aiynyng basynda Resey soty ekologiyalyq búzushylyqtargha baylanysty gaz qúbyryn 30 kýnge toqtata túru turaly sheshim qabyldady. Birneshe kýnnen keyin sot óz sheshimin joydy, biraq búl qadam Qazaqstanda tolqu tudyrdy. 7 shildede Preziydent Toqaev óz elining múnay kompaniyalaryna jana keme qatynasy marshruttaryn әzirleudi tapsyrdy.

Kóptegen jyldar boyy Mәskeu men Beyjing arasynda jasyryn enbek bólinisi boldy: Resey qauipsizdikti baqylaudy qamtamasyz etti, al Qytay aimaqtyng ekonomikasyn damytty. Qazir ol ózgerip jatyr.

Sәuir aiynyng sonynda Qytaydyng Últtyq qorghanys ministri Vey Fenhe Qazaqstangha kelip, Toqaev myrzamen kezdesti. Qytay Últtyq Qorghanys ministrligining mәlimetinshe, taraptar әskery yntymaqtastyqty nyghaytugha kelisti. Qazaqstan sonday-aq aimaqtyq derjavamen jәne Týrkiyamen Soltýstik Atlant Sharty Úiymynyng mýshesimen tyghyz qarym-qatynas ornatugha úmtyluda. Mamyr aiynyng basynda Toqaev myrza Ankaragha úshyp bardy, onda Týrkiya men Qazaqstannyng resmy túlghalary Qazaqstanda әskery úshqyshsyz qúraldy birlesip óndiru turaly kelisimge qol qoydy.

Qazaqstan sonday-aq ózining qorghanys budjetin 441 milliard tengegegh yaghny 918 million dollargha úlghaytty. Joghary lauazymdy sheneunikting aituynsha, aqshanyng bir bóligi qazaqstandyq әskery rezervterdi úlghaytugha júmsalady. Sonday-aq, Qazaqstan Ukrainanyng berilmey qarsylasqanynan sabaq aldy. Qazaqstan gibridti soghysqa qarsy kýreste neghúrlym mobilidi jәne sheber bolu ýshin reforma jasau keregin týsindi.

Orta Aziyalyq sheneunikting aituynsha, Resey ambisiyasynyng aldyndaghy qorqynysh tek artyp jatyr. "Qazir olarda mazaq qylatyn Ukraina men shyghys europalyqtar bar. Eger Ukraina bolmasa, biz bolar ma edik?",-deydi ol.

Aghylshyn tilinen audarghan Ayjan Temirhan

Abai.kz

3 pikir