Senbi, 20 Sәuir 2024
Janalyqtar 4450 0 pikir 3 Jeltoqsan, 2012 saghat 08:40

Tólen Ábdik. Tozaq ottary jymyndaydy (jalghasy)

* * *

Kiyaku tanghajayyp bir tastan qalaghan "lashyqtyn" ishinde kózin ashty. Óni iya týsi ekenin aiyra almay úzaq jatty. Tipti ózining tiri ekenine de tolyq sengen joq. Tep-tegis, appaq qabyrghalar, әr týrli týsiniksiz búiymdar, ýstinde jatqan júp-júmsaq jamylghy. Bir qyzyq ertegi tyndap jatqanday úiqyly-oyau sezimde biraz jatty da, birte-birte esi kirgen sayyn qiyalgha syimaytyn júmbaq kýide ekenin angharyp, tanyrqau әserinen basqa týk joq, eshqanday týisikke әser etpeytin sәulesiz, týssiz, jylusyz, beymәlim kenistikte qalqyp qalghanday bir kýige endi. "Joq, әlde Yanumaka qart aitatyn o dýnie osy ma eken" dep oilady ol manayyna baghdarlay qarap.

* * *

Kiyaku tanghajayyp bir tastan qalaghan "lashyqtyn" ishinde kózin ashty. Óni iya týsi ekenin aiyra almay úzaq jatty. Tipti ózining tiri ekenine de tolyq sengen joq. Tep-tegis, appaq qabyrghalar, әr týrli týsiniksiz búiymdar, ýstinde jatqan júp-júmsaq jamylghy. Bir qyzyq ertegi tyndap jatqanday úiqyly-oyau sezimde biraz jatty da, birte-birte esi kirgen sayyn qiyalgha syimaytyn júmbaq kýide ekenin angharyp, tanyrqau әserinen basqa týk joq, eshqanday týisikke әser etpeytin sәulesiz, týssiz, jylusyz, beymәlim kenistikte qalqyp qalghanday bir kýige endi. "Joq, әlde Yanumaka qart aitatyn o dýnie osy ma eken" dep oilady ol manayyna baghdarlay qarap.

Kenet qaydan shyqqany belgisiz, ózine jaqyndap kele jat­qan kiyimdi, engezerdey qara kisini kórdi. Qoryqqannan denesi óz erkine baghynbay, jylan arbaghan baqasha siresip, qozghalmay qaldy. (Qoryqqanym - tiri bolghanym ghoy dep oilap ýlgirdi osy arada). Kózining aldy qarauytyp, bir túnghiyqqa shym batyp bara jatqanday sezindi. Álden uaqytta seyile
bastaghan túman arasynan ózine erekshe meyirimin tógip, jyly jýzben, ayaushylyq bildire qaraghan әlgi adamdy kórdi. Óz tilinde birdene aityp, ymmen "qoryqpa, jata ber" degendi bildirip túr. Janyna kelip, әldeqanday jyltyr ydysty Kiyakudyng auzyna tosyp, "ish" dep isharat jasady.  Kiyaku jemis shyrynynan jasalghan susyn ekenin bilgende aiyrylyp qalatynday jantalasyp, ydysqa bassaldy. Meyirban kisi auzyna jyly-júmsaq, dәmdi birdeneni salghanday boldy, ony da shaynamastan, qomaghaylana qylq etkizdi...

Kóp kýnder ótti. Kiyaku birte-birte әl jinap, onala bastady. Kýtushi negr kýnine ýsh ret tamaq berip, asyraydy. Kiyakudyng týsinbeytinin bile túra, keshkilik ózinen-ózi mәz bolyp úzaq әngimeler aitady. Ýy ishindegi zattardy qolymen kórsetip, atyn atap, Kiyaku ony búljytpay qaytalap aitsa, odan sayyn mәz bolyp, raqatqa batady.

Kiyaku keyin negrden bәrin estidi. Múny orman ishinde es-týssiz jatqan jerinen kauchuk fabrikasynyng júmysshylary tauyp alypty. 5-6 jasar shamasyndaghy kip-kishkentay, ap-aryq indees balanyng әli tiri ekenin kórgen son, olar plash­qa orap, derevnyagha alyp keledi. "It túmsyghy bat­paytyn qalyng ormanda japadan jalghyz ne ghyp jýr jәne qaydan jýr" dep bәri de tang qalysady. Aqyry fabrika diyrektory oqyghan, mәdeniyetti әri er kónildi kisi bolghandyqtan, qyzmetshi negrine indees balany emdep, asyrap aluyna rúqsat etipti.

Kýtushi negr Kiyakuge Eduard dep at qoydy. Synaptay qalqyghan sәby sanada Kiyaku degen at birte-birte úmytylyp, Eduard esimi birjola ornyghyp qala berdi.

Negr eshqashan da ýilenbegen, jalghyzbasty adam bolatyn. Jas shamasyna say kelmeytin erekshe aqyldy, kip-kishkentay indees balany bauyr basyp, jaqsy kórip ketti. Keyin tipti syrttan kelgenderding bәrine Eduardtyng ormannan tabylghanyn jasyryp, qaytys bolghan әielimnen qaldy, әielim baladan ólip edi dep ótirik soghyp jýrdi.

Edu eki jyl ótken song mektepke bardy. Onyng eresek adamnan beter ornyqty aqylyna, úghymtaldyghyna múghalimder de qayran qalyp, bastaryn shayqaytyn. Al kishkentay Edu bolsa, aqyl-oylary júmbaq bop kóringen aq adamdardyng balalarynyng ózinen nege artyq emes ekenine týsinbey, әri ózining barlyghynan zerek bolyp shyqqanyna birtýrli ynghaysyzdanatyn sekildi edi.

Birte-birte Eduardtyng ormannan tabylghany turaly laqap ta úmytyldy. Taghdyr aidap, óz taypasynan kóz jazghan jas bala janbyrdan keyingi búrqanghan aghysqa laqtyrghan qúm
kesektey, mýlde basqa, o dýniyedey beytanys ómir tasqynyna birjola ydyrap, sinip kete bardy.

Adam balasy býkil ghúmyrynyng ón-boyynda ghana keshuge tiyisti sybaghaly qayghy-qasiret, qorqynysh, týnilis, qiynshylyq taqsiretin alty jasynyng ishinde basynan ótkerip bitkenin, әriyne, onyng ózinen basqa eshkim de bilgen joq. Jәne bilgileri de kelmedi. Edu toghyzgha tolghanda fabrika qojasy әldeqanday qylmysty iske aralasqany ýshin jauapqa tartylyp, kauchuk fabrikasynyng júmysy toqtap qaldy. Júmysshylar tarap ketti. Eng sonynan esep aiyrysqan negr Perry Eduardty alyp, Matu-Grossu shtatynyng astanasy Kuyaba qalasyna keldi. Múnda bir jyl túrghannan keyin, taghy da júmys izdep, Braziliya qalasyna, odan San-Paulugha keldi. Odan Rio-de-Janeyrogha kóship, jarty jyl qayyrshylyq túrmys keshken son, Edudy ertip, Amerika Qúrama Shtattaryna keldi. Aqyry Niu-Yorkke ókshe tirep, birjola túraqtap qaldy.

Perry Edudyng oqugha degen alabóten zeyindiligin jaqsy bi­letin. Sondyqtan erteng mektepti bitirip shyqqan son, kol­ledjderding birine oqugha týsirudi armandaytyn. Ómiri semiya qúryp, bala sýiip, atalyq sezimdi basynan ótkerip kórmegen beynetqor negr Eduardqa jasaghan býkil qayyrynan kishkentay balalardyng "semiya" bolyp oiyn oinaghanda ózderin kәdimgidey ýlken adamdarsha sezinip, raqattanyp qalatyny sekildi lәzzat alatyn.

Perriydi kóshede óltirip ketti. Ony kim óltirgenin, nege ól­tir­ge­­nin Eduard bilgen joq. Tek ózining endi jalghyz qalghanyn, ýlken ba­qytsyzdyqqa úshyraghanyn anyq bildi. Kóshedegi qayyrshylar­gha qosylyp, ashtan-ash, bos sandalghan kýnderinde ol "joq, búlardyng bәri men kórgen azaptyng janynda týk emes, men búdan da zor­dy kórgem" degen oidy ghana medet qyldy. Ol magazinge ký­zet­shi bolyp ta, gazet taratushy bolyp ta, jýk tasushy bolyp ta, ayaq kiyim tazartushy bolyp ta kórdi. Eki jyl ótken song qalanyng shet jaghyndaghy týngi shaghyn restoranda ofisiant bolyp istep jý­rip, kolledjge týsti. Kýndiz sabaqqa baryp, týnde júmys is­teydi. Kýnine bes-aq saghat úiyqtap, tamaghyna jeter-jetpes qarajatpen taghy eki jylday joqshylyq zardabyn tartugha tura keldi.

Mine, dәl osy tústa katorganyng kesimdi jylynyng ayaqtalghany sekildi, taghdyr tauqymeti moynynan birjola sypyrylyp, basqa bir sәuleli, jarqyn ómirding kirispesi bastaldy.

Uniyversiytetting professory Djorj Beyker syrdan,  ózimshil, aqsýiek adam edi. Biraq ghylymgha jan-tәnimen berilgen jәne ghylym aldynda oqymystylyq ar-újdanyn biyik ústaudy birinshi maqsatym dep biletin. Professor Eduardtyng bo­yynda jasyrynyp jatqan talantty birinshi bolyp bayqady. Ol Eduardqa kónili qúlap, jaqsy kórgendikten kómektesti me, әlde ózining ishki prinsipterin oryndau ýshin - ghylym aldyndaghy azamattyq boryshtarynyng birin óteu ýshin kómektesti me, ol arasy beymәlim. Djorj Beyker Eduardty óz qolymen jetelep, ghylym әlemine engizdi. Shәkirt oghan jauap retinde ózining túnghysh ghylymy enbegin Beyker degen familiyamen jariyalap, keyin sol familiyada birjola qalyp qoydy.

* * *

Eduard ghylym dýniyesine essiz qúshtarlyqpen berildi. Onyng osynau onasha, tynymsyz tirshiligi әldebir qanyna qatqan óshpendilikting kegin alugha órshelengen jannyng ólermendigindey nemese kisi óltirip jatqan qaraqshynyng "әli jany shyqqan joq" degen kýdikten qútyryna týsetin soyqan isindey essiz, shapshan, tolassyz bir qareket edi. Osy bir qareketting syrtynda raqat, tynyshtyq, tynystyq ómir bolary Eduardtyng esine kelip kórgen emes. Qayta osynyng bәri kóniline emis-emis eles beretin, sәby kýninde kózimen aiqyn kórgen Ajal elesi, Mәngilik ýrey azabymen salystyrghanda әldeqayda jenil, arzan bop kórinedi.

Sol ýrey múny ómir boyy ókshelep quyp keledi. Jabayy aydan qashqan adamnyng jýgiristen rekord jasasam dep oilamaytyny sekildi, Eduard ta ol kezde úly janalyq ashyp, danqqa bólensem dep oilaghan joq. Biraq danq óz ayaghymen keldi. Jәne ózimshil, súlu әieldey ózinen basqanyng bәrin úmytudy, ózinen basqa eshteneni sýimeudi talap etti. Al Eduardtyng búghan deyin qasterlep, jýregine jaqyn tútatyn eshtenesi qalmaghandyqtan, danqpen onay tabysqan. Jalghyzdyq derti jaylaghan jan dýniyesine bir sәule engendey bolyp, ensesin kóterdi. Sonda ol taugha kóterilip kele jatqan adamnyng kenet tómenge qarap, ózining qalay biyiktep ketkenine tang qalatyny, әri azdap ýreylenetini sekildi bir sezimge kelgen.

Danq múny Mәngilik ýrey azabynan qútqardy. Endi ol ózining osy­nau qúdiretti kýsh-jigerin ýlken, mәndi maqsatqa arnau kerek ekendigin týsindi. Arnamaghan kýnning ózinde sol qyruar en­begining ishinen aqylgha syiymdy, mәndi birdene tapsam dep oilady. Ol bir zatqa - jeke bastyng mansapshyl ózimshildigi men ha­lyq­tyq, azamattyq iygi maqsattardyng keregharlyq qylmay, qabysyp kete beretinine qayran qaldy. "Endeshe, - dep oilady ol, - me­ning mindetim ghylymgha ghaja­yyp janalyqtardy ashyp beru ghana emes pe... Al odan әri maqsat ta, borysh ta, mәn-maghyna da ózinen-ózi sol nәtiyjeden taray beruge tiyisti... " Aqyry mine, medisina ghylymyndaghy әlemdi dýrkiretken Eduard Beyker dәuiri bastaldy.

Eduard Beyker adamdardy qayran qaldyrudan, ah úrghyzudan jalyqqan joq. Ýitkeni ol sonday jangha jәili, jaghymdy. Mynau ómirdi bәseke-kýrespen tenestirip túrghan zamanda sol bәsekening jenisinen artyq lәzzat, sodan artyq abyroy, sodan artyq mәn-maghyna bola ma?..

Doktor Beykerding esin jiyp, qyzmetshisin shygharyp jibergennen keyin esine týsirgenderi osylar edi. Ol endi ózining sonau aghysty, lay ózen jaghasynda qalghan araku taypasynan jeti baqsymen birge ne maqsatpen shyqqanyn jәne ne dep ant bergenin esine aldy. Osy tústa kókiregin qaqyrat­qan bir dertti saghynyshtan kózining aldy túmanytyp, esinen tanugha shaq qaldy.

- O-o-o-o! - dedi kenet úlyghan tәrizdi bir ýnmen kýiinip. - O-o-o!!! U-u-u!!!

Shynynda da ol hayuansha, kókke qarap úlyghysy keldi. Adamdyq belgimen jetkize almastay dәrejege jetken kýiinish dausy auzyn ashqanda jabayy, hayuany ýnge úlasty.

- O-O-o-u-u-u!!! - Doktor Beyker kemsendep, kókiregin tyrnady. Ol mynau dýniyening qúny sertti sәtte ózi ýshin týk emes ekenin osy uaqytqa deyin qalay ajyratpaghanyna ózegi órtenip, búdan da qayyrshy bolyp, ne jyndanyp ketsem әldeqayda jenilder edim dep oilady.

Taghy da esine kókpen talasqan qalyng djungli, qaz-qatar tigilgen lashyqtar, keshki otty qorshap, jarylqaushy ruhty shygharyp salyp túrghan baqsylar, tolyq ay meyramyndaghy oiyn-kýlki, sheshesining tanghajayyp, múndy janary elestedi...

Toryghyp, belin ústady.

- O-o-o-o-u-u-u!!!

Tau basynda siresken qarly múz erise, sel bolaryna úqsas qatal jannyng ishindegi berish qayghy jibigende oqys sheshilgen bir qauyrt әreketting bolary sózsiz.

Tang aldynda doktor esin jiyp, sabyrgha keldi. Týnimen adasqan adamnyng jaryq týse qay jerge kelip toqtaghanyn jobalaghanynday, týndegi eske týsken ómir tarihy men jurnalisten estigen әngimesin salghastyryp, qazir ózining qanday jaygha dushar bolyp túrghanyn jәne onyng óz ómiri ýshin qanshalyqty manyzy bar ekenin aqylgha saldy.

III

Doktor Beykerding ayaq astynan Braziliyagha jýrip ketui bәlendey dabyra-shugha úlasqan joq. Jandayshap qalalyq gazetterding bet­terinde "Býgin doktor Eduard Beyker resmy saparmen Braziliyagha jýrip ketti" degen habardan basqa eshtene jariyalanbady. Dok­tordyng ishki jan-dýniyesine bir de bir ret bas súghyp kór­megendikten ainalasyn qorshaghan qoshemetshileri de, qyz­metkerleri de, janashyr kónildesteri de búl sapardyng mәnisine tý­singen joq. Jәne qay kýni jýretinin de eshkim jobalay almady. Tek ýiindegi qyzmetshisi ghana doktordyng jan-dýniyesindegi әl­debir ayaqasty ózgeristi ishi sezip, "tegi әiel, mahabbat tóniregindegi bir qúpiya syr bolmady ma eken" dep ózinshe topshylady.

Doktor ózin shygharyp salyp túrghan eshkimning joq ekenin jaqsy bilse de, samolet basqyshynda túryp, artyna búryldy. Kinoapparattardyng tyzyly men fotoapparattardyng tyrsylyna, birin biri kiymelegen jurnalister men lauazymdy adamdardyng qoshemet belgilerine, saltanatty dabyrgha daghdylanghan doktorgha yn-jynsyz samolet basqyshymen kóterilip bara jatqany birtýrli ynghaysyz kórinis sekildi edi. Biraq osylay bolghanyna ishtey quanyp qaldy. Ózimen-ózi bolyp, kónil kýiining búrauyn búzbay, kóz aldyna sol bir suretterdi qayta-qayta elestetip otyryp, ózining osy uaqytqa deyin jalghyz bolghanyn, endi tipti, mәngi-baqy jalghyz qalghanyn aiqynyraq sezingisi keldi. "Arakulardyng qiraghan lashyqtaryn óz kózimmen kóreyin, - dep oilady ol. - Olardyng qoldary tiygen, ústaghan qúral-saymandarynyng bir synyghyn tapsam, qalghan ghúmyryma bәlkim aldanysh bolar". Ol jol boyy osydan basqany oilaghan joq. Rio-de-Janeyrogha týsisimen, aeroporttan biylet alyp, Braziliya qalasyna úshty. Braziliyadan әldeqalay jolaushy tasyp jýrgen әskery samoletke otyryp, týs kezinde Kuyaba qalasyna kelip qondy.

Kózining aldy kýltildegen, badyraq kóz gubernator doktordy qabyldap otyryp, qalagha әdeyi arnap kelgenine quanyshty ekenin, biraq sapardy resmy týrde habarlamaghandyqtan, layyqty syi-qúrmetting jasalynbay qalghanyna qatty qynjylatynyn aitty.

- Búl jaqta búryn bolmaghan shygharsyz? - dedi ol sekretari qyz әkelgen ystyq kofeni auzyna apara berip.

- Joq, - dey saldy doktor.

- Syrttan kelgen adamgha tabighaty asa jaghymdy emes. Kýn ystyq. Ystyqty ystyq qana qayyrady. Kofe ishiniz.

Gubernator әrneden habary bar, minezi әkimge úqsamaytyn júm­saq, aqjarqyn kisi eken. Doktordyng kelu maqsatyn ýi­ren­shikti әngimedey sabyrmen tyndap otyrdy da, Matu-Grossu shtatynda kezinde indeester ómirine ýlken qater tóngenin, onyng bәri avanturister men banditterding isi ekenin, qazir Shingu últtyq parkinde jaghdaydyng birshama jaqsy bolghanyn jәne sóz arasynda ózinde de indees qany bar ekenin, ýlken әjesining tupy taypasynan shyqqanyn, әri ózi sony maqtanysh tútatynyn aityp ketti.

- Gubernator myrza...

- Bilem, - dedi gubernator elgezek qyzmetshilerdey әri aitqyzbay, - sizge jenil samolet jәne jolserik birneshe adam kerek.

- Bireu. Jol bastaytyn bir adam bolsa da boldy.

- Bәri de bolady...

- Aytpaqshy, - dedi ol shyghyp bara jatqan doktordy toqtatyp, - bezgek, sýzek, ish aurularyna qarsy egiludi úmytpanyz...

Ýsh kýnnen keyin doktor Beyker men indeesterdi qorghau qyzmetining bólim komandiyri, polkovnik Mauro Martins kýn shygha samoletke otyrdy.

Samolet kóterilgen sayyn tútasqan jasyl orman úshy-qiyrsyz jazylyp, taram-taram ózender jalghyz ayaq jol sekildi jip-jinishke bolyp kórinedi. Kýn batar tústan kóterilgen qara búlt lezde tóbege kóterildi. Ong qanattan soqqan jelden samolet jýrisi búzylyp, shayqalyp keledi.

- Janbyr mausymy da bastalyp qaldy ghoy, - dedi polkovnik samolet gýrilin basa aiqaylap.

Kóp úzamay jel baghyty ózgerip, jarq-júrq etken qara búlt qaptalda qaldy.

- Tәubә! - dedi saghyz shaynaghan úshqysh yrjiya kýlip. Sonan song aiqaylaugha erinip, nayzaghayly búlttyng auyp ketkenining jaqsy bolghanyn ymmen kórsetti.

Doktordyng tas mýsindey kóse jýzi bozaryp, quqyl tartty. Úshqysh shaynandap otyryp, jalghyz qolymen kartasyn jazdy.

- Kep qaldyq, - dedi kónildi ýnmen. Samolet tómen qúldilap, solq ete týsti de, shoqalaq jer betimen zirkildep biraz baryp, toqtady.

- Búl arada amerikandyq missioner túrady. - Polkovnik aghash arasynan kóringen aq shatyrdy kórsetti.

At jaqty, úzyn boyly, syrtqy pishini kovboylardy eske týsiretin, orta jastaghy amerikandyq missioner jolaushylardy jyly jýzben qarsy aldy. Kofe ýstinde polkovnik doktordy tanystyrdy.

- Al men osyndaghy etnograf ghalymdardyng biri me dep edim, - dedi missioner keshirim ótingen jýzben kýle qarap. - Onda kelu maqsatynyz birynghay turistik boldy ghoy...

Doktor Beyker kirjiyip, birazgha deyin jauap bermey otyrdy da:

- Matu Grossu shtatyndaghy eng songhy, tiri indeesterdi kórip qalghym keledi, - dedi samarqau. - Siz bizge osy manaydy aralata alasyz ba?

- O, ne degeniniz!.. Sóz bar ma... - Missionerding ýninen asa qúlap týsken peyil bayqalmady. - Aralatugha bolady ghoy.

- Alayda, - dedi ol syrtqa shyqqanda, - indeester mәselesi әbden eskirgen taqyryp, doktor myrza. Ol turaly indeester jayyn bilmeytinder ghana sóz qylady. Al bizder ýshin... Beri qaray jýrinizder, qashyq emes... Al bizder ýshin ózinen ózi belgili, әldeqashan sheshilgen, әri eshkimning kómegi jýrmeytin tabighy prosess...

Doktor Beykerding basyna qan shapshyp, tizeleri qaltyrap ketti. "Shoshqa!" degisi keldi aiqaylap. Ol tipti búdan da zor, jangha batatyn birdenelerdi aitqysy keldi. "Beybit taypalardy dinamitpen, umen, ukolmen qyru tabighy prosess pe?! - degisi keldi doldanyp. - Seninshe osy tabighy prosess pe, súmyray! Tang aldynda úiqyda jatqan derevnyagha granatalar laqtyryp, opat qylu tabighy prosess pe?! Tabighattan jaralghan ózindey adam balasyn eki ghasyr aulap, jer betinen joyyp jiberu tabighy prosess pe, súmyray! Qaraqshy!!!" Biraq doktor múny aitqan joq.

- Búryn búl tústa qansha indees túrghan? - dedi sigaret ústaghan sausaqtary qaltyrap.

- Qansha bolghanyn dәl aitu qiyn. Osydan 100 jylday búryn shamamen osy jerdegi taypada 150-200 mynday adam bolghan....

- Qazir qansha?

- 20 adam.

Doktor Beyker sigaretin auzyna apara almady.

- Qalghany qayda? - dedi menireyip, ne súrap túrghanyna ózi de týsinbey.

Missioner doktorgha tanyrqay qarady.

- Indetten qyrylyp qaldy ghoy.

- Sosyn.

Missioner doktorgha taghy qarady.

- Sosyn... Ras, aq adamdardyng qolynan da az qyryl­ghan joq. Aq adamdar qarudyng kýshimen olardy qalyng orman týkpirine yghystyrdy. Biraq indeester de qarap qalghan joq qoy. Olar da talay ret birneshe tútas otryadtardy qyryp salghan. Sondyqtan búl soghysta әrqaysysy da kinәli.

- Sizge indeesterding óz jerlerin qorghaghysy kelgeni sonshalyqty tanqalarlyq nәrse me?

- Nege?.. - Missioner iyghyn qozghap, jymighan boldy. - Áne, - dedi sodan keyin qolyn shoshaytyp.

On qadamday jerden eki indees balanyng shashy jalbyraghan bastary kórindi. Odan keyin qaryndary tasyrayyp, aghash tasasynan ózderi shyqty. Doktor Beykerding jýregi shymyrlap, auyrghanday boldy. Janyna sonshalyq jaqyn, ystyq kóringen qap-qara, tyr jalanash eki baladan kózin ala almady.

"Minekey, keldik" degen missionerding qarlyqqan dausyn estigende baryp, qarsy aldynda túrghan tanghajayyp, kip-kishkentay lashyqtardy kórdi.

Missioner qolyndaghy tayaghymen lashyqtyng tóbesin qaqty:

- Ei, tezirek shyghyndar! Senderge qonaq kelip túr.

Lashyqtan qabyrghalary yrsighan, jýdeu ýsh kishkentay bala shyqty. Ishten әldekimning kýnkildegen, jótelgen dybysy estiledi.

- Ei, tezirek! - dedi missioner taghy da aiqaylap. - Tezirek. Senderdi suretke týsiremiz.

Kóp úzamay derevnya túrghyndary týgel jinaldy. Ýire­til­gen sirk hayuandarynday ýn-týnsiz, bir-birimen de til qatyspastan qatarlasyp túryp jatyr. Beli býgilip, qausaghan shal-kempirler, tayaqqa sýiengen aqsaq erkekter, bir tisi joq, qyzyl iyek әielder, soqyrlar, býkirler, shy borbay balalar... Qatarlasyp túryp jatyr.

Polkovnik Mauro Martins fotoapparatyn alyp, birneshe dýrkin suretke týsirdi. Sodan keyin doktordyng jýzine qarap, únatpay túr ma degen oimen:

- Doktor, búlar osy ólkedegi eng namysqoy, jauynger taypalardyng biri bolghan, - dedi kepildikke kózimen missionerdi núsqap.

Missioner basyn iyzep, qolyndaghy tayaghymen etigining qonyshyn sart etkizdi de:

- Otyz jyl soghysty, - dedi doktorgha qarap.

Doktor missionerding sózin tyndaghan joq, torkóz oramalymen qayta-qayta sinbirinip, әldene dep sybyrlaghanday boldy.

Missioner indeesterge tayaghymen jayqap, tarandar degen belgi berdi. Sodan keyin qonaqtardy bastap, taypa kósemi túratyn lashyqqa kirdi. Qaq tórde, japyraq ýiindisining ýstinde jerge ýnilip otyrghan kәri shal kelgenderge núry qashqan aqjem kózderin bir audardy da, eshtene kóre almaghanday, jerge qayta túqjidy.

- Seksende, - dedi missioner tizesin býgip. - Túra almaydy.

Lashyq ishindegi synghan nayza, eski qauyrsyn qalpaq, shoqpyt shýberek, shashylghan janghaq qaldyqtary, jaghymsyz sasyq iyis - tirshilik mәnining mýlde joyylghanyn, al myna shaldyng әldebir sebeptermen bir kýnnen bir kýnge jyljyghan uaqytsha ghana kórinis ekenin dәleldep túrghan sekildi.

Shal basy qaltyldap, missionerge bayau búryldy da, әreng degende qyryldaghan ýnmen bir sóz aitty.

- Qayyr súraydy, - dedi missioner.

Doktor shalgha qaltasynan bes dollar alyp, úsyndy. Shal aqshany astyndaghy japyraqtyng astyna tyqty da ýn-týnsiz, әuelgi kýiine týsip, qozghalmay qaldy.

Missioner týregelip, tizesining shanyn qaqty. Syrtqa shyqqan song doktor taghy da qaz-qatar qoldaryn sozghan kemtar-qayyrshylargha tegis aqsha ýlestirip shyqty.

Doktor Beyker missionerding búrynghy indeester turaly, olardyng әdet-ghúrpy, oiyn-sauyqtary, әkimshilik-basqaru jýieleri turaly aitqan әngimelerin tynday almady. Taghy da sol jalghyzdyq derti janyn kýizeltip, "tym bolmasa, basyma týsken qayghy-qasiretimdi bólisetin adam bar ma?" dep oilady ishinen "Kim bar?! Álde әdilet joqshysy, jurnalist sinior Paletelly me? Álde qúryp jatqan taypalardyng túrmys-tirshiligin tariyhqa engizu ýshin jan ayamay enbek etip jýrgen újdany biyik ghalymdar ma? Álde indeesterdi qorghau qyzmetining negizin salghan ataqty, meyirban general Kandido Mariano Rodon ba?.. Joq! Sinior Paletelly bólise almaydy! Ýitkeni oghan araku da, vaura da, bororo da, shavante de, karajo da bәribir. Ol tek dýniyedegi әdilet zanynyng prinsipteri búzylmauy ýshin kýresip júr. Joq! Újdany biyik ghalymdar da bólise almaydy. Olar tek tarih pen ghylymnyng aqiqattyghy ýshin, shyndyq ýshin kýresip jýr. Joq! Meyirban general Rodon da bólise almaydy. Ol tek óz nәsili ýshin janyn kemirgen ar-úyattyng әmirimen qyzmet qyldy. Ózin tarih aldynda aqtau ýshin kýresti.  Sonda araku taypasynyng ruhy oyatyp, týnder boyy úiqy kórmey, azap keshetin, jany auyryp, kózine jas keletin, saghynatyn, izdeytin kim? Ol - men. Men - Eduard Beyker. Basqa eshkim de emes. Men! Men! Men!... "

Kelesi kýni taghy kýn shygha úshqan samolet tiri qalghan indeesterding mekeni - últtyq park ornalasqan jerge sәskede qondy. Meymanhanagha týsisimen polkovnik indeester pos­tynyng basqarmasyna telefon soghyp, mashina shaqyrtty.

Jarty saghat ótkende búlar otyrghan mashina shany búrqyldaghan, oiqy-shoyqy, qisyq jolmen ózen boylap kele jatty. Palima aghashtary jiyilep, zәulimdenip, jol da jinishkerip, jalghyzayaq soqpaqqa tirelgende polkovnik mashinany toqtatty.

- Búdan әri jol joq, doktor. Jayau baramyz... Áne, estip túrsyz ba?

Álsiz gýmpildegen barabandar ýni estildi.

- Qazir búl jer turister ortalyghyna ainalghan. Ásirese, iini, iili ailarynda kinogha týsirushiler qaptap ketedi.

Barabandar ýni kýsheye týsti. Shiyrek saghat shamasynda doktor Beyker men polkovnik Martins djungly ishinde ersili-qarsyly sapyrylysyp jýrgen turister tobyna qosyldy. Zooparktegi sekildi aralaytyn marshruttardy taqtay strelkalarmen belgilepti. Tek taqtaylarda taypalardyng attary jazylghan. Ár tústan dabyrlasqan kónildi shu, kinoreporterlardyng "al, kәne, bastaymyz, bastaymyz!" degen danghoy ai­qaylary estiledi.

Doktor polkovnik Martinsten kóz jazyp qaldy. Qalay qaray jýrerin bilmey, antarylyp, az-kem túrdy da, "leopard aulaugha bolmaydy" degen taqtay afishany ainalyp ótip, jal­ghyz ayaq jolgha týsti. Shu birte-birte alystay berdi. Álden uaqytta sýrleu de iz-týzsiz joghalyp, doktor qauyrsyn japyraqty paportnikter men tútasqan shyrmauyqtardyng qamauynda qaldy. Ol endi kelgen izimen keri qaytpaq oida edi. Kenet aldan bir qalyppen barabandar ýni estildi. Doktor jolyn bógegen shyrmauyqtardy qolymen ýzip, ayaghymen arshyp, ilgeri jyljydy. Baraban ýni, dabyrlaghan dauystar birte-birte jaqyndap keledi. Áldebir jerde jasyryn, qúpiya әreket jasalyp jatqanday asa janghyryghyp, qatty shulamaydy.

Doktor aghash arasynan indeesterding qyzylkýreng jotalaryn, týrli-týsti qauyrsyn qalpaqtaryn kórip qaldy da, jýgire basyp, entigip alannyng jiyegine toqtady. Aynaldyra bóreneler qoyylghan, onasha shaghyn alanda indeester biylep jýr. Búlshyq etteri bileulengen 40 shaqty jas jigitting qoldaryndaghy juan tayaqtar baraban ekpinimen ilesip, sart-súrt soghysady. "Bum! "Bum!"

- Joryq biyi! - dedi doktor Beyker qaltyrana kýbirlep. - O, tәnirim, mynau joryq bii ghoy!..

Sayypkerler bir sheginip, bir qosylyp, yrghaqtan janylmay, tayaq qaghystyryp, kónildi ýnmen gu ete qalady.

- Ha!

Biraq jýzderinde kýlki. Qimyldary jenil. Áli terlemegen. Ayaqtaryn úshtarynan basyp, bir-birinen sheginip ketedi de, jalt búrylady. Tayaghy da betpe-bet kelip, sart-súrt qaqtyghysyp ótti. Birte-birte qimyldary tezdey týsti. Barabandar sartyly da jiyilep, kýsheyip barady. "Bum-bum-bum-bum!!!"

Álden uaqytta qimyldaryna mýlde kóz ilespey ketti. Biraq eshkim yrghaqtan janylghan joq.

- Ha-a!

Biyshilerding jýzderinen kýlki izi joyylyp, kózderinde ashu-yza, qandy kekting jarqyldaghan úshqyny oinady. "Bum!"

"Joryq! Qandy joryqqa shaqyrady. Bum! Qasiyetti ata-baba qúny ýshin, qatyn-bala qany ýshin, aqyrghy joryqqa, qyrghyn aiqasqa shyghyndar! Joryq! Dýniyening songhy tynysyn erlikke arnayyq! Bum! Eng songhy ret qasiyetti joryqqa!! Eng songhy ret! Bum! Qane, basta!"

- Ha-ha!!

Doktor shamyrqanyp, kózin júmdy. "Shirkin, myna dýniyeni talqan qylyp qiratar ma edi!" - degen kekti dәme ón-boyyna shymyrlay tarap, by yrghaghymen tensele berdi. "Bum! Qayda bizding danqty kýnderimiz?!!.. Oralmaytyn kýnder ýshin! Bum! Ólgender ýshin!.. Jer ýshin!.. Aqyrghy ret... Bum!"

IYndeesterding qyzylqonyr jotalary termen jaltyldap, etek japqysh etip baylaghan jinishke, úzyn japyraqtary qaterli úrysqa shaqyrghanday beymaza, tynymsyz suyldaydy.

Doktor tynysy tarylyp, galstugin aghytty. Dәl osy sәtti ol sonau es bilgen kýnnen bastap taghatsyz kýtken tәrizdi. "Joryq biyi, - dey berdi kýbirlep. - Dәl osylay biyleytin..."

"Bum!.. " Songhy baraban ýni dýnk ete qaldy da, tynyp qaldy. By ayaqtaldy. Terge malshynyp, auyr entikken indeester kózderining oty sónip, bastary salbyrap, qajyghan, tausyl­ghan týrmen bir-birine ýn-týnsiz mólie qaraydy. Áldekim turisterden aqsha jinay bastady.

Doktor dir ete qaldy. Teris ainalyp, aghashqa sýiendi. Kedir-búdyr, tastay qatty qabyqtar shyntaghyna batty. Auyrghan sayyn batyra týsti. Batyrghan sayyn basqa bireudi qinap jatqanday jany kirip, aiyzy qana týsti. "Álde de qinar ma edi, janyn kózine kórseter me edi" degen, ózine-ózi óshikken bir sezim túrghan sekildi kókeyinde.

- Doktor, - degen júmsaq ýn estildi tu syrtynan. Doktor Beyker polkovnikti dausynan tanysa da qozghalmay túra berdi.

- Doktor, men sizdi izdep, sharq úrmaghan jerim joq. Búl aragha qalay tap boldynyz?

Doktor jalt búryldy.

- Araku taypasynyng mekenin bilesiz be?

- Araku... deysiz be? Araku taypasynyng mekeni Riybeyro selosynan asa qashyq emes.

- Riybeyro?..

- IYә, Riybeyro. Sonday fabrikant bolghan. Etnograftardyng aituynsha araku osydan 60-70 jylday búryn sol selo túrghan tónirekti jaylaghan eken. Riybeyronyng banditterinen tas-talqan bolyp jenilgennen keyin yghysyp, tirshilikke qolaysyz audandargha shyghyp qalghan.

Doktor Beyker qaltasynan oramalyn alyp, ter búrshaqtaghan mandayyn sýrtti.

- Jýriniz, - dedi sodan keyin sharshaghan ýnmen. - Aralayyq. Bәrin de aralayyq.

(Jalghasy bar)

«Abai.kz»

0 pikir