«Kóre-kóre kósem bolasyn, sóiley-sóiley sheshen bolasyn» degen kósemsóz bar edi.  Biraz nәrseni kórip, biraz nәrseni aityp jýrsem de, kósem ne sheshen  bolyp ketken eshtenem joq. Áytse de, keshegi eseyip, oilana, qolyma qalam alyp, tolghana bastaghan shaghymnan býgingi aqyl aitar zynetkerlik jasyma deyin bәrinen búryn osy bir súraq- óz elinde, óz jerinde túryp, ógey balanyng kýiin keshken ana tilimizding mýshkil hәli  janymdy qatty mazalap kele jatqany shyndyq. Iya, bir kezderi: «Shirkin-ay, memlekettik til bolyp bekitilse ghoy..» dep kýni-týni armandaghan qazaq tilimizding memlekettik  til mәrtebesin alghanyna da 30 jyldyng jýzi bolypty. Biraq, memlekettik til dep dardaytqanymyz bolmasa, melekettik tilimiz-qazaq tili sol bayaghy qalpynda ot basy, oshaq qasynan әli kýnge úzay almay keledi. Qany qazaq bola túra óz ana tilinde auyz asha almaytyn, auzyn ashsa da ol tilde sóileuge namystanyp, (әlde әldekimnen jasqanyp) orys tilinde shýldirleuin qoymay kele jatqan «shalaqazaqtardyn» (olar ózderin jana qazaqpyz dep qompiady eken) oisyzdyghynan, jetesizdiginen qazaq tilining mәrtebesi búrynghydan tómendemese, bir eli de kóterilmedi. Aytpaqshy, bireu biler, bireu bilmes, ana tilimizding mәrtebesi aspandap, asqaqtaghan kez de bolghan.

Maqtanyshqa toly ol kez әli kýnge  deyin mening esimde jәne ol turaly egjey-tegjeyli aityp ta bere alamyn. Búlay deuimning sebebi, dәl sol kezende (1992 jyly) men de audandyq «Qazaq til qoghamy» basqarmasynyng jauapty hatshysy bolyp saylanghan edim. Júmysqa kirisken alghashqy kýni qolyma alyp tanysqan eng alghashqy qújatym 1989 jyly 22 qyrkýiekte qabyldanghan «Qazaq SSR-ning memlekettik tili-qazaq tili, al orys tili-últaralyq  qatynas tili bolyp tabylady» dep jazylghan Respublikamyzdyng «Til turaly» túnghysh Zany edi.

Iya, elimizding óz erki ózinde emes qiyn kezenning ózinde memlekettik tilimizdin-qazaq tili ekenin ashyq kórsetken osynday batyl Zang qabyldanghan edi. Ol ol ma, bir aidan keyin yaghny 1989 jyly 22 qazanda Halyqaralyq  «Qazaq tili» qoghamy qúrylyp, al 1990 jyly 22 nauryzda  últtyq  basylym- «Ana tili» gazeti dýniyege kelip, eng alghashqy sany Respublikamyzgha tarap ta ýlgerdi.  Degenmen, qazaq tilining memlekettik til mәrtebesin aluy onay bolmaghany, Qazaqstanda qay til memlekettik til bolu kerek?- degen súraq ortagha tastalghanda, -Qazaqstanda memlekettik til - tek qana qazaq tili boluy kerek,- dep birinshi bolyp qazaq til bilimining kórnekti mamany, akademik Ábdualy Haydar  jauap bergeni, ony últtyq mýddeni ózderinen biyik qoyatyn Ózbekәli Jәnibekov, Múqtar Shahanov sekildi ardaqty  úldarymyzdyng qoldaghany, sony ýlken talasqa úlasyp, sol kezdegi Qazaqstannyng  birinshi hatshysy N.Nazarbaevtyng aralasuymen kýrdeli mәselening ong sheshim tapqany óz kezeginde búqaralyq aqparat qúraldarynda jariyalanyp jatty. Iya, ne desek te Kenes ýkimetining qylyshynan qan tamyp túrghan kezende dәl osynday eng qúndy, eng manyzdy Zannyn  qabyldanuy qazaq eli ýshin zor maqtanysh әri eng ýlken jenis edi. (Sol kezderi osy zangha sýienip, memlekettik tildin qoldanu ayasyn keneytu maqsatynda kólemdi júmystar  atqarghanymdy maqtanyshpen aita alamyn). Alayda, búl quanysh úzaqqa sozylmady. 1993 jyly 28 qantarda qabyldanghan Qazaqsatan Respublikasy Konstitusiyasynyng memlekettik til turaly 7-babynda:

1. Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tili - qazaq tili,
2. Memlekettik úiymdarda jәne jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynda orys tili resmy týrde qazaq tilimen teng qoldanylady,
3. Memleket Qazaqstan halqynyng tilderin ýirenu men damatu ýshin jaghday tughyzugha qamqorlyq jasaydy-degen mәtinder jazyldy.

Sóitip, Kenes Odaghynyng qúrsauynan bosap, Tәuelsiz el atanghan kezde qabyldaghan alghashqy Konstitusiyamyz qazaq tilin-memlekettik til dep bekite otyryp, oghan etnikalyq toptardyng tilining biri-orys tilin tenestirip, qosaqtap qoydy. Sol-aq eken, soghan deyin bir ghana qazaq tilinde jýrgizilip kelgen memlekettik is-qaghazdar birden qos tilde-qazaq jәne orys tilderinde jýrgizile bastady. Kele-kele, resmy til dep bekitilgen orys tili basymdyq alyp, memlekettik til-qazaq tilining adymyn ashtyrmay qoydy. Qysqasyn aitqanda, memlekettik til dep dardaytqan qazaq tili búrynghy taz qalpyna qayta týsip, orys tilining esiginen syghalaytyn kýige jetti. Konstitusiyamyzgha engen búl tarmaq orys tilinde sóileytin etnikalyq toptar men óz ana tilin bilmeytin ne mensinbeytin qandastarymyzgha sheksiz quanysh syilasa, eldegi til janashyrlaryna auyr soqqy bolyp tiydi. Olar esterin jighan song "Qazaqstanda túratyn ózge etnikalyq toptar sekildi orys etnikalyq toptarynyng tiline  de zang jýzinde artyqshylyq berilmeui tiyis» degen óz oilaryn  joghary jaqqa bildirip, Konstitusiyadan  7-baptyng 2-tarmaghyn alyp tastaudy talap ete bastady. Alayda, halyqtyng janayqayyna selt etpegen Parlament kerisinshe búl tarmaqty esh ózgertpesten 1995 jyly janadan qabyldanghan Konstitusiyamyzgha taghy da ýn-týnsiz engizdi de jiberdi. (Búl kezde halqymyzdyng jalpy sany 19 milliongha juyqtap, (78 payyzy qazaq últy)  onyng ishinde  qazaq tilin biletin jәne týsinetinderding jalpy sany 88 payyzdan asyp jyghylghan edi).

Osylaysha, joghary jaqtaghy biylik ókilderining janashyrlyq tanytpauynyng kesirinen memlekettik tilimiz-qazaq tili orys tilining kólenkesinen shygha almay, qosaqtalghan kýii qala berdi.  Onyng sony qazaq tilin jaqtaushylar men orys tilin jaqtaushylardyng arasyndaghy bitpes aitys-tartysqa, birin-biri jek kórushilikke alyp keldi. Ol ol ma, kezinde taghdyr tauqymetimen qoltyghymyzgha tyghylyp, nanymyzdy jep, suymyzdy iship kelgen orys tildilerding esirgeni sonday,  orys tilinde jauap bermegeni ýshin  qazaq tildilerdi zang ornyna berip, aiyp tartqyza bastady. Memlekettik til bola túra qazaq tilining jyldan-jylgha óship, ólip bara jatqanyn ashyq aitqan til janashyrlarynyng aldy elimizden quyla bastady. Sonyng biri –memlekettik til-qazaq tilinde sóilep, qazaq tilinde qyzmet kórsetudi talap etkeni ýshin últshyl atanyp, Resey sayasatkerlerining  yqpalymen  óz elinen quylghan «Til maydany» qozghalysynyng belsendisi -Quat Ahmetov bolatyn. Sol siyaqty, elim, jerim, últym, tilim dep shyryldap, biyik minberlerden óz úsynys-pikirin ashyq aityp, talabyn batyl qoyyp jýrgen Mәjilis deputaty, «Últ qayratkeri», «Til janashyry» qúrmetti ataqtarynyng iyegeri, arqaly aqyn Qazybek Isagha da qyryn qaraytyn kózder men túqyrtugha tyrysatyn sózder tym kóbeyip bara jatqanyn bayqap jýrmin. Qarapayym  halyq, qazaq tilining janashyrlary  Qazybek Isany  últ mýddesin joqtaushy, ózindik ústanymy berik, alghan betinen qaytpaytyn tabandy azamat, qarymdy qogham qayratkeri dep joghary baghalap, ýlken rizashylyq tanytyp jatsa, orystildiler men orystildi búqaralyq aqparat qúraldary, óz ana tilinen jerigen jetesiz shalaqazaqtar  oghan qarsy shabuyldy kýsheytip, «últshyl» degen aiyp taghyp, elden quugha barynsha kýsh salyp jatyr. Qanday úqsastyq desenshi.. Búdan 14 jyl búryn әlemge tanymal aqyn, qogham qayratkeri, «Memlekettik til» qoghamdyq qozghalysynyng tóraghasy Múqtar Shahanovqa da qazaq tilin jaqtap, janyn bererdey janashyrlyq tanytqany ýshin dәl osynday «әsire últshyl» degen aiyp taghylghan edi.. (Aytpaqshy, qyzyl imperiyanyng qylyshynan qany tamghan sonau 30-jyldary da elim, jerim,  últym, tilim  degen talay ardaqty úldarymyzdyng týbine de dәl osy aiyptau jetip tynyp edi-au).

Biylghy Joldauynda Mem­leket basshysy Q.Toqaev: «Qazaq tilin damytu memlekettik sayasattyng basym baghytynyng biri bolyp qala beredi. Búl salada aitarlyqtay nәtiyje bar. Qazaq tili, shyn mә­ninde, bilim men ghylymnyn, mә­deniyet pen is jýrgizuding tiline ainaluda. Jalpy, memlekettik tildi qoldanu ayasy keneyip ke­ledi. Búl – zandy qúbylys, ómirding bas­ty ýrdisi. Sondyqtan, qazaq tilining órisi tym shektelip bara jatyr deuge negiz joq. Ata Zang boyynsha Qazaqstanda bir ghana memlekettik til bar. Búl – qazaq tili» dep,  memlekettik tilding eldi birik­tiretin kýshke ainaluy tiyistigin atap ótken edi. Iya, qúlaqqa óte jaghymdy, kónildi quantatynday әdemi sóz. Biraq, memlekettik tilding býgingi ahualy, ayaq alysy shynymen de osynday ma? Joq! Basymdy kesip alsa da, turasyn aitayyn, memlekettik til-qazaq tili múnday dәrejege әli jetken joq, Ata zanymyzdaghy 7-baptyn  2-tarmaghy túrghanda, jetui mýmkin de emes! Nege búlay batyl aityp otyrmyn? Óitkeni, orys tildi ózge últtyng ókilderin aitpay-aq qoyayyn, biyliktin  basynda jýrgen basshylar, deputattar men sheneunikterimizding  ózi memlekettik tilge jaqyndap, janashyrlyq tanytpaydy. Bayandamalaryn qazaq tilinde jasap, qazaq tilinde  sóilemeydi. Olar tipti memlekettik tilde sóileymin dep bas qatyryp, qinalmaydy da.. (Óitkeni, olardy qorghaytyn 7-baptyng 2-tarmaghy bar. Eger, 2-tarmaqtaghy  sózding ornyna memlekettik tildi biluge múqtajdyq tudyratyn ne mәjbýrleytin mәtin jazylsynshy, 30 jyl boyy qúlyqsyz bolyp kelgen olar qazaq tilin otyz kýnde tipti ýsh-aq kýnde ýirenip alar edi). Taghy da qaytalaymyn, Ata zanymyzdaghy 7-baptyn  aty shuly 2-tarmaghy  túrghanda, olar qazaq tilinde sóilemek týgil, ýirenem dep te basyn auyrtpaydy. Oghan ózderining memlekettik til turaly súraqqa qaytarghan myna jauaptary dәlel bola alady.

Parlament mәjilisining tóraghasy Erlan Qoshanov: «Búl mәseleni býkil halyq emes, bastamashyl top kóterip jatqan shyghar. Bizge ne manyzdy? Qazaq tilining damuy nemese orys tilin últaralyq qatynas tili mәrtebesinen aiyru? Biz, qazaqtar, qazaq tilinde sóileuimiz kerek jәne basqa últtardy osy tilde sóileuge tartuymyz kerek. Múny eng aldymen jýzege asyruymyz kerek. Biz - kópúltty elmiz. Týrli últ ókilderi bir-birimen sóilese aluy ýshin orys tili qajet. Mening oiymsha, orys tilin mәrtebeden aiyrudyng qajeti joq».

Energetika ministri Bolat Aqsholaqov: «Ár aimaqqa júmys saparymen baramyn. Keyde qazaqsha aitsan, nege oryssha aitpaysyng deydi. Oryssha aitsan, nege qazaqsha joq deydi. Bizde ýkimette orys tilin paydalanugha eshqanday tyiym joq qoy».

Osyndaghy til turaly basty mәselege jauap bergen Parlament mәjilisining jәne «Amanat» partiyasynyng tóraghasy Erlan Qoshanov myrzanyng da, astana túrghyndarymen kezdesude qazaq tilinde bayandama jasamaghany ýshin syngha qalghan energetika ministri Bolat Aqsholaqov myrzanyng da qaytarghan jauaptaryna tereng zer salsaq, qazaqtan shyqqan eki memleket qyzmetkerin de qalt-qúlt etip әreng kele jatqan qazaq tilining jayy emes, kýnnen-kýnge kýsh alyp, kýjireyip kele jatqan orys tilining jayy kóbirek alandatatynyn bayqaugha bolady. Endeshe, tilimizdi ýirenbeding dep últy basqa otandastarymyzgha qalay renjimekpiz? Qazaqtyng ózi sýiip, qúrmettemegen tildi ózge últ ókilderi ýirenip qaytsin. Qaytip qúrmettesin. Olay bolsa, memleketke, memlekettik qyzmetkerlerge kerek bolmaghan memlekettik tildi Ata zanymyz ne ýshin bekitti? Memlekettik til dep bekitip alyp, sol memlekettik tilimizdi әli kýnge deyin e, qolday, e, qorghay almay, әldekimderge jaltaqtap, qorqaqtap búghyp otyrghanymyz naghyz masqaralyq emes pe?!.  Aytpaqshy, til janashyrlary 1995 jylghy Ata zanymyzdaghy 7-baptyng 2-tarmaghyn ózgertu jayly talap qoyghanda, biylik basshylary: «Respublikadaghy qazaq halqynyng sany 50 payyzdan asqanda mindetti týrde ózgertemiz» dep uәde bergen edi. Biraq, odan beri qazaq halqynyng sany 50 payyz týgil 80 payyzdan da asyp jyghylsa da, olardyng 7-baptaghy aty shuly 2-tarmaqty ózgertuge ne alyp tastaugha patriottyq kýsh-jigeri men batyldyqtary jetpey-aq keledi. 2020 jyly memlekettik tildi mindetteu turaly zang qabyldau jóninde elimizdegi barlyq etnos ókilderining atynan Ýndeu jariyallanghan edi,  ol da tek sóz jýzinde qalyp qoydy. Memlekettik Ata zanymyzdyng ózin eki ret ózgertip, baptaryna qanshama ózgertuler engizgen (Ata zanymyzdy qolgha alghan jan әr bettegi «eskertu» belgilerine qarap 7-baptan basqasy týgel derlik ózgeriske úshyraghanyn bayqar edi) Parlament pen Ýkimet 7-bapqa kelgende, nege ekenin bilmeymin, jan-jaghyna jaltaqtap, ainalyp óte shyghady. («Jaltaqtaudy qoyatyn  zaman tudy, qazaq tilining bolashaghy qazaqtyng ózderining qolynda» Túnghysh preziydent N.Nazarbaev).

Múnyng aldynda jariyalanghan «Kelesi Konstitusiyany halyq jazuy әbden mýmkin» («Jas Alash» 19 mamyr 2022 jyl) degen maqalamda: «Bizding elding ózge elderden «artyqshylyghy»-biylik  basyndaghylar memlekettik mәselelerdi qara halyqpen aqyldasyp, «әure etip» jatpastan ózderi sheshe salady. Osy joly da olar bәrin tap-túinaqtay etip bitirip, halyqty tek referendumda dauys beruge ghana shaqyryp otyr» dep jazghan edim.. Endi taghy oilanyp otyrmyn. «Joghary jaqtyn  Ata zanymyzgha engiziletin ózgerister men tolyqtyrular  jobasyn halyqpen aqyldaspastan apyl-ghúpyl dayyndap, referendum ótetin kýndi de múnsha tezdetui  dәl osy til mәselesine baylanysty, aty shuly 2-tarmaqtaghy mәtindi «qanattygha qaqtyrmay, túmsyqtyghy shoqyttyrmay» esh ózgerissiz aman alyp qalu ýshin emes pe eken?  Bәlkim, jay qara halyqtyng biri bolghan song týsine  bermeytin de shygharmyn. Áytse de, óz memleketi, memlekettik Tuy, Eltanbasy, Ánúrany bar Tәuelsiz elding memlekettik tiline bógde bir tәuelsiz elding memlekettik tilin әkelip qosaqtap, ekeuine de birdey memlekettik mәrtebe beru Konstitusiyalyq qúqyghymyzgha qanshalyqty say keledi? Respublikamyzda 130-150 últ bar dep jalayyrgha jar salyp jýrmiz ghoy. (Shyn mәninde elimizde bir ghana últ- qazaq últy ghana túratynyn, al qalghany -etnos ókilderi ekenin ashyq aita almay-aq kelemiz). Kýnderdin-kýni olar da shyghyp: -Orys tili sekildi bizding de ana tilimizdi memlekettik til etinder! - dep tepsinse, Ýkimet pen Parlament ne jauap bermek? Álde, halyqqa aitpastan orys tilin resmy til dep Konstitusiyamyzgha engizip jibergendey, jalpaqshesheylik jasap, olardyng tilin de engizip jiberer me eken? Iya, memlekettik tilimizding múnyn múndap, joghyn joqtay bersem, qolym talyp, qalamymnyng siyasy tausylary anyq. Qansha jazsam da, kórmeytin kóz kórmeytinin, estimeytin qúlaq estimeytinin de jaqsy bilemin. Alayda, solay eken dep azamattyq ústanymymdy, jeke oi-pikirlerimdi  bildirmey otyra almaymyn. Eger, eng joghary jaqtan bir kóretin kóz shyghyp, әleumettik jelidegi oqushydan bastap qogham qayratkerlerine deyin ýzbey jariyalap jatqan jazbalardy oqyp shyqsa, Qúday biledi, referendumdy mindetti týrde keyin shegeruge tipti toqtatugha sheshim qabyldar edi. Al, óz basyma kelsem, halyqtyq referendumda esh oilanbastan mindetti týrde «iyә» dep dauys beremin. Óitkeni, búl joly Ata zanymyzgha engizilgen ózgertuler búrynghyday bir adamnyng ghana әleuetin, ókilettigin kýsheytu ýshin emes, azdap bolsa da, iya, azdap bolsa da, halyqtyn, memleketting mýddesine qaray engizilip otyr. Azdap bolsa da, halyq pen biylikting bir-birine jaqynday týsuine qadam jasalyp otyr. Búl әriyne, quanatyn jaghday. Alayda, kókiregi qúrghyrdy «shirkin-ay, bylay etkende, búdan da jaqsy bolar ma edi?» degen arman ba, ókinish pe bilmeymin, birdene órteydi de túrady. Aqyry, Ata zanymyzgha ózgeris engizgen son, býgingi qogham men sayasattyn  aghymyna qaray biraz baptar men tarmaqtardy da ózgertip, 1993 jylghy Konstitusiyamyzda jazylghan «qazaq halqy», «qazaq últy», «qazaq jeri», «qazaq memleketti» degen aibyndy sózderdi  retin tauyp osy joly engizip jibergenimizde dúrys bolar ma edi dep tolghanamyn. Ata zanymyzdaghy memlekettik til turaly 7-bapty:

1. Qazaq elining (nemese Qazaq halyq Respublikasynyn) memlekettik tili - qazaq tili;

2. Qazaq elining azamattary sonday-aq kórshiles elderden kelushiler últy, nәsili, dini t.b. qaramastan memlekttik tildi biluge jәne sol tilde sóileuge, sol tilde is qaghazdaryn jýrgizuge mindetti;

3. Memleket el aumaghynda búrynnan túratyn jәne janadan kelip qonystanghan (Qazaq elining azamattyghyn alghan) etnikalyq toptar men etnos ókilderining qazaq tilin ýirenip, mengeruin qadaghalaydy sonymen birge olargha barynsha jaghday jasaydy, - dep ózgertip jazsaq qoy dep armandaymyn. Ata zanymyzgha osynday batyl ózgertuler (reforma desek te bolady) engize alghanymyzda, merzimdik baspasóz betteri men әleumettik jelilerde múnshalyqty narazylyq, qarsylyq sózder oryn almastan, dauys berushiler ertengi referendumgha ýlken qúlshynyspen, kóterinki kónil kýimen barar ma edi,-dep te oilaymyn.

Keshegi Kenes odaghy kezinde qújattar toltyrghanda, oqudan, júmystan shyghyp qalmau ýshin bilmey túrsaq ta «orys tilin mengergen» dep jazugha mәjbýr boldyq. Al, orys tilin jetik bilmegendikten, qazaq tilining jiligin shaghyp, mayyn ishken nebir bilgir, bilimdi qandastarymyzdyng ghylymy júmysyn jalghastyra almay nemese jauapty qyzmetke túra almay jerge qaraghanyn da kórdik. Kóre túra birde-birimiz ana tilimizdi qorghap, qoldap, mәrtebesin biyiktetuge jaramadyq. Al, býgin she? Óz bas erkimiz ózimizde, әlemdik qauymdastyqta ózindik orny bar Tәuelsiz el emespiz be? Memlekettik tilimiz sanalatyn qazaq tilin qúrmettep, mәrtebesin asqaqtatamyz desek, endi kim kedergi jasap otyr? Qazaq tili ózgege emes, eng aldymen qazaqqa-ózimizge kerek emes pe? Ákening qanymen, ananyng aq sýtimen kelgen ana tilimizdi býgin qúrmettemesek, qay kezde qúrmettemekpiz? Búryn da «myng ólip, myng tirilgen qazaq» edik, tilimiz ólse, taghy da ólgenimiz, al, endi ólsek, qaytyp tirilmesimiz anyq.

Tili ólgen el - tiridey ólgen el (halyq maqaly)

Tili joghalghan júrttyng ózi de joghalady (Ahmet Baytúrsynov)

Eger til men mәdeniyeting joghalsa, shekarany asha sal, bәribir nendi qorghaysyn? Búl endi sening eling emes.. (Nelison Mandela)

Baydildә Aydarbek,

Til janashyry, QR Jurnalister odaghynyng mýshesi,
Sozaq audany, Týrkistan oblysy

Abai.kz