Basy: Den Siyaopinning últtyq birlik strategiyasy

Memleket aralyq qatynasta Den Siyaopin qoghamdyq týzim men iydeologiyalyq paryqtardy qayyryp qoyyp, beybit, qatar ómir sýru әdisi arqyly Qytaydyng syrtqy әlemmen diplomatiyalyq baylanysyn jaqsartuda paydalanghan erekshe strategiyasy bolatyn.

Den Siyaopin osy strategiyany odan әri damyta otyryp, osy әdis arqyly memleket ishindegi qayshylyqtardy da sheshuge bolady eken ghoy dep oilady. Ol: «Eger bir memlekette eki týrli týzim qoldanu arqyly Qytaydyng birtútastanu mәselesin sheshe alsaq, milliardtaghan halyq túratyn úly qúrlyq sosializm jolymen jýrse, al Tayvani, Gonkong, Makao qatarly aimaqtar kapitalizmmen jýre bersin. Beyjing olardy basqarugha adam jibermeydi. Atap aitqanda, ol aimaqty basqarugha tikeley aralaspaydy. Eshkim eshkimdi jútyp qoygha talpynbaydy. Óstip beybit, qatar ómir sýrsek boldy emes pe?!» - degen tújyrymgha keldi.

Bir memlekette eki týzimmen beybit, qatar ómir sýru, bir-birin jútyp qoygha úmtylmau, búl kýlli әlemdegi kommunizm qozghalysy tarihynda búryn-sondy bolyp kórmegen, mýlde jana iydeya. Búryn sosializm men kapitalizmning ara-qatynasy ólispey – berispeytin jaulyq qatynas bolatyn. Sonda, beybit, qatar ómir sýru degen ne sóz ózi?! Qytaydyng ishi-syrtynda Den Siyaopinning búlay jasauy «QKP iydeologiyalyq negizin shayqaltyp jiberedi, irgetasyn qúlatady» deytinderding qarasy az bolghan joq. Búghan Den Siyaopinning jauaby dayyn bolatyn: «Biz Qytaylyq erekshelikke ie sosializm qúryp jatyrmyz. Búl erekshelikting erekshe manyzdy mazmúndarynyng biri Gonkong, Makao jәne Tayvani mәselesin beybit sheshuge baghyttalady. Múnda eki týrli qoghamdyq týzimning qatar ómir sýruine jol beremiz».

Shynynda, Qytaylyq erekshelikke ie sosializm iydeyasy negizinde Qytay әldeneshe erekshe ekonomikalyq aimaq qúru jobasyn jýzege asyrdy. Oghan jiyrmadan asa ashyq qalalardy qosynyz. «Ol jerlerde shet el kapitalynyng derbes ómir sýruine mýmkindik jasalghan. Biraq ol sol jerlerding sosialistik týzimin ózgertip jibergen joq qoy. Eger bizdegi sosialistik týzim ishtegi shet el kapitalymen qatar ómir sýruge bolady eken, onda biz ne sebepti Qytay aumaghyndaghy ishki kapitalmen qatar ómir sýre almaymyz?!» - degen logikalyq oilaumen Den Siyaopin odan búryn qúrylghan «erekshe ekonomikalyq aimaq» úghymyn odan әri keneytu arqyly bolashaqta Qytay iyeligine qaytarlatyn Gonkong pen Makaogha Qytaylyq erekshelikke ie sosializmnen óz ornyn alyp berdi. Bylay qaraghan adamgha, «erekshe ekonomikalyq aimaq» pen «erekshe әkimshilik aimaqtyn» pәlendey parqy joq siyaqty. Logikagha salsan, erekshe «ekonomikalyq» degen sózding ornyna erekshe «әkimshilik» degen sóz ghana auysyp túr. Osy oidyng jetegimen terendey berse, Gonkong pen Makao Qytay iyeligine qaytqan song da, ol jerdegi óndiris qatynastaryn da ózgertuge asyghudyng qajeti joq eken. Búl jerde respublika aumaghyna janadan birneshe «erekshe әkimshilik aimaq» qana qosylady eken. Qoghamdyq týzimi - sol bayaghy kapitalizm, ózgergen eshtene joq. Qúda da tynysh, qúdaghy da tynysh.  Sol bay-baqytty, gýldengen, qaghanaghy qaryq, saghanaghy saryq kýide qala beredi. Eng bastysy, Qytay bir kezderi óz uysynan shyghyp ketken óz jerlerin tabysty týrde qaytaryp alady. Qoy da aman, qasqyr da toq.

Ókinishke oray, Qytaydyng býgingi biyligi olay oilamaytyn siyaqty. Qytay biyligi ótken jyly ghana «Gonkong últtyq qauipsizdigi turaly» Zang qabyldap, ol jerlerding ishki isine tikeley qol súgha bastady. Sonyng kesirinen Gonkongtyng halyqaralyq mәrtebesi aitarlyqtay zardap shekti. Ekonomikalyq jaghday qúldyrap barady. Sayasy qudalau da bastalyp ketti. Búl, dau joq, oilanbay istelgen ora-sholaq sayasattyng kesiri bolatyn.

Den Siyaopin Gonkong pen Makaodyng negizgi zany 50 jyl boyy ózgermeydi dep uәde berdi. 23 jyl ótkennen keyin QKP keyingi úrpaghy ol uәdeden ainyp qalghan siyaqty. Biraq sol kezde 50 jyldan keyin ne bolady degen súraq qabyrghasynan qoyyldy. Búl súraqtyng týpki mәni 50 jyldan song úly qúrlyq kapitalizm bolady ma, joq Gonkong pen Makao sosializmge kóshe me degen súraq bolatyn. Mýmkin Den Siyaopin sol kezde jarty ghasyrlyq damudan son, úly qúrlyq pen atalghan aimaqtardyng parqy da qalmaydy dep payymdaghan boluy mýmkin. Sonda da ol ainalasyndaghy Qytay kommunisterine: «Sosializm qúruda belgili batyldyq pen erik-jiger bolmasa, bolmaydy. Biz, Qytay kommunisteri, basqalardan da kenirek oilaytynymyzdy әlemge әigileuge tiyispiz. Úly qúrlyqtaghy eki týzimdi qatar qoldanu syndy iykemdi sayasat týpting týbinde sosialistik prinsipten bezinu ýshin jasalyp otyrghan joq. Úly qúrlyqtyng negizdik róli kóz aldyda kórinip túr ghoy. Onda milliardtan astam halyq ómir sýredi. Al Gonkong, Makao, Tayvanidy qosyp eseptegende 25 mln halyqtan aspaydy. Eng bastysy, biylik bizding qolymyzda ghoy» - dep sendiretin. Búl degeni eger QKP ózdiginen sosializm jolynan bezinbese, Gonkong, Makao jәne Tayvani aimaqtary qansha damyp ketkenimen, úly qúrlyqtaghy milliardtaghan halyqty ómir sýrip otyrghan qoghamdyq týzimdi ózgertip jibere almaydy degendegisi edi. Búl jerde pәlening basy «biylik bizding qolda ghoy» degennen shyghady eken. Gonkongtyng qazirgi taghdyry qolynda absolutti biylik barlargha mәngi senuge bolmaytyndyghyn әigiledi.

Sol kezde kóptegen sayasatkerler, әsirese, sayasy tarihtyng jiligin shaghyp, mayyn ishken Gonkong pen Tayvanidaghy alysty boljay alatyn adamdar kóptegen kýmәndi súraqtardy  qabyrghasynan qoyghan bolatyn. Olar: «Bir memlekettegi eki týzim sayasaty shyn mәnindegi prinsiptik mәselede jol beru me, joq uaqytsha aila-sharyghy ma?» - degen súraqty tótesinen qoyghan bolatyn. Olargha Den Siyaopiyn: «Búl últtyq tútastyqtyng taktikasy emes. Tipti bir retki sezimdik tolqudan tughan dýnie de emes. Qulyq-súmdyqqa basayyn dep túrghan joqpyz. Búl, týpten kelgende, Qytaydyng damuy men qúdiretti elge ainalu jolyndaghy strategiyalyq sheshim» - dep týsindirdi. Biraq búl jauap ta olardyng kýdik-kýmәnin seyilte alghan joq. Olar: «Ortalyq ýkimet pen erekshe әkimshilik aimaqtyng ara-qatynasy qalay bolady? Úly qúrlyq jaqyn arada atalghan aimaqtardy júta qoymas. Sebebi, sosialistik Qytay sonshalyq qúdiretti de emes qoy.  Al erteng ol qúdiretti elge ainalsa óz oiynan ainyp, donyz aibatyn syrtyna saluy mýmkin ghoy. Tipti osy azghantay aimaqty jútyp qoyghan kýnning ózinde halyqaralyq qauymdastyq oghan ne dey alady?! Qytay ony bizding «ishki isimiz» dep qarap otyruy mýmkin ghoy. Onyng eng qorqynyshty jeri, Qytay - demokratiyalyq memleket emes. Bir ghana partiya biylegen diktatorlyq memleket. Biylikting úshar basyndaghylardyng oiyna ne kelse, sony istey alady. Aytargha milliardtaghan halyq degenimen, ol halyqpen sanasyp jatqan eshkim de joq. Olardyng bergen dausynyng QKP ýshin qúny kók tiyn» - degen kýdik-kýmәndaryn qarsha boratyp jatty. Býgingi tarih olardyng osy kýdik-kýmәnin aina-qatesiz dәleldep berdi.

Jalghasy bar...

Raqym Ayypúly

Abai.kz