Senbi, 20 Sәuir 2024
Áne, kórding be? 3263 0 pikir 24 Mamyr, 2022 saghat 13:20

Dushanbe Qytay qaryzyn Badahshan jerimen ótep jatyr

Qataghan-Badahshan ólkesining әu bastaghy negizgi aumaghy - Tәjikstannyng shyghysy men Aughanstannyng soltýstik-shyghys bólegin alyp jatqan tauly ónir bolatyn. Búl ólkening Qataghan ataluynyng da ózindik sebebi bar. Qataghandar Shynghys han zamanynda Qiyattyng Nirun tobyna jatatyn týrki taypalarynyng biri bolghan. Odan keyin Altyn Orda dәuirinde 92 bauly Qypshaq taypalary arasynda da aty atalady. Býginde qataghandar qazaq, ózbek, monghol, hazara, tәjik t.b. últtardyng qúramynan kezigedi.

Bizding taqyrypqa arqau bolghan Qataghan-Badahshan ólkesine qataghandardyng qashan, qalay kelgeni belgisiz. Qataghandar búl ólkege tolyqtay qonystanbaghan boluy da mýmkin, biraq biyligi jýrgen. Sol dәuirdegi qataghandar ózbek pen tәjikke sinip ketkeni angharylady. Aughanystan men Tәjikstandaghy ózbekterding arasynan әli kýnge deyin qataghanbyz, qonyratpyz deytinder kóp kezigedi eken. Qataghannan shyqqan biyleushiler XIX ghasyrdyng sonyna deyin búl ólkening әr ónirinde biylik jýrgizip túrghan.

Qataghan-Badahshan ólkesi 1890 jyldary Resey, Qytay jәne Aughanstan qatarly ýsh memleketting talasyna týsip, ýshke bólindi. Resey - Piyanj ózenining soltýstigin iyemdenip, Tauly Badahshan dep atady. Yaghni, býgingi Tәjikstannyng qúramyndaghy Tauly Badahshan avtonomiyaly oblysy. Al, Qytay osy ólkening eng shyghys bólegi Tashqorghan (Sarykól dep te atalady, aumaghy - 25 myng km2) ónirine baqylau ornatty.  Aughanstan Piyanj ózenining ontýstik bólegin menshiktep, 1890 jyly Qataghan-Badahshan ólkesin qúrdy. 1963 jyly Qataghan-Badahshan ólkesin taratyp, onyng ornyna Baghlan, Qúndyz, Tahar, Badahshan oblystary qúryldy.

Tәjikstangha qarasty Tauly Badahshannyng tarihynda shym-shytyryq oqighalar óte kóp. Búl ólke 1923 jyldan 1925 jylgha deyin Búhar Halyq Kenes Respublikasy men Týrkistan Kenes Respublikasynyng qúramynda boldy. Odan keyin Tәjik AKSR-ning qúramyna qosyldy. 1936 jyly 5 jeltoqsanda Tauly Badahshan avtonomiyaly audany bolyp qúryldy.

1992 jyly 11 sәuirde Tauly Badahshan avtonomiyaly audanynyng halyq deputattarynyng kenesi Tauly Badahshan Respublikasyn jariyalady. Alayda Tәjikstan Respublikasynyng Jogharghy Kenesi búl sheshimning negizi joq dep mәlimdedi.

Alayda, ejelden enshisi bólinbegen búl ólkening dauly mәselesi 1890 jylghy bólinisten bastalady. Qytay búl bóliniske әu bastan-aq, qanaghattanbapty. Olar Qataghan-Badahshan ólkesining Tәjikstangha qarasty shyghys bóligin óziniki sanap, Pamir shekarasyn anyqtaudy keyinge shegerip kelgenine 130 jyldan astam uaqyt bolypty. Sodan beri kelisimge kelmey, orayly sәtti kýtip jýrgeni anyq.

Orta Aziyada Tәjikstannyng Qytaymen shekarasy әli kýnge deyin tolyq belgilenbegen.  Qytay Tәjikstangha qarasty Badahshan oblysynyng 28000 km2 aumaghyn aludy kózdeydi. Onyng ýstine 1991 jyldan beri qaray Qytay Tәjikstangha kóp mólsherde qarjylay kómek, qaryzgha aqsha berip, sayasy yqpalyn iske asyrudyng jolyn ashty. Sonyng jemisi bolsa kerek, Tәjikstan Qytaygha 1999 jyly Markansu (200 km2), Marzaq (250 km2) qatarly jerlerin býtindey berdi. 2011 jyly Sarykól (1158 km2) degen jerin basy býtin berdi. 2012 jyly Rumi, Yavon audanynan jalgha jer bergen. 2017 jyly 5 myng gektar jerin 15 jylgha jalgha berdi. 2019 jyly 500 gektar jerin 49 jylgha jalgha berdi.

Búl jerlerding barlyghy Tәjikstannyng qúramyndaghy Tauly Badahshan avtonomiyaly oblysynyng aumaghy edi. Búl jaghday Tauly Badahshandyqtargha únaghan emes. Olar 25 jyldan beri narazylyq tanytyp, ereuilge shyghyp, sayasy talaptaryn qoyyp keledi. Narazy toptyng arasynda derbestikti talap etip jýrgenderi de bar kórinedi. Osy joly Tәjikstangha qarasty Tauly Badahshandyqtar taghy da kóterildi. Kóterilisting búl jolghy sebepteri әleumettik-ekonomikalyq tensizdik, sayasy qughyn-sýrgin mәselelerimen baylanysty bolghanymen, týp negizi jer mәselesinen tuyndap otyr. Sebebi, Qytaydan qaryzgha aqshany Dushanbe alady, onyng ótemin Tauly Badahshannyng jerimen qaytarady. Tәjikstandaghy Tauly Badahshandy negizinen Pamir halyqtary meken etedi. Olar ózderin tәjikten bólek últ retinde sanap, shyghys iran tilderining vahan, shughnan, iyshqashym tilderinde sóileydi.

Biraq, Tәjikstan biyligi olardy últ retinde moyyndaghysy kelmey, tәjikting dialekti toby retinde qaraydy. Al, Pamir halqynyng Qytayda qalghan bólegi Qashqar aimaghynyng Tashqorghan Tәjik avtonomiyaly audanyn meken etedi. Jalpy sany 50 myng adam. Olar Sarkóldikter nemese Galsha dep te atalady. Biraq, Qytay biyligi 1964 jyly eldegi barlyq halyqtargha sanaq jýrgizip, anyqtalghan 183 últtyng ishinen ýkimet 56 últty ghana tanyp, qalghanyn birine-birin qosyp jiberedi. Sonyng kesirinen Tashqorghandaghy Pamir halqy Sarykól (Galsha) últy men Vahan últyn tәjik dep bekitedi.

Al, Aughanstannyng Badahshan oblysyn negizinen tәjikter men qyrghyzdar mekendeydi.

Ertay Jomart

Abai.kz

0 pikir