Senbi, 20 Sәuir 2024
Arasha 8120 31 pikir 23 Mamyr, 2022 saghat 12:47

Aughandaghy qazaqtar: Qazaqstan nege teris ainalady?

Byltyr tamyz aiynda Aughanstan biyligi ekinshi ret tәlipterding qolyna ótti. Búl lankestik úiym dep tabylghan qozghalystyng XXI ghasyrdaghy tútas eldi aludaghy alghashqy kórinisi. Eldi ýrey biylep, kóptegen aughan otbasy atamekenin tastap, basy aughan, baspana tabylghan jaqqa bosyp ketti.

23 million aughandyq ashtyq jaghdayynda otyr

Olar búrynghy «Taliban» rijiymi ornaydy dep qauiptendi. 1996 jyldan 2001 jylgha deyin Aughanstandy biylegen tәlipter qatang sharighat ústanymyn engizip, әsirese әielder qúqyghyn ayaqqa taptady. Zangha baghynbaghandardy úryp-soghyp, adam oiyna kelmeytin jazalardy qoldandy. Sarapshylar qazirgi kezdegi  «Talibangha» senimnen góri senimsizdik basym ekenin aitady.  Sebebi, tәlipter eldegi BAQ-qa «islamgha qayshy keletin» nemese «últtyq qayratkerlerdi qorlaytyn» materialdardy jariyalaugha nemese taratugha tyiym salatyn «Jurnalistikanyng 11 erejesin» jariyalady. Sayabaqtarda demalugha әielder men erlerge bólek-bólek kýnder belgilendi. Áyelderge ýiden 72 shaqyrymnan asatyn jerde er tuysynsyz saparlaugha tyiym saldy. Qyzdardyng bilim aluy men әielderding júmysqa ornalasuyna qatysty eski tiymdar qayta jandandy. Aughandyq qyzdargha arnalghan bastauysh mektepterding kópshiligi jabyq, orta jәne joghary bilim әielderge tyiym salynghan. Tәlipterding keluimen gumanitarlyq jaghday nasharlady. Býginde shamamen 23 million aughandyq ashtyq jaghdayynda otyr.

Taqyrypqa oray: Aughan qazaqtarynyng ashy shyndyghy

Aughanstandy tәlipter basyp alghan song eldegi etnikalyq qazaqtar Qazaqstan elshiligine barudy jiyiletken. Biraq elshilik eshqanday jauap bermegen kórinedi. Olardyng arasynda 10 jyldan beri Qazaqstan elshiligine qazaq ekenin dәleldey almay sabylyp jýrgen jýrgen azamattar da bar.

Byltyr tamyzda Aughandaghy ahual ushyghyp, «Taliban bliskriygi» bastalghanda, biz: «Aughandaghy qazaqtyng jaghdayy ne bolmaq?», - dep birneshe mәrte saual qoydyq. Preziydent Toqaev edel-jedel Qauipsizdik kenesining jiynyn ótkizip, Aughanstandaghy Qazaqstan azamattary men diplomattarynyng qauipsizdgin qamtamasyz etu turaly tapsyrma berdi.

Jalpy Aughanstanda Qazaqstannyng diplomatiyalyq korpusynan bólek etnikalyq qazaqtar da túrady. Olardyng barlyghy KSRO kezenindegi qudalau men asharshylyqtan mәjbýrli týrde auyp ketkenderding úrpaqtary. Qazaqstannyng kóshi-qon baghdarlamasy búl azamattargha da tikeley qatysy bar. Aughanstanda naqty qazaq sanynyng qansha ekeni belgisiz. Týrli aqparat kózderi olardyng sanyn 900-1000 arasynda dep kórsetedi. 1991-2000 jyldar arasynda 1719 qazaq Aughanstannan elge oralghany jayly derekter bar.

Aughandaghy qazaqtardyng sany: SIM ne dep edi?

Biz súrau saldyq. Sol kezde elimizding Syrtqy ister ministrligining resmy ókili Aybek Smadiyarov: «Aughanstanda naqty 200-ge juyq etnikalyq qazaq bar», - dep aqparat bergen bolatyn.

«Bizde bar mәlimetterge sәikes, Aughanstan aumaghynda 15-ke juyq etnikalyq qazaqtardyng otbasy túrady. Naqtyraq, 200-ge juyq etnikalyq qazaq. Keybir BAQ Aughanstanda birneshe myng etnikalyq qazaqtardyng túratyny turaly tekserilmegen aqparat taratty. Búl shyndyqqa sәikes kelmeydi. Osyghan baylanysty aqparatty múqiyat qayta tekserudi jәne qajetsiz dýrliktirmeudi súraymyz. Biz tiyisti júmys jýrgizip jatyrmyz jәne Aughanstandaghy qazaqtarmen túraqty baylanystamyz», - dedi ol.

Sonymen qosa, Aybek Smadiyarov Aughanstandaghy Qazaqstan elshiligine jolyghyp, ózderin qazaqpyz dep tanystyrghan toptardyng kóbi qazaq tilinde sóiley almaytynyn, Aughanstangha qalay barghany turaly jalpy tarihy derekter keltire almaytynyn aitqan bolatyn.

Biraq shyn, mәninde aughan jerinde 100 myng men 300 myng aralyghyndaghy qandastarymyz ómir sýrip jatqany turaly  әleumettik jelide aqparat tarady. Olardyng kópshiligining qolynda últy- qazaq dep kórsetilgen tólqújaty bar.

100-300 myng qazaq: SIM jalghan aitqan ba?

Biz Aughanstanda tughan, býginde Daniya memleketinde túryp jatqan etnikalyq qazaq, ekonomika ghylymynyng kandidaty Qajy Akbar Aiby myrzagha haiarlasyp, Aughanstandaghy qandastar turaly súrap-bildik...

Qajy Akbar Aybi, Aughanstan qazaghy (Daniya):

- Ózimning ata-babalarym aughan jerine eng songhy kóshpen 1930 jyldary kóship barghan. Sol kezde qonys audarghan qazaqtardyng úrpaqtary ana tilinde sóiley alady, qazirgi kýni olardyng 80 payyzy Qazaqstangha kóship bardy. Biraq, Aughanstanda Qazaq qoghamyn qúrghan qandastar «jergilikti últtarmen assimlyasiyagha týsip, ana tili men tarihyn úmytqan qazaqtar sany býginde 100 myng men 300 myng aralyghynda ekenin» aitady. Kópshiligining qolynda últy-qazaq degen tólqújaty bar.

Al, negizinen, Aughanstan qazaqtarynyng tarihy búdan da terende jatyr. Búl sózimizge shetel zertteushilerining jazyp ketken kitaptary dәlel bola alady. Qazaqtar aughan jerine osydan 200-300 jyl búryn kóship barghan. 1935 jyly shvesiyalyq Gunnar Yarring degen ghalym Aughanstangha baryp, týrki halyqtaryn zertteydi. Onyng zertteu kitaby Shvesiyanyng Lund uniyversiytetinde 1939 jyly jaryq kóredi. Zertteu júmysynda qazaqtar turaly derekterge bir bet arnaghan. Ol jerde qazaqtar Aughanstannyng әr týrli aumaghynda jayyla ornalasqany jazylady. Ghalym 200 qazaq otbasyn kezdestiredi. Bir qyzyghy, ol qazaqtyng kóp ruyn ózbek últynyng qúramyna kirgizgen. Zertteushi ol kezde qay rudyng kimge tiyesili ekenin bilmegen boluy mýmkin. Ózbek rularynyng ishinde: Jalayyr, Qonyrat, Alshyn, Arghyn, Nayman, Qypshaq, Úzay, Qanly, Tabyn, Tama, Taz, Sarybas rulary jazylghan. Ári ózbekterding bir bóligi ózderin «Orta jýzbiz» dep ataghan. Búl kәdimgi qazaqtyng - Orta jýzi. Qypshaq ruyna kiretin 5000 «ózbek» bary da aitylady.

Sonday-aq, Londonda 1819-1825 jyldary jaryq kórgen Uiliyam Murkroft jәne Djordj Trebek atty sayahatshylardyng kitabynda da aughan jerindegi qazaqtar turaly mәlimetter beriledi. Olar Aughanstandaghy ózbekter men qazaqtardy sany jaghynan basym últtar dep ataydy. Qazaqtyng biraz rulary turaly jazyp ketedi.

Qazirgi kýni Aughanstanda 8 milliongha juyq ózbek bar, sonyng eng az degende 1 milliony qazaq.

Men ózim tarihshy emespin, sondyqtan, Qazaqstannyng myqty tarihshylary osy mәseleni qolgha alsa degen tilegim bar. Memleketten kónil bólinse, aughan qazaqtaryna qazaq tilin ýiretip, tarihyn oqytatyn múghalimder taghayyndalsa qúba-qúp bolar edi. Kóz aldymyzda tarihy derekter túr, sony zerttep, Aughanstandaghy qandastarymyzdyng naqty sany aiqyndaluy kerek dep oilaymyn. Qazaqstan búdan japa shekpeydi. Sebebi, múndaghy qazaqtar ózgeshe bir qúrylymy bar kishkentay memleket sekildi kýn keship jatyr. 30-40 shaqty shoghyrlana ornalasqan qazaq auyldarynyng  ishinde dәrigeri de, múghalimi de, injeneri de bar, sauatty mamandar jeterlik. Ózderi eginshilik aumaqta qonystanghan. Eginmen ainalysatyn, jer jayyn biletin jandar. Qazaqstannyng jeri keng ghoy. Búl kisilerge tehnika men jer bersen, bәrin isteydi. Olar qyryq jyl soghysta kýn keshken, ómirding ystyghy men suyghyna әbden shynyqqan, qanday jaghdayda da ómir sýre alatyn enbekqor jandar. Olar «Túlgha daghdarysyn (Identity crisis)» bastan keship jýrgen adamdar. «Men kimmin?» degen súraqqa jauap izdep, týp-tamyryn bilgisi keledi. Sondyqtan olargha kómektesu kerek. Memleket retinde Qazaqstan qol sozuy qajet dep oilaymyn.

Olar qazirgi kýni Aughanstanda Qazaq qoghamyn qúryp, óz mәdeniyetin, tilin, tarihyn oqugha qúlshynyp otyr. Ata-mekenine oralugha talpynyp otyrghan qandastardy keudesinen iyteruge bolmaydy. Olar Qazaqstan ýshin ýlken kapital bolar edi. Sayasi-ekonomikalyq túrghyda jetistikterge jetuge bolady.

Biraq Qazaqstan biyligi tarapynan әzirge eshqanday qozghalys joq. Elshilikting ózi әne-mine dep boyyn aulaq ústap otyr. Qandastarymyz qiyn-qystau zamanda orys pen qytaydyn, aghylshynnyng qyspaghynda qalghan kezde aughan jerine auyp, sodan pana tapty. Aughanstan kelimsek qazaqtardy Reseyge satyp beruine bolatyn edi, biraq olay istemedi. Qazaqtar aughan әskeri qúramynda ózbektermen birge, Reseyge qarsy soghysqa qatysty.

Keshegi kýni tәlipter biylikke kelgen kezde eldi ýrey biyledi. Qiynshylyqqa tap boldy. Sol kezde múndaghy adamdargha eshbir qoghamdyq úiymnan kómek qolyn sozghandar tabylmady. Aughanstandaghy Qazaqstan elshiligine barsa, elshilik kirgizbey, qaghazdaryn alyp, keyin jauap qatpaghan. Tipti 10 jyldan beri qazaq ekenin dәleldey almay jýrgen qandastar bar. Aughanstangha Amerika әskeri kirgenge deyin qazaqtardy aughan biyligi «qazaq» dep tanymaghan. Keyin Aughanstan uniyversiytetinde sabaq beretin kisi zertteu jasap, sonyng arqasynda memlekettik qújatqa qazaq degen últ engizildi, talay qandas «últy-qazaq» degen qújat aldy. Alayda qújatyn kórsetse de elshilik qabyldamay jýrgen azamattar bar. Sonyng biri – Hamidulla Qadash atty bauyrymyz. Uniyversiytette múghalim bolyp isteydi. Kishi jýz, Bayyúly, Taz ruynan. Ákesining aty - Sharafuddiyn, atasynyng aty - Shermit. Bilge-Han, Sanjar-Bek, Ata-Bek atty ýsh úly bar. Ózi qazaq tilin qayta ýirengen. Elshilikke barsa, «Qazaqstanda tuystaryng bar ekenin dәlelde» dep jauap qaytarghan. Mine, osynday jaghday.

Týiin. Aughanstandaghy qazaqtar mәselesin kóterip, jii baylanysyp otyrghan sarapshy bizge osynday mәlimet berdi. Endeshe elimizding Syrtqy ister ministrligi 200 otbasy degen derekti nege sýienip aitty? Jaghdaydy atýsti zerttegen be? Álde qandastar mәselesin qaraugha jay ghana qúlyqsyz ba?

Ata-babalary eki-ýsh ghasyr búryn qonys audarghan, biraq býgingi kýni óz mәdeniyetimen etene tanysugha әzir otyrghan qandastardy «kóbi qazaq tilinde sóiley almaydy, Aughanstangha qalay barghany turaly jalpy tarihy derekter keltire almaydy» dep, Syrtqy ister ministrligining kinәlauy qanshalyqty әdiletti?

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz

31 pikir