Júma, 29 Nauryz 2024
Janalyqtar 2957 0 pikir 2 Qarasha, 2012 saghat 10:25

Tәuelsiz komissiyanyng qoghamdyq tyndauy

Tәuelsiz komissiyanyng qoghamdyq tyndauy

Tәuelsiz komissiyanyng qoghamdyq tyndauy

BIR KISINING BÚIRYGhY - HALYQTYNG QASIRETI
Sergey DUVANOV, tәuelsiz jurnalist:

- Janaózen oqighasyna bagha bermes búryn birneshe mәseleni saraptap alghan dúrys dep sanaymyn. Birinshiden, múnayshylardyng ereuili bastapqyda taza ekonomikalyq mәselege qatysty, eshqanday sayasy talaptarsyz bastaldy. Sayasy maqsattaghy narazylyq bolmaghan song biylik te múnayshylardyng jarty jyldan astam uaqyt ereuildeuine mýmkindik berip, olardyng talaptaryn oryndaugha, mәselelerin sheshuge qúlshynys tanytpady. Ózderining talaptary saya¬silanbaghan jaghdayda joghary jaqtan eshqanday jauap bolmaytynyn júmysshylar da týsindi. Múnayshylardyng talaptary sayasy baghytqa búrylyp, ereuilshiler men oppozisiya ókilderining arasynda baylanys ornay bastaghanda, biyliktegiler birden narazylyq sharasyn toqtatugha kiristi. Ereuildi boldyrmas ýshin kýsh qoldanu te¬tikterin barynsha qoldandy.
Ekinshiden, oppozisiya ereuil bastalghan tústa jergilikti basshylyq pen júmysshylar arasyndaghy teketireske yqpalyn tiygize almady. Sondyqtan oppozisiyany Janaózen oqighasynyng úiymdastyrushysy dep aiyptaugha eshqanday negiz joq. Biylikpen ózara beybit kelisimge kelip, qoldau tabamyz dep ýmittengen múnayshylar әu bas¬ta-aq ózderine qoldau bil¬dir¬mek bolghan oppozisiyadan ózderin alys ústady da. Biylikpen kelisimge keluding barlyq tetikterin qosyp, mәseleni beybit týrde sheshuge tyrysqanymen, ereuilshilerding búl әreketterinen týk shyqpady. Osydan keyin joghary jaqtyng ózderin tyndamaytynyna, talaptaryn oryn¬damaytynyna jәne júmys berushini ghana jaqtaytynyna kóz¬deri jetip, olar oppozisiya ókil¬de¬rine habarlasyp, kómek súrady. Oppozisiya arqyly halyqaralyq úiymdargha shyghyp, sol arqyly biylikting nazaryn audarudy maqsat etti.
Alayda búl kezde tym kesh bolatyn. Sebebi onsyz da ereuilden әbden tityqtap, qajyghan múnayshylar jaghdaydy sayasilandyryp, ushyqtyryp jiberedi dep qauip¬ten¬gen biyliktegiler kýsh qoldanugha birden kóshken edi. Ýshinshiden, Janaózen qalasyna qarulanghan әsker jasaghynyng 16 jeltoqsangha deyin-aq kirgizilui jәne 16-17 jeltoqsan kýnderindegi biyliktegi¬lerding әreketteri ereuildi kýshpen basu josparynyng aldyn ala Aqordada jasalghanyn kórsetedi.
16 jeltoqsan kýngi oqighanyng alanda bastaluy tegin emes. Osylay órbip, jaghdaydyng solay shiyelenisuin de biylikting josparlaghany kórinip otyr. Biyliktegilerding sol kýni bir alanda balama týrde eki aksiya ótkizui - olardyng arandatushylyq әreketterining naqty dәleli. Birinshiden, ereuilshilerge kedergi keltirip, dәl solar túrghan túsqa kiyiz ýiler tigu, әn aitatyn sahna qúru, ekinshiden, alangha oqu¬shylardy mәjbýrlep әkelip, topyrlaghan poliyseylermen meyram ótetin alandy aldyn ala qorshaugha aluy biylikting qarqyndy dayyndyghyn kórsetedi. Al belgisiz arandatushy toptyng meyramdy úiymdastyrushylargha sebepsiz kiyligui jәne kezdeysoq tap berip, tarpa bas saluy beker jasalghan әreketter emes. Keyinirek әkimdik ghimaraty men qalany qiratu әreketteri Janaózen oqighasynyng negizgi úiymdastyrushysy kim ekenin anyq dәleldep túr emes pe? Sot prosesinde de múnayshylardyng oqigha kezinde zansyz әreketke barghany, qalany qiratyp, tonaugha qatysqany jóninde eshqanday dәleldi derek bolmady. Eng soraqysy sol, Aqtauda ótken sot otyrysynda aty-jóni anyqtalmaghan belgisiz adamdardyng isi qaralyp, al múnayshylar týrmege qamaldy.
Tórtinshiden, Janaózen oqiy¬ghasy kezinde halyqqa oq atugha esh negiz joqtyghyna qaramastan, poliyseylerding oq boratuy zansyzdyq edi. Qanday jaghdayda azamattargha oq atyp, qaru qoldanugha bolatyny zanda anyq jazylghan. Top tobymen jan-jaqqa qashyp, ózderine poliyseyden tóngen qauipten qorghanbaq bolghan túrghyndardy qualap jýrip, qynaday qyru - eshbir zannyng ayasyna syimaydy. Janaózen oqighasynyng bastalu sәtinen bastap saraptasanyz, halyqqa oq atugha eshqanday sebep taba almaysyz. Poliyseyler jappay tәrtipsizdikti boldyrmaugha kýsh salugha tiyis edi. Ókinishke qaray, pogondylar arandatushylardyng aitaghyna kózsiz erip, bas-kóz demey beybit túrghyndargha oq atty. Eshbir negizsiz qaru qoldanu zang boyynsha auyr qylmys sanalady. Sondyqtan Janaózen oqighasyna qatysty osy mәse¬leni tәuelsiz komissiya tekse¬rip, zandy baghasyn berui kerek.
Besinshiden, ereuilshilerge, poliyseyler men oppozisiya ókilderine jәne qogham qayrat-kerlerine qatysty ótken sot prosesi Qazaqstanda әdil sottyng joqtyghyn taghy dәleldedi. Búl әriyne eshkimge de janalyq emes. Sebebi, bizde búryn da biylikke qauipti sanalatyn adamdar sottalghan, qazir de sottaluda jәne osy biylikting túsynda sottalu jalghasa beretini anyq. Osylardy eskere otyryp, kinәlary dәleldenbegen múnayshylardyng jazyqsyz týrmege qamalu sebebin de, halyqqa oq atqan poliysey¬lerding bostandyqta qaluyn da, V.Kozlovtyng ne sebepti sottalghanyn da týsinu qiyngha soqpaydy. Býgingi sot ta, tergeushiler de Aqordanyng soraqy sayasatynyng sayqymazaq oryndaushysyna ainaldy. Olar tek qana biylikting oppo¬nentterine ghana ýkim shygharyp, aiyp taghugha sheber. V.Kozlov, E.Jovtiys, E.Narymbaev, Gh.Ja¬¬qiyanov, M.Jәkishev... Qa¬zirgi biylikting qoljaulyghyna ainalghan sot-prokurorlardyng qúrbandary kóbeymese, azaymady. Tizimning jalghasuy - qoghamdaghy ahualdyng shiyele¬nisip, ushyghyp túrghanynyng ai¬qyn dәleli. Qazirgi sayasy re-jimning tútas qoghamgha qauipti ekenin kórsetedi.  
Janaózen oqighasy - Aqordanyng sayasatymen kelispegen kez kelgen sayasy úiymdardyng qughyngha úshyrap, tas-talqany shyghatynyn dәleldedi. Ereuil¬degen múnayshylar men tir-kelmegen "Algha" partiyasynyng әreketi birimen-biri janaspaytyn eki nәrse deuge bolady. Sebebi, múnayshylar óz qúqyq¬tary boyynsha jalaqylaryn kóbeytudi talap etti. Al "Algha" partiyasy ereuilshiler arqyly elektoratynan úpay jinaudy maqsat etti. Alayda múnday qorytyndyny shynayy qúqyq¬tyq memlekette boldy dese ghana senuge bolady. Bizding elde biylik ózining taghyn qorghau maqsatynda ghana qysym kórsetuge kóshetini әmbege ayan. Sondyqtan Janaózen oqighasy biyliktegilerge "bir oqpen eki qoyan atqanday" tiyimdi boldy. Birinshiden, ereuildegen múnayshylardan olardy sayasy oppozisiyamen biriguge mәjbýrleu arqyly qútyldy. Al "Algha" partiyasyn qaytip qysymgha aludyng joly op-onay tabyldy. Osydan keyin-aq biylikpen kelispeushilikting arty qalay bolaryn angharugha bolady. Meyli, ol kәsiby oppozisioner bolsyn, meyli, ol qara¬pay¬ym múnayshy bolsyn, biy¬likting sayasatyna qarsylyq tanytsa bitti, jazalanady.
Sayasatqa aralasqan azamattardyng jazasyz qalmaytynyn, qajet bolsa, aqordalyqtar kez kelgen aiypty moynyna ilip, temir torgha toghyta salatynyn V.Kozlovqa qatysty ótken sot әshkerelep berdi. Prokurordyng taqqan aiyptarynan Janaózendegi ereuildi "sayasilandyrghan" Kozlov dep núsqaytynday tezisterding boluy - sonau Astanadaghy pre-ziy¬dentting ýreyli sanasynan habar berip túrdy. Árbir azamat sayasatpen ainalysugha mindetti. Óitkeni memlekettegi sayasy rejimning auysyp, óz¬geruine yqpal etuge tiyis. Al múnday qúbylys sayasy sauatty qoghamda ghana bolady. Sonday-aq, bizde jaghdaydy sayasilandyrugha tyiym salynbaghan. Oppozisiya ýshin mәseleni sayasilandyru - norma bolyp sanalady. Desek te, osylardy joghary jaqqa aityp, óz qúqyghymyzdy talap etuge býgingi rejim "tyiym salghan".
Janaózen oqighasyn saraptay otyryp, eng joghary biylik¬ten júmysshylar men túrghyndargha oq atugha búiryq beril¬genine kóz jetkizuge bolady. Qalay desek te, preziydent Nazarbaevtyng búl jaghdaydan habarsyz boluy, qaru qoldanugha dayyndyq turaly bilmeui mýmkin emes. Sebebi basshysynyng rúqsatynsyz, búiryghynsyz eshbir qyzmetker óz betinshe sheshim qabyldamaydy. Olay bolsa, oq atugha preziydentting ózi rúqsat berdi deuge tolyq negiz bar. Bir ghana Janaózende ghana emes, 16 jeltoqsan oqighasynan keyin Shetpede de beybit adamdargha oq atylyp, qan tógildi. Búl eki jaghday jogharydan rúqsat berilgenin anyq rastaydy. Óitkeni preziydentting ainalasyndaghylardyng birde-bireui onyng rúqsatynsyz eshqanday әreketke barmaydy. Qarusyz adamdargha oq atyp, mert qylugha jәne sol ýshin bar jauapkershilikti óz moynyna alugha baghynyshty sheneunik¬terding batyly barmas edi. Al preziydent eshkimge baghynbaydy, onyng basshysy joq. Sondyqtan ainalasyndaghylar soghan arqa sýiep, búiryghyn oryndaydy. Búl - kez kelgen avtoritarly biylikting qoldanatyn әmbebap formulasy.
Eger әldebir sheneunik óz betimen oq atugha búiryq berip, jaghday osylay ushyqqan bolsa, onda әlgi búiryq bergish jazalanyp, mәselesi may shammen qaralar edi. Biraq eshkim jazalanyp, jauapqa tartylmady.
Al ózin qorghau maqsatynda qaru qoldanugha mәjbýr boldy delingen ýsh poliyseyge qatysty sot prosesin manyzdy dep sanaudyng qajeti joq. Men múny memleket basshysynyng jәne biylikting óz jauapker¬shiliginen jaltaru ýshin jasaghan әreketi dep sanaymyn. Beynejazbalarda ýsh poliy¬sey¬ding ghana emes, qolynda qaruy bar barlyq poliysey¬lerding oq atqany anyq týsiril¬gen. Sonymen qatar poliyseyler ózderine qauip tóndirgen adamgha emes, ózderinen qash¬qandargha oq atqan. Eng soraqysy, oqty emin-erkin jaudyryp, qyzmettik boryshyn óteu maqsatynda senimdi týrde qaru qoldanghany beynetaspalarda anyq kórinip túr.
Áriyne, әldebir poliyseydi ózine tap-tap basyp kele jatqan búzaqylardan qauiptenip, óz ómirin saqtau ýshin oq atugha mәjbýr boldy deuge bolar edi. Internet jelilerinde payda bolghan bir beynejazbany da esepke almay, tergeuding qorytyndysymen kelise salugha da bolar edi. Alayda mobili¬di telefongha kezdeysoq týsirilgen súmdyq kórinisten keyin milliondaghan adam moralidyq qúqyghyn talap etuine negiz bar. Osy beynejazbada pogondylardyng beybit túr¬ghyn¬dardy qalay qyrghany, olardyng qalaysha halyqtyng izine týsip quyp jýrip óltir¬geni, qúlaghan adamdardy ólim¬shi etip soqqygha jyghyp, ayausyz atyp salghandary anyq týsiril¬gen. Osydan keyin qanday qauip turaly aitugha bolady? Kim kimning ómirine qauip tóndirgeni osy beynetaspada anyq kóri¬nip túr emes pe?! Poliyseyler óz halqyn eshbir búiryqsyz qyryp salady degenge senesiz be? Poliyseyler ne maqsatpen óz qandasyn, otandasyn óltir¬di? Búl súmdyq súraqtyng jauabyn kim beredi? Meninshe, búl súraqtyng jauaby - jogharydan berilgen búiryqta jatyr. Ózining moralidyq jәne zandyq jauap¬kershiligining joqtyghyn paydalanghan adam halyqqa oq atugha búiryqty da, rúqsatty da berdi. Osy búiryqtan keyin qanshama jazyqsyz jandar mert bolyp, talay adam jaralanyp, densaulyghynan aiyryldy. Osy búiryqtyng ke¬sirinen qanshama azamat jazyqsyz týrmege qamalyp, qanshama otbasy qara jamyldy. Bir ghana búiryqtyng kesirinen qanshama bala jetim qalyp, qanshama shanyraqtyng shyraghy sóndi.   
Bolashaqtyng eng basty jәne manyzdy sayasy súraqtarynyng biri osy -Janaózen oqighasynda atylghan oqqa baylanysty bolady. Búl súraqtyng jauaby mindetti týrde alynady. Rúq¬sat berushining de, búiryq be¬rushining de kim ekeni anyqtalmayynsha, qazirgi biylikting er¬teni bolmaydy.

EKIJYL TYNDADY, ÚSTAYTYN EShTENE TAPPADY...
Evgeniy Jovtiys:

- Bәrinizge de belgili, Janaózen qalasyndaghy múnayshylardyng segiz aigha sozylghan ereuilderi, ashtyq jariyalaulary, qarsylyq aksiyasy eshqanday elenip-eskerilgen joq. Jergilikti biyliktin, kompaniya basshylyghynyn, Enbek jәne әleumettik qorghau ministr-ligining keybir úmtylystaryn ait¬paghanda, olar júmysshylarmen birige otyryp mәmilelesu komissiyasyn qúrghan joq, múnayshylarmen eshqanday deni dúrys әngime jýrgizilgen joq, onyng esesine 1000-nan asa ereuilge shyqqan júmysshylar júmysynan quyldy. Alayda osy uaqyt ishinde múnayshylardyng auzynan kýsh qoldanu, ne bolmasa kýsh qoldanugha shaqyru sekildi sózder shyqqan emes.
2011 jyldyng 16 jeltoqsanynda, yaky Qazaqstannyng Tәuel¬sizdik kýni biylikting jaghdaygha jete mәn bermeui saldarynan alanda mereke ótkizip, azamattardyng saltanatty sheruin úiymdastyrmaq boldy, al alanda ereuilge shyqqan múnayshylar túrghan bolatyn, әli kýnge deyin anyqtalmaghan, belgisiz jas jigitterding arandatuymen bey¬bit ereuil jappay tәrtipsiz¬dikke, әkimshilik ýiin, avto¬kólikterdi órteuge, dýkenderdi tonaugha úlasty. Osylay bola túra ereuilshiler men polisiyanyng arasynda birde-bir ret qaqtyghys bolmaghan. Qúqyq qor¬ghau organdary qyzmetker¬lerining baqylausyz, jýgensiz әreketi men olardyng óz kәsibine jauapsyz qarauynyng saldarynan ereuilshilerge su shashudyn, rezenke oq atudyn, kózden jas shygharatyn gazdy paydalanudyng ornyna avtomatty qarudan oq jaudyrdy, búl jerde mynany eske ústaghan jón, olar qarudy qashyp bara jatqan adam¬dar¬gha qoldandy, osynyng nәtiy¬je¬sinde 15 adam kóz júmdy. Taghy bir adam Shetpede polisiyanyng qolynan qaza tapty.
Biylik Janaózende ashyq, qoghamdyq úiymdardy qatystyra otyryp tekseru jýrgizgen joq. Halyqaralyq úiymdar qanshama ótinish-tilek aitsa da. 2012 jyldyng birinshi jartysynda birneshe qylmystyq prosess qaraldy, múnyng nәtiyjesinde birsypyra belsendi júmysshylar men múnayshylar jappay tәr¬tipsizdikke qatysqany ýshin úzaq merzimge sottaldy. Búlardyng qylmystary dәleldenbese de. Bes poliysey (onyng ishinde qaru qoldanghan ýsheui) qyzmettik qúqyn asyra paydalanghany ýshin sottaldy, biraq búlargha oq atugha kim búiryq berdi jәne jappay tәrtipsizdikti oq shygharmay toqtatugha poliyseyler nege kәsiby túrghydan dayyn bolmady degen saualdar jauapsyz kýiinde qaldy.
Múnayshylardyng ereuilderi kezinde olargha sayasy oppozisiya¬lyq partiyalardyng ókilderi men qogham qayratkerleri kelip, ózderining qoldauyn bildirdi, kómek berdi. Osylardyng ishinde "Algha" oppozisiyalyq sayasy partiyasynyng ókilderi de, partiya¬nyng jetekshisi Vladimir Kozlov ta boldy. "Algha" partiyasy - "Qazaqstannyng demokratiyalyq tandauy" partiyasynyng múra¬geri, izbasary.
2001 jyldyng ayaghynda bir top joghary lauazymdy memlekettik qyzmetkerler men biznesmender sayasy demokratiyalyq reforma jýrgizu qajet dep sheship, "Qazaqstannyng demokratiyalyq tandauy" qozghalysyn qúrghan edi. Az uaqyttyng ishinde osy qozghalysty qúrghandar memlekettik qyzmetten quyldy, al 2001 jyly qozghalystyng jetekshileri, Pavlodar oblysynyng búrynghy әkimi Ghalymjan Jaqiyanov pen belgili biznesmen Múhtar Áblyazov tútqyndalyp, úzaq merzimge sottaldy. Ózde¬rining qyzmettik qúqyghyn asyra paydalanyp, úrlyq-qarlyqqa bardy degen aiyppen. Artynan búl qozghalys partiyagha ainaldy, osy atpen Qazaqstannyng Ádilet ministrliginen tirkeuden de ótti.
2005 jyldyng basynda "Qa¬zaqstannyng demokratiyalyq tandauy" sottyng sheshimimen taratyldy. Parlament saylauynan keyin QDT mәlimdeme jasaghan bolatyn, búl mәlimdemede olar saylaudyng qorytyndysyn moyyn¬damaytynyn, óitkeni saylau әdiletsiz әri las týrde ótkenin, sondyqtan da barlyq azamattardy parlamentti zansyz dep tanyp, "azamattyq baghynbau aksiyasyna" shaqyrghan-dy. Par¬tiya¬nyng bar aitqany - osy. Alayda biylikting yqpalymen ótkizil¬gen sottyq-filologiyalyq ekspertiza múny, yaky azamattyq baghynbau aksiyasyn konstitusiya¬lyq qúrylymdy kýshtep qúlatugha shaqyrghan ekstremistik ýndeu dep tauyp, partiyany jauyp tyndy. Endi QDT-nyng isin jalghastyrushylar "Algha - QDT" atty jana partiya qúrugha kiristi, biraq ony tirkeuden ótkizbedi. Odan keyin "Algha" partiyasy qúrylyp, 50 000 adam qol jinap, 2006 jyly býkil tiyisti qújattaryn tirkeu ýshin arnayy oryngha ótkizdi. Ádilet miniys¬trligi tirkeudi toqtatyp tastady. Partiya mýshelerining aryzy men qoldaryn tekseremiz degen jeleumen. 2009 jyly, Ádilet ministrligining jauabyn kýtpesten, partiya mýsheleri taghy da qúryltay ótkizip, taghy da "Algha" partiyasyn qúryp, qajetti qújattardy Ádilet ministr-ligine ótkizdi. 2010 jyly Qazaqstannyng Ádilet ministrligi búl partiyanyng 2006 jyly jibergen qújattarynan kemshilik tauyp, tirkeuden bas tartty. Al "Alghanyn" osy ministrlikke 2009 jyly qaytara jibergen qújattaryna búl ministrlik osy kýnge deyin jauap qaytarghan joq.
Osylaysha, qúramynda ondaghan myng mýshesi bar búl oppozisiyalyq sayasy partiya alty jyl boyy "tirkeuden ótu satysynda" jýrdi, osynyng kesirinen sayasy әreketterge bara almady, saylaugha qatysa almady, Qazaqstan Parlamentinde ókili de joq jәne t.t. Osynday sebep-saldarlargha baylanysty osy uaqyt ishinde búl partiya tek júrtshylyqpen júmys istedi jәne әleumettik jobalarmen ghana ainalysty. Eshkimdi kýsh qoldanugha shaqyrghan emes. Janaózende búl partiyanyng ókil¬deri ereuilshilerge tek aqyl-kenes qana berdi, ereuilshilerding ókilderining EYQÚ-da, Europarlamentte sóileuge mýmkindigi bar ma, júmystan bosap qalghan múnayshylardyng otbasyna qa¬lay kómektesuge bolady, soghan aqyl qosty. Ereuil turaly halyq neghúrlym kóbirek habardar bolsa dep tyrysty.
Osy jerde mynany aita ketken jón, múnayshylardyng ereuili men bas kóteruleri jóninde tek oppozisiyalyq birdi-ekili BAQ qana jazdy.
2010 jyldyng basynda Qazaqstannyng qúqyq qorghau organdary birsypyra kәsip¬odaq jetekshilerin, azamattyq belsendilerdi, "Algha" partiyasynyng biraz mýshe¬lerin, jetekshileri V.Kozlovty tútqyngha aldy. 2012 jyldyng 16 tamyzynda bastalyp 8 qazanda bitken sot barysynda (Aqtau qalasynda ótken) ýsh sottalushy, naqtylay aitsaq, qogham qayratkeri Serik Saparghali, kәsipodaq belsendisi Aqjanat Áminov, "Algha" partiyasynyng basshysy Vladimir Kozlov әleumettik alauyzdyqty órshitti, konstitusiyalyq qúrylymdy qúlatugha shaqyrdy dep aiyptalsa, songhy ekeuine búghan qosa "úiymdasqan qylmystyq top qúrdy" degen aiyp taghyldy...
Men óz bayandamamda tó¬men¬degidey eki mәselege әdeyi nazar audardym:
-   ayaghy jappay tәrtipsiz¬dikke úlasyp ketken Jana¬ózen¬degi enbek janjaly;
- QDT partiyasynyng sayasy әreketi, osy partiyanyng izba¬sary "Algha" oppozisiyalyq partiyasynyng tirkelmeui.
Mine, biylik osy eki mәse¬lening basyn biriktirip, ony 16 jeltoqsan oqighasyna әkep aralastyryp jiberdi. Búl, әsirese, Kozlovty, Áminovti, Saparghalidy sottaghan songhy proseste aiqyn kó¬rindi.
Shetpede bolghan tәrtip¬siz¬dikter jónindegi qylmystyq proseste de, Janaózende bolghan jappay tәrtipsiz¬dik jónindegi qylmystyq proseste de, poliyseyler men jergilikti әkimshiliktin, múnay kompaniyasynyng jauapty qyzmetkerlerin aiyptaghan qylmystyq proseste de birde-bir sayasy qayratker, nemese qoghamdyq qayratker osy oqighany úiymdastyrugha kinәli dep aitylghan da emes, aiyptalghan da emes. Búl tek 2012 jyly 8 qazanda ayaqtalghan Aqtau qalasyndaghy sotta ghana atap ótildi. Búdan, mening oiymsha, mynanday qorytyndy shygharugha bolady.
1. Segiz aigha sozylghan enbek janjalyn sheshe almaghany jәne arty adam ólimine úlasqan 16 jeltoqsan oqigha¬syna qatysty jauapker¬shilikti biylik osylaysha ózderinen sypyryp alyp tastaugha tyrysyp baghuda. Kozlovqa, Áminovqa jәne Saparghaligha deyingi sot prosesining maqsaty da osy boldy. Sondyqtan da jogharydaghy sot proses¬terinde shyndyq ashylghan joq. Jappay tәrtipsizdikke kim kinәli? Tәrtipsizdik qalay órbidi? Bir top arandatushy kim jәne olar qaydan kelgen, qarusyz adamdargha oq atugha kim búiryq berdi? Osynyng bәri ashylghan joq. Qaru qoldanghan poliyseylerding kóp¬shiligi qylmystyq jauapker¬shilikke tartylghan joq. Olardy bastap, sol jerde búiryq berip, әri-beri shapqylatyp jýrgender de anyqtalmady. Óz kezeginde jergilikti әkim¬der men múnay kompaniyalarynyng birsypyra qyzmetkerleri ghana óz qyzmetterin asyra paydalanghany jәne úrlyqqa jol bergeni ýshin sottaldy.
Búlar múnayshylardyng ózderin jappay tәrtipsiz¬dikke kinәliler etip shygharghysy keldi. Sondyqtan da tergeu-tekseruler terendep jýrgizilmedi.
2. Kozlovqa qatysty jýrgizilgen sot prosesi shyn mә¬ninde sayasy maqsatty kóz¬dedi. "Algha" partiyasyn qogha¬mgha ekstremistik úiym retin¬de kórsetuge tyrysyp baqty. Sondyqtan da ony 2012 jyl¬ghy 16 jeltoqsandaghy oqigha¬gha zorlap әkep tandy. Yaghny biylik "Algha" oppozisiyalyq sayasy partiyasyn zandy kons¬titusiyalyq qúrylymdy qúlatugha kýsh salghan úiymdasqan qylmystyq top retinde kór¬se¬tuge baryn saldy. Sottyng aiyptau mәtinine kóz salsaq, elimizdegi kez kelgen sayasy oppozisiyalyq partiyany dәl osylay qaralap shygha keluge әbden bolady. Sot barysyndaghy aiyptaulargha, yaky filolog, lingvist, sayasattanushy, psiholog eks¬pertterding aiyptaularyna sensek, әleu¬met¬tik alauyzdyq qozdyru tek biylikke, biylik ókilderine qatysty ghana qoldanylady eken. Sonda qalay, әlemdik әleumettik, sayasy teoriya boyynsha, biy¬likting jәne onyng ókilining әleumettik topqa jatpaytyny qayda qalmaq?! Sonymen birge aiyptaularda keshegi kenestik totalitarlyq kezen¬di eske týsiretin "biy¬lik¬ting beynesin jaghymsyz etip kór¬setuge tyrysty", "kons¬tiy¬-tusiyalyq qúrylymnyng ne¬gi¬zine әleumettik-sayasy túrghydan jik saldy", "shyndyqty búr-ma¬lady", "biylikting is-әre¬ketine teris bagha berdi" jәne t.t.s. tirkester órip jýr.
Taghy bir "qyzyq" jay bar. Telefondaghy sózder jәne skayp-konferensiyadaghy sózder de kuәlikke alyndy. Qúqyq qorghau organdary eki jyldan astam uaqyt boyy oppozisiyalyq sayasy partiya jetekshilerining telefondaryn tyndap kelgen. Olardy ýide de, týzde de, kensede de tyndaghan. Múny biylikting oppozisiyalyq sayasy partiya basshylarynyng qúqyghyna qol súqty dep aitugha әbden bolady. QR Qylmystyq prosessualdy kodeksining 5-baby boyynsha telefondy tyndau әri ketse alty aidan aspauy kerek. Al bizding qúqyq organdary, sottaghy aitylghandargha sensek, eki jyl boyy telefondy ýzdiksiz tyndaghan.
Sonymen, biylik "úiymdasqan qylmystyq topty" eki jyl ýzdiksiz baqylaydy da, olardy tek 2012 jyldyng 16 jeltoqsanynan keyin ghana "qarusyzdandyrugha kirisedi". Al endi búlardy eki jyl boyy tyndaghan, biraq olardy der kezinde ústaugha tyryspaghan arnayy qyzmet oryndarynyng basshylarynyng birde-biri jauapqa tartylghan joq. Bú qalay?
Shyndyghy bylay ghoy: eki jyl tyndady, ústaytyn eshtene tappady, al qayghyly oqigha bolghan kezde olardy osy jaghdaygha oraylastyryp paydalana qoydy.
Sot prosesin jiti baqylap otyrghan adam retinde myna mәseleni basa aitqym keledi, Kozlov pen Saparghaligha Janaózendegi 16 jeltoqsan oqighasyna qatysty eshqanday aiyptau tagha almady. Jappay tәrtipsizdikke qatysty tyndalghan kuәgerlerding bir¬de-bireui Kozlov pen Saparghalidy atap kórsetken joq. Sonymen birge Kozlovtyng konstitusiyalyq qúrylysty qúlatugha, әleumettik alauyzdyqty órshituge shaqyrghanyn eshkim de dәleldep bere al¬ghan joq. Sottyng talqylauy barysynda Kozlov pen Sa¬par¬ghalidyng ereuilge shyqqan múnayshylardyng mýddesin kózdegeni, olargha zandyq, aqparattyq jәne materialdyq kómek kórsetkeni, jú¬mys¬syz qalghan múnayshylargha júmys tauyp beruge tyrys¬qany, ereuilge shyqqan múnayshylardyng mәselesin sheshu ýshin olardyng respublikalyq biylikke, parlament deputattaryna, halyqaralyq qauymdastyqtargha, Europarlament pen EQYÚ-yna shyghugha mәj¬býr bolghany aityldy. Osynyng ózi-aq olardyng әleumet¬tik alauyzdyqty qozdyryp, konstitusiyalyq qúrylymdy kýshtep qúlatugha shaqyrghanyn joqqa shygharyp otyr emes pe?!
Jogharyda aityp ótke¬nimdey, Janaózen oqighasyna qatysty sot prosesinde shyndyq ashylghan joq. Biylik óz jauapkershiligin ózgege audaryp tastady da, Janaózen oqighasyn oppozisiyagha qarsy kýreske paydalana qoydy. Zang ayaqqa basyldy. Qorghau¬gha, qorghanugha erik beru, eki taraptyng tendigi, jan-jaqty әri tereng tekseru, kinәsizding kinәsiz ekendigin aiqyndau jәne t.t. týgel ayaqasty boldy. Osynyng bәrin esepke ala otyryp, BÚÚ-nyng adam qúqyghy jónindegi Jogharghy komissarynyng núsqauyna sәikes, 2011 jylghy Janaózendegi jeltoqsan oqighasyn halyqaralyq baqylaushylar men jergilikti tәuelsiz baqylaushylardy qatystyra otyryp, búl isti qaytadan tolyq qarau kerek dep esepteymin. Mú¬nay¬shy-júmysshylargha jәne Janaózen men Shetpedegi qar¬sylyq aksiyasyna qatys-qandargha qatysty sot ýkimin, A.Áminovke, S.Saparghaligha jәne V.Kozlovqa qatysty ýkimdi de qayta qarau kerek.

"AZAPTAU FAKTILERI ELEUSIZ QALDY"
Erlan Qaliyev, "Janaózen - 2011" komiytetining mýshesi:

- Halyq arasynda "37-ning soty" dep atalyp ketken Jana¬¬¬ózendegi jappay tәrtip¬sizdikke qatysushylardyng pro¬sesinde barlyghy 93 qylmystyq tom qaraldy. Biraq artynsha 37 aiyptalushygha qatysty tergeu materialdary nebәri 30 tom ekeni, qalghan tomdarda aiyptalushylargha týk qatysy joq adamdardyng júmysqa qabyldanghany jәne shygharylghany jónindegi búiryqtarynyng kóshirmeleri jazylghany anyqtaldy. Búdan bólek búl qylmys¬tyq tomdargha iske qatysy joq telefon әngimelerining jazbasha núsqasy tigilipti. Sóitip, qylmystyq is materialdary kózboyau ýshin be, әlde isting manyzdylyghyn kórsetu ýshin be, әiteuir 93 tomgha deyin jetti.
Endi prosessualdy zanbúzushylyqtargha toqtalsaq. Kuәgerler kýdiktilerdi fotosuretter arqyly tanydy. Búlarda kýdiktini bettestiru arqyly tanu mýmkindigi bar bolatyn. Sebebi aiyptalushylardyng barlyghy tergeu kezinde qamauda otyrdy.
Ayyptau bir ýlgiden kóshi¬rilip jazylghanday, bir-birine egizdey úqsas. Onda tegi ghana ózgertildi, biraq aiyptalushynyng naqty qylmystyq is-әreketi kórsetilmegen.
Mәselen, jәbirlenushi re¬tin¬de jauap bergen Núrәli Barjikov (Janaózen ishki ister basqarmasy tergeu bólimi bastyghynyng orynbasary) polisiya ishki jasaghynyng arasynda jaraqat alghandar bar bolghanyn rastay almady. Biraq alandaghy ereuilshiler poliyseylerge qarsy oq atty deydi. Sói¬tedi de, Erghazev, Dýisembaev, Besbarmaqovqa silteydi. Advokattardyng "sizdinshe, búlar múnayshylar ma, joq basbúzarlar ma?" degen súraghyna "mú¬nay¬shylar" dep jauap beredi. Olardy tergeu úsynghan fotosuretter arqyly tanyghanyn aitady. Olardy alanda bolyp, narazylyq bildirgeninen tanyghan. Al aiyptalushylardyng tonap, órt salghanyn kórmegen.
Sol tәrizdi Janaózen qalalyq ishki ister basqarmasy qoghamdyq qauipsizdik bólimining bastyghy M.Qyzylúly aiyptalushy Júmaghaliyevting Janaózen qalalyq IIB bastyghynyng orynbasary Óteshevpen sózge kelip qalyp, "Ádilettilik qayda? Zang qayda?" dep aiqaylaghanyn bayqaghan. Biraq Júmaghaliyevting poliyseylerding birine qoqan loqqy jasap, júdyryq júmsaghanyn kórmegen.
Al endi "37 aiyptalushynyng arasynan búzaqylyq jasaghan bireudi tanyp túrsyz ba?" degen súraqqa jәbirlenushi "joq" dep jauap berdi.
Advokat Venera Sәrsembinanyng aiyptalushylardyng key¬birin tanyghan fotosuret¬terdi kórsetinizshi degen talabyna jәbirlenushi Myltyqov "ter¬geushiler maghan foto¬suret¬terdi kórsetkende, búlardyng alanda bolghanyn ghana rastadym, jappay tәrtipsizdikke qatysty dep aiyptaghanym joq" dep moyyndaugha mәjbýr boldy.
Sol tәrizdi Janaózen qalalyq ishki ister basqarmasy kriminalistika bólimining bastyghy Atabaev Jarylqasymovty fotosuret arqyly tanyghan, alayda kuәgerlerding kózinshe hattama toltyryldy ma, búl jaghyn úmytyp qalypty.
Janaózen qalalyq ishki ister basqarmasynyng jedel uәkili, jәbirlenushi retinde jauap bergen Tólegen Sheger¬baev 16 jeltoqsanda psihologiyalyq soqqy alghanyn mәlim¬dedi. Artynsha onyng azamattyq kiyim kiyip alyp, alanda tapanshasyn ary beri siltegeni anyqtaldy. Óz sózinshe, aspangha tórt ret atqan.
Izdestiru bólimining bastyghy Medeu Qoylanov aiyptalushylar Lepesov, Múrynbaev pen Besbarmaqovty tanyghan. Alayda aldyn ala tergeude ózining jauap bergen-bermegenin esten shygharyp alypty. Tergeu¬shiler sheshimimen (?) jәbir¬lenushi mәrtebesin alypty. Ayyp-talushylardy fotosuret arqyly tanyghan. Biraq tanu hattamasy is materialdarynda joq bolyp shyqty.
Ol ol ma, sotta búdan da asyp týsetin soraqylyqtar anyqtaldy. Qylmystyq isting tergeuine qatysqan qúqyq qorghaushy әri tergeushi, әri jәbir¬lenushi bolyp shyqty. Janaózen qalalyq ishki ister basqarmasynyng tergeushisi Núrjan Jandarbekov 16-24 jeltoqsan aralyghynda tergeu tobyna qatysqan. 16 jeltoqsannan bas¬tap jәbirlenushi bolyp tanylsa da, tergeudi jalghastyra bergen. Eng qyzyghy, jәbir¬lenushi bola túra Saqtaghanov pen Dosmaghambetovti qamaugha alugha rúqsat beruge ótinish týsirgen.
Uchaskelik inspektordyng kómekshisi Múrat Soghdiyev Roza Tóletaevany fotosuret arqyly tanydy. Sebebi "ol sol kýni alanda balalardyng arasynda jýrgen".
Jedel uәkil Toqsanov aiyp¬talushy Bauyrjan Ne¬pesti tergeu úsynghan fotosuret arqyly tanydy. Bettes¬tiru jýrgizilmegen. Toqsanov sotta Nepesti kinәli dep aita almaytynyn, sebebi onyng tәrtipsizdik jasaghanyn óz kózimen kórmegenin aitty.
11 sәuir kýni barlyq jә¬birlenushi men aiyptau jaghynyng kuәgerleri súralyp bitpegenine qaramastan, sudiya birden aiyptalushylardan jauap aludy bastap ketti.
Qylmystyq is materialdaryn qarau kezinde sudiya proseske qatysushy taraptardyng pikirin súrap bilip otyrdy. Advokattardyng әr súraghy men eskertui tergeu¬ding salghyrttyghy men salaqtyghynyn, qatelikterining betin ashyp, aimanday etti. Mәselen, advokat Sәrsembina birinshi tomnyng birinshi be¬tinde qalamsappen týzetu engizilgenin bayqap qaldy. Sudiya da búl týzetuden "týzetilgenge senu kerek" degendey jazudyng joqtyghy men mór basylmaghanyn óz kózimen kórdi.
Sonday aq, tergeu kezinde Qylmystyq kodeksting talaptary óreskel týrde búzyldy. Ayyptalushylar azaptalyp, soqqygha jyghyldy, týngi ua¬qytta súraqqa alyndy. Tergeu tobynyng basshysy qolastyndaghy qyzmetker¬lerding nemen ainalysyp jat¬qanyn teksermegen, prokurorlar uaqytsha qamau abaqtysyna bas súqpaghan. Qylmystyng is materialynda kuәger Jaylyhanovtan jauap alu 22 jeltoqsan kýni 22.35 te bastalyp, 1.35 te ayaqtaldy de¬lin¬gen. Kuәgerdi týnning ortasynda jauaptaudyng qanday qajettiligi tudy? Kuәgerding aituynsha, týnde ony ýiine jetkizip salmaghan. Al Jana-ózende búl uaqytta komendattyq uaqyt engizilgen. OMON dardyng qolyna týsip qalghan ol soqqygha jyghylypty.
Qorghaushy Juasbaeva birde qorghauyndaghy Dosmaghambetov pen Tóletaeva IIM men ÚQK qyzmetkerleri qy¬sym kórsetkenin aityp shaghymdandy. Prosess ótip jat¬qandyqtan, aiyptalushylar sottyng qaramaghynda. Al Tóletaeva men Dosmaghambetov sot zalynan shyghyp kameragha barghan son, әlgi qyzmetkerler olardy shaqyryp alyp, nemese ózderi basa¬kóktep kirip 164 bap boyynsha (әleumettik arazdyqty qozdyru) qozghalghan qylmystyq iske kuәger bolugha mәj¬býr¬leytinin aityp, sudiyagha shaghymdanghan.
Zattay aighaqtardy qarau kezinde bas ayaghy elu shaqty beynejazba kórsetildi. Bú¬lardy qarap shyqqan song ereuilshiler eshqanday jappay tәrtipsizdikti úiymdastyrmaghany, bәri jýiesiz týrde ótkeni kózge kórinip túr. Poliyseylerding sahna aldyna ótken adamdar kolonasy men ereuilshilerding arasynda túrghany, ereuilshilerdi sahnagha jibermegeni anyq beynelengen. Sonday aq, poliy¬seylerding jedel týsi¬rilimi men әkimshilik, "Ózen¬múnaygaz" jәne taghy da bir¬neshe ghimaratta ornatylghan beynekameragha týsip qalghan kórinister kórsetildi. Búlardan poliyseylerding ereuil¬shilerdi iyterip, kiyim¬derinen ústaghanyn bayqadyq. Múnayshylardyng arasynan "Ádilet¬tilik qayda? Zang qayda?" dep aiqalaghan M.Jú¬ma¬ghaliyev pen poliyseylerge sausaghyn shoshaytqan Qosbarmaqov, sonday aq, po¬liysey-ding arqasyna jarmasqan azamattyq kiyim¬degi bir adam ghana kózge týsedi.
Sosyn alghashqy ret arnayy kólikting bortynan týsirilgen beynejazba kór¬setildi. Búl әdette jýk mә¬shiynesining ýstindegi kontey¬nerding tóbesine ornatylghan óz beldeuinen ainala alatyn, joghary sapaly beynakamera. Búl - tәulik boyy jәne avtomatty týrde júmys isteytin kamera tәrizdi. Osy jazbalardy taghy bir múqiyat zertteuge bolar edi, sebebi sotta kórinister ýzilip júlynyp qana kórsetildi. Al alang syrtynda bolghan oqigha búdan tys qaldy.
Sudiya beynejazbalar kórsetilgen kezde eshqanday týsindirme bergen joq. Búl beyneni kim jәne qashan týsirdi, osy saual jauapsyz kýide qaldy.
100-bap boyynsha qorghau¬gha alynghan, býrkenshik atpen jauap bergen qúpiya kuәger¬lerding jauaptarynan da shy shyqty. Kóp rette olar óz jauaptarynan shatasty, aiyptalushylargha qatysty jauaby qabyspady, ghimarattardyng ornalasuyn, oqighanyng qalay órbigenin aitugha kelgende, qarama qayshy jauap berdi.
Mәselen, ózin poliysey dep tanystyrghan "Arman" atty kuәger ózgertilgen da¬uyspen 16 jeltoqsan kýngi oqighany jipke tizgendey bayan¬dap berdi. Sotta aitqany aldyn ala tergeude bergen jauabynan ainymaydy. "Ereuil¬shiler alandaghy adamdargha qoqan loqqy kórsetti, til tiygizdi, sosyn is әreketke kóshti. Poliyseylerdi úryp soqty, tas, janghysh qospasy bar bótelke laqtyrdy, órt qoydy". Jәbirlenushi aghayyndy Dosmaghambetovterdi, P.Dýisembaev, A.Dýisenbaeva, J.Erghazev, B.Áspentaev, R.Tóletaeva, J.Qarajanov, Tәjenov, M.Áminov, B.Ne¬pes¬ti tanyghanyn aityp, olardyng sol kýngi is әreketin egjey tegjeyli bayandady. Súraq qoy kezegi aiyptalushylargha kelgende әlgi jә¬birlenushi әbden shatasty. Ayyptalushy Áspentaev: "Kiy¬iz ýide qalyp qoyghan polisiya qyzmetkeri Mәdina Ádiyevany bireuler tiridey órtep jibermek boldy dediniz. Múnday aqparat qashan kelip týsip edi?". Kuәger "Arman": "Rasiya arqyly 12.30 ben 15.00 arasynda kelip týsti, naqtysy esimde joq". Áspentaev: "Búl - jalghan. Mәdina bolghan kiyiz ýiding iyesi onyng asyqpay kiyiz ýidegi zattardy jiystyrugha kómektesip aman esen ketkenin sotta ait¬ty". Sudiya: "IYә, dәl solay".
Sol tәrizdi A.Dýisenbaevanyn: "meni alanda qay uaqytta kórdiniz? Qanday kiyim kiyip edim?" degen súraqtaryna: "Kiyim esimde joq. Shamamen 12.30 da kórdim", - dep jauap berdi. A.Dýisenbaeva búl uaqytta ayaghyna oq tiyip, auruhanada jatqanyn aitty.
Aldyn ala tergeude Dýi¬sen¬baevanyng mekenjayyna deyin kórsetken kuәger sotqa kelgende ony úmytyp qalypty. Eng qyzyghy, kuәger oqigha bolghan kýni alanda kimning ne istegenin ghana emes, ózara әngimelerin de estigen bolyp shyqty. Biraq aiyptalushy M.Dosmaghambetov alandaghy dybys kýsheytkishten muzyka dausy qatty shyqqandyqtan, әldene estu mýmkin bolmaghanyn eskertti. Búdan keyin kuәger "Arman" Dosma¬ghambetovting oiyn sózderi arqyly emes, is qimylyna qa¬rap boljaghanyn moyyndady.
"Armangha" advokattar sú¬raq qoyghanda ol aldyn ala tergeude bergen jauaptaryn shatastyrdy nemese mýlde úmytyp qalghan bolyp shyqty.
Sol tәrizdi "Orazbaev Almaz" degen býrkenshik kuәger birneshe oqighany óz kózimen kórgen: Eshmanovtyng ýiine órt salynghanyn, "Aruana" qonaqýiindegi bankomat tonalghanyn jәne avtokó¬likterding qalaysha órtengenin aityp berdi. "OA" sottaghy jauabynda "bankomatty qolmen alyp shyqty" dese, aldyn ala tergeude "UAZ avto¬kóligi arqyly alyp shyqty" dep jauap bergen. Aldyn ala tergeude aiyptalushy Sarybaev "Ózenmúnaygaz" janyndaghy bankomatty tonady dese, sotta "Aruana" qonaqýiindegi bankomatty tonady dep kórsetti.
Kelesi kýni sotqa kelgen "Orazbaev Almaz" shyn aty jónin aityp, qosymsha kuәger retinde jauap berdi. Ózin Erlan Jaylyhanov dep tanystyrghan ol keshegi sotta jalghan jala jabugha mәjbýr¬lengenin, aldyn ala tergeu kezinde ózine qysym kórse¬tilip, azaptalghanyn jayyp saldy.
Sotta dәl osylaysha Janat Múrynbaevqa qarsy ja¬uap bergen "Qayrat Alpysbaev" degen býrkenshik at jamylghan kuәger de artynsha soqqygha jyghylyp, qoly synyp, qatty qysym kórgen¬dikten jala jabugha mәjbýr bolghanyn moyyndady. Búl kuәger qazan aiynda kisi qolynan qaza tapqan Aleksandr Bojenko edi.
Sotta aiyptalushylar da adam tózgisiz azaptaudy bas¬tan ótkergeni әshkere boldy. Búl turaly BAQ-ta kóp jazyldy. Janaózenning ua¬qyt¬sha qamau abaqtysynda ayausyz soqqygha jyghylyp, qaza tap¬qan Bazarbay Kenjebaevtyng ólimi eldi dýr sil¬kindirdi. Qúqyq qorghaushylardy aiyptalushylargha moralidyq qy¬sym kórsetip, azaptaghany óz aldyna. Mәselen, Roza Tóletaeva ÚQK-ge jetkizilgende ondaghy Erjan esimdi qyzmetker: «sender bittinder» dep qoqan-loqqy kórsetken. Tóletaevanyng 14 jasar qyzy bar ekenin biletinin eskertken. Jauap alu kezinde aiyptalushynyng jonarqasyna әlde¬bireu tapansha tiregen. Ruslan esimdi qyzmetker onyng basyna polietiylen paketin kiygizip esinen tandyrghan. Shashynan sýirep, bir uys shashyn júlyp alghan. Jauap alu kezinde qaysybireuler "Qa-zaqstan únamasa, Týrikmen¬stangha qayt (R.Tóletaeva Týrikmenstanda tuyldy)" dep aiqalaghan.
Ayyptalushy Tanatar Qa¬liyev te ÚQK-de osynday oqiy¬ghany bastan ótkergen. "Úlyndy da jauapqa tartamyz" degen qysymgha shydamaghandyqtan, jalghan jauap beruge mәjbýr boldy. Advokat tek 2-3 aptadan song be¬ril¬gen. Sotta shyndyqty jayyp salghan aiyptalushy tergeu kezinde bergen jauabynan bas tartty. Aytuynsha, ÚQK polkovniygi A.Qydyrәliyev kamerasyna kelip, "Bas tartatyn bolsan, bayqa, taghy bir bappen qylmystyq is qozghaymyz" dep qorqytqan.
Ayyptalushylardyng arasynda kóshede jatqan qorapty alghany ýshin sotqa tartyl¬ghandary da bar boldy. Shamov pen Abdrahmanov 16 jeltoqsan kýni keshkilik 8-9-da jol-jónekey ketip bara jatyp ydys-ayaq salynghan birneshe qorapty kórgen. Kóterip alghany sol edi, joq jerden tapansha ústaghan bireuler jetip kelip, kólikten shygharyp alyp, qoldaryna kisen kiygizip, bólimshege alyp ketken. Abdrahmanovtyng túspaldauynsha, búl qoraptar jolgha әdeyi tastalghan. Artynsha Shamov pen Abdrahmanov polisiya bólimshesinde ayausyz soqqygha jyghyldy. Abdrahmanovty temir edenge jatqyzyp, ýstinen su qúiyp, arqasyna sekirgen. Eki tәulik boyy suyq garajda ústap, taghy su qúighan. Sóitip, aiyptalushy tuberkulezding ashyq formasyna shaldyqty.
Ayyptalushy Maqsat Dosmaghambetov poliyseyler qa¬byrghasyn syndyrghanyn aityp berdi. Ol sotta ózin úrghan poliyseylerding atyn atap, týsin týstedi.
Ayyptalushylar men olardyng advokattary úryp-soghu men azaptau faktilerin jipke tizip, ótinish týsirgenine qaramastan, múny arnayy organdar teksermedi.


BIZDI TÝSINETIN ÝKIMET JOQ!
Sholpan ÓTEKEEVA, Janaózen qasiretining kuәgeri әri jәbirlenushi:

- Men osy jiyngha Janaózennen kelip otyrmyn. Múnayshynyng zayybymyn. Zayybym - Dýisen Rýs¬tembekov. 2011 jyly 15-16-17 jel¬toqsan kýnderi óz kózimmen kórgen oqighalardy aitudyng sәti kelip otyr.
15 jeltoqsan kýni Janaózendegi alanda kiyiz ýiler tigildi. Kiyiz ýiler jaqyn jerdegi eldimekenderden әkelindi. Qalanyng ózinde kiyiz ýiler joq. Alangha kiyiz ýiler tigilip jat-qanda, men apalardyng janyna baryp: "Sizder búl jerge qalay kiyiz ýy tigesizder? Alanda jeti aidan beri múnayshylar túr emes pe? Qalay dәtteriniz barady?" - dedim. Olarmen sóileskende, mening bil¬genim - ol ýlken kisiler múnayshylardyng әli de alanda túrghanyn bilmegen. Olar mashinamen jetki¬zilgen kiyiz ýilerin týsirgileri kelmey: "Mynauymyz obal bolar" dep, kiyiz ýilerin tigudi qalamady. Sóitip, olar keri qaytatyn boldy. Sol kezde әr kiyiz ýiding ainalasyna jiyrma shaqty polisiya qoyyldy. Olar kiyiz ýilerdi týsirtkizdi. Alannan ketkisi kelgender kete almady. Tek bir mashina ghana alannan sytylyp shyqty. Jiyrma shaqty kiyiz ýy alannyng ortasyna ornalastyryldy. Alanda bir nәrse bolatyny turaly kýbir-kýbir әngimeler estildi. Kiyiz ýilerding iyelerin sol sәtinde qala әkimi Sarbópeev shaqyryp alyp: "Erten, 16 jeltoqsan kýni senderding kiyiz ýilerine bir nәrse bolsa, әr kiyiz ýige eki millionnan aqy tóley¬min", - depti. Tipti onysyna sendiru ýshin qolhat ta jazyp bergen.
Sóitip, ýlken aighay-shumen kiyiz ýiler tigildi. Men qatty ashulanyp, renjip, alannan ketip qaldym. Múnayshylar da tarady. Olar: "Eger alanda erten, 16 jeltoqsan kýni qanday da bir jaghday bola qalsa, biz oghan jauapty emespiz" degen qolhattaryn da tapsyryp tastady.
15 jeltoqsan kýni jergilikti basshy atauly kiyiz ýilerge jinalyp, qonaqasyn asqyzyp, bilgen¬derin jasady. 16 jeltoqsan kýni múnayshylar alangha qaytadan keldi. Mening joghary synypta oqiy¬tyn qyzyma mektep múghalim¬deri: "Erteng jyly kiyinip, alangha kelin¬der" dep tapsyrma beredi. Studentterge de sonday mindet jýktelgen. Studentterdin, mektep oqushylarynyng qoldaryna jalaushalar da taratady. Tәuelsizdik merekesi dep býkil qala halqyn alangha jinaydy. Sóitip, er-azamat, bala-shagha, әielder bәrimiz alanda boldyq.
Bәri ayaq astynan bastaldy. Kiyiz ýide et jep otyrghan bir basshy bir sýiekti alyp, sellofan qaltagha salyp jatyp: "Jeti aidan beri ash túrghan múnayshylargha aparyp berinder!" degen. Múny óz kózimen kórgen bir aghamyz aitty. Basqa kiyiz ýidegiler de solay jasaghan. 20-30 jasóspirimge qalyng kýpәike kiygizip, arandatushy topty dayyndaghan "Ózenmúnaygazdyn" diyrektory Kiyikbay Eshmanov deydi biletinder. Olar sahnagha shyghyp, qúral-jabdyqtardy, alandaghy shyrshany qúlatady. Avtobusqa shabuyldaydy. Múnyng bәri jeti aidan beri neshe týrli әdiletsizdik pen moralidyq qysym kórip túrghan múnayshylardyng qarsy әreketin tughyzady. Bәri osy jerden bastaldy.
Shyrsha qúlap, bir jenil avto¬kólik tónkerilip, avtobus órtenip jatyr. Alandaghy adamdar qayshylasyp, әrli-berli jýgirip ketti. Bireuler kiyiz ýilerin jinaugha kiristi, bireuler balasyn, bireuler men siyaqty kýieuin izdep, halyq sapyrylysty da ketti. Osy kezde eshbir eskertusiz alangha qaray polisiya sap týzep kele jatyp oq atty! Kәdimgidey adamdardy alannyng ortasyna ýiirip qoyyp, әiel, bala-shagha demesten ashyqtan-ashyq oq jaudyrdy! Men alannyng shet jaghynda esimdi jiya almay túryp qaldym: polisiya sap týzep, adamdargha qarata dәl bir fashister siyaqty oq jaudyryp kele jatty! Osy kezde olardan keri qaray jýgirgen azamattar bir-birin qú¬shaq¬tap, jetektep jýgiredi! Óitkeni oq әrkimning әr jerine tiyip jatqan! Bәri osylay boldy.
Polisiya keyin shegingen bolady da, qayta algha jýrip, qaytadan oq jaudyrady! Olar búl әreketti eki-ýsh ret qaytalady. Biz ornymyzdan qozghala almay qarap qalyppyz... Bir kezde maghan jaqyndau jerde bir jigit shalqasynan qúlady. Jýgirip әlgi jigitke kelip, ony demep jibergim keldi. Ol shalqasynan jatyr eken, janarlary jartylay ashyq qalypty. "Tirising be?" dep betinen úryp, moynyndaghy kýre tamyryn ústadym. Ol bir jútyndy da, óni qashyp ketti. Qarasam, oq qaq mandayynan tiygen eken! Men qolymdaghy oramalmen jigitting mandayyn tanyp, jaqyn mandaghy adamdargha: "Kómektesinder!" dep aighayladym. Biraq men ol jigitke shyn oq tiydi dep oilaghan joqpyn, әnsheyin jaraqattaytyn rezenke oq dep oilap jýrmin! Adamdar kómekke kelgenshe, bizge qaray oq jaudyryp kele jatqandargha arqamdy berip, jigitting janynda otyrdym. "Rezenke oq tiyse, arqama tiysin" dep oiladym. Osy kezde mening dausyma jeti-segiz jigit jýgirip kelip, jigitti kóterip ala jóneldi. Men olargha: "Oq basynan tiygen, basyn ústandar!" dep jatyrmyn. Jigitter әlgi balany jaqyn túrghan ýiding ar jaghyna jetkizip, jerge jatqyzdy da, bәri oryndarynda túryp qaldy: bala jan tapsyrghan eken. Balanyng bas kiyimi mening qolymda qalyp qoydy. Bas kiyimning jelke jaghy kәdimgi adamnyng qanyna bylghan¬ghan! Bas kiyimdi qysyp ústap, shyrsha túrghan ortagha qaray jýgirdim. Kýieuimdi, qyzymdy izdep jýrmin. Biraq adamdardyng birin-biri tabuy, tanuy mýmkin emes!
Bir qarasam, kiyiz ýilerding ishindegi tamaq jasalghan alasa ýstelderdi qalqalap, jigitterding túrghanyn kórdim. Polisiya әli de bolsa oq atyp, әkimdikting ýiine qaray jaqyndap keledi. Ekinshi jaqqa qarasam, jaraqat alghandardy kiyiz ýiding ishinen alynghan alashalargha salyp, әketip jatyr eken! Olardy sahnanyng artyna qaray tasyp әketip jatty. Osy kezde maghan bir apay úyaly telefongha qonyrau shalyp: "Sholpan, qaydasyn?" dedi. Baylanys sol kezding ózinde birde estilip, birde estilmey túrdy. Álgi apaydyng maghan: "Sahnagha qaray... Dýisen.. ayaghy..." - degen sózderi ýzilip-ýzilip estildi. Men solay qaray jýgirdim. Sahnanyng syrtynda túrghan apay anaday jerde túrghan uazikti kórsetti: "Ký¬yeuin¬ning ayaghyna oq tiydi" dedi. Jýgirip mashinagha keldim. Kelsem, mashinanyng ishine adamdardy birining ýstine birin salyp, tiyep tas¬taghan. Artqy jaghynda mening kýieuim jatyr: ong ayaghynan oq tiyip, sýiegin shashyp jibergeni sonsha, ayaghy teris qarap qalghan! Kәdimgi әskery avtomattan atylghan oq! 1-8 santiymetrdey sýiegi ornynda joq! Jaraly adamdardy әli tiyep jatyr. Endi mashina jýrer kezde: "Bir әiel adam minsin!" - dedi bireu. "Mening kýieuim osynda, men bara¬yyn", - dep kólikke әzer qystyrylyp mindim. Ayaq basatyn jer joq. Ayta keteyin, alanda jedel jәrdem degen bolghan joq. Aldynghy jaqta múnayshylardan Núrlybek degen jigitti kórdim. Oq kenirdeginen tiyip, iyghy arqyly jauyrynynan shyqqan! Taghy bir jigit: "Qaryndas, men múnayshy emespin, biraq maghan eki jerden oq tiydi", - dep sóilep jatty, ózgelerinde ýn joq, bәri súlq týsken, qan ketip jatyr.
Oq atylyp jatqan jerden ainalyp ótip, tasa-tasamen emhanagha jettik. Mashinadan sekirip týsip: "Kómektesinder! Múnda adam kóp. Nosilka kerek!" - desem, emhananyng aldy qaraqúrym adam eken. Bizge deyin de jaralanghandar әkelinipti. Nosilka jetispeydi. Sóitip, adamdardy alashamen tý¬sirip, tasy bastady. Biz kelgen kólikke kelgen felidsher me, bireu eki adamnyng tamyryn ústap kórip: "Myna ekeuin morgqa!" - dedi. Son¬¬da bizben birge eki ólik barghan. Sóitip, mening kóz aldymda ýsh adam óldi!
Ýsh qabatty emhananyng barlyq qabatyndaghy dәlizderding bәrinde jaraqat alghan adamdar jaty.
Palatalardaghy jýre alatyn nau¬qastardy tez ýilerine qaytaryp, jaralylardy ornalastyryp jatyr. Biz ornalasqan palatagha qosymsha tósekter qoyyldy, keybir palatada adamdar edende de jatty. Dәri¬gerlerding ózderi kimge ne isterlerin bilmey, esteri shyghyp ketti. Ózderi jetispey de jatyr. Jaraqattary janyna batyp aighaylaghan adamdar... Búl - 16 jeltoqsan kýni emhanada bolghan jaghday. Keshke qaray Aqtaudan jeti-segiz jedel jәrdem jetti. Jolgha jaramaytyndar qalyp, jol jýruge jaraytyndardyng tizimine iligip, Aqtaugha kettik. Kýieuimnen qan kóp ketip, týri kógerip ketti.
Ózim biletin múnayshylargha tiygen oqtyng bәri kileng avtomattyng oghy bolyp shyqty. Tapanshadan atylghan oq túryp qalady eken. Oqty alugha bolmaydy. Oq júlynyna túryp qalghan Sansyzbay degen jigit qazir mýgedek. Taghy bir jigitting san etine kirgen oq kýre tamyrgha túryp qalghan, әli kýnge deyin aldyra almay jýr, Almatygha qansha ret baryp keldi. Qayrat, Amanqos degen jigitterding ómirine balta shabyldy. Ekeui de jas jigitter!
17 jeltoqsan kýni de jaman boldy. 17-si kýni ýkimetting adamdary bankomatty tonady, magazindi tonady. Ýkimetting adamdary degenimiz - polisiyalar ghoy jýrgen! Qala tas qaranghy, jaryq joq, telefon joq, úyaly telefondar óshirilip tastalghan! Osy kezde tonau jýrip jatty. Al kóshede beysauat ketip bara jatqan adam bolsa, ol әiel me, bala ma, qyz ba qaramastan, qolyn qayyryp mashinagha salyp, podvalgha qamay bergen.
Podvalgha qatysty sóz óz aldyna: ondaghy әiel bolsyn, qyz bolsyn sheshindirip, bilgenderin jasaghan! Jasóspirim balalardy garajgha qamap, ayazdy kýni sheshindirip, suyq su shashyp, olargha da dubinkamen bilgenderin istegen! Sóitip, әbden qorlap, ýilerine jibergen. Solardyng arasynda bolghan Bazarbay degen jigit bar.
Mine, bar qorlyqty kórip jatqan tek qarapayym halyq, biz¬dermiz. Býgin Janaózende eshnәrse ózgergen joq. Áli kýnge qysym kórip otyrmyz, әli de qudalap jatyr. Keshe kuәger bolghan jas balany óltirip tastady. Onyng ne jazyghy bar? Arandatushy top әli júmys jasap jatyr. Arandatudy úiymdastyrghan jergilikti qalalyq, oblystyq basshylar jәne qúzyrly organdar! Alanda túrghan múnayshylar olardyng kózine shyqqan sýieldey boldy. Olardy alannan qalay ketiruding jolyn izdedi! Osynyng bәrin úiymdastyrghan - kompaniya basshylary: jogharydan tómen qaray tegis keldi de, halyqty tek qyryp ketti! "Baylanysty qossyn, Janaózendegi atysty toqtatsyn!" - degenderi ýshin Shetpede de dәl osyny qaytalady! Shetpede jaraqat alghandar әli tiyesili tólemaqysyn da alghan joq! Mýgedek bolyp qalghandar qarausyz qaldy!
Bizding súraytynymyz - dúrys qoghamdyq komissiya qúrylyp, osylardyng bәrin aralap shyghu kerek! Qamauda jazyqsyz otyrghandardyng shyghuyna qol úshyn berinizder! Bizdi týsinetin ýkimet joq!

JEMQORLYQTYNG JETKIZGEN JERI OSY BOLDY MA?
Ghalym AGELEUOV,  qogham belsendisi:

-  Janaózen qalasyndaghy jem¬qorlyqtyng beleng aluyn on bes jyl boyy qalany basqarghan Jalghas Babahanovpen baylanystyrugha bolady. Sybaylastarymen birigip qala budjetin tonauda asqan eptilik kórsetken ol Janaózen qalasynyng gýldenuine emes, kerisinshe, qúryp-bituine "ýles" qosty. Ózining tuystary men dostarynan jasaqtalghan toppen qala әkimi segizden astam JShS-lar ashyp, budjet qarjysyn osy seriktestikter arqyly jymqyryp otyrghan. Bir seriktestikten ekin¬shisine aqsha audaryp izderin jasyrudy da úmytpaghan sybaylasqan top jalghan kәsiporyndardy kóptep "ashady". Tergeu barysynda 2009 jyly ashylghan "Darhan" JShS osynday jalghan mekemening mórin soghyp otyrghany anyqtaldy. Osy "Darhan" JShS-gha "Janashyr" ÓF-nen týrli qú¬jattardyng jeleuimen 89 million tenge audarylady. Janaózen qalasynyng әleumettik infraqúrylymyna júmsalugha tiyis aqshalar әkimqaralardyng qúlqynyna ketip jatty. Osylaysha kóp jyldar boyy memleketting qarjysy әldekimderding jeke mýddelerine júmsalumen boldy. Mysaly, qalanyng kommunaldyq sharuashylyghy ýsh ret bankrot bolugha aparatyn joldy tandap, qoldan shyghyngha batu әreketterin jasaghan. Barlyq janaózendikter 2008 jylgha deyin qalanyng jylumen qamtamasyz etilmegenin jaqsy biledi. Al túrghyndargha auyzsu kýnine eki ret qana bir jarym saghattan beril¬gen. Búghan әbden tozyghy jetken qaladaghy joldar men әleumettik nysandardy qosynyz. Qalanyng әleumettik-ekonomikalyq mәselelerin sheshu ýshin ýkimetten arnayy aqsha jyl sayyn bólindi. Alayda qarjynyng basym bóligi dittegen jerine jetken emes. Sonday-aq janaózendikter "Ózenmúnaygaz"-gha (ÓMG) júmysqa túru ýshin bastapqyda ýsh myng AQSh dollaryn paragha berse, keyinirek qyzmet dәrejesine qaray búl soma ósip otyrghan. Osynyng saldarynan qalada jappay júmyssyzdyq kórsetkishi artty.
ÓMG basshylyghy ýzdiksiz aghylghan múnaydy qajet kezinde óz paydasyna satyp, jerasty baylyghynyng qojayyny tek qana ózi sekildi shalqyp kýn keshti. Shilde, tamyz, qyrkýiek ailarynda polisiya 65 bóshke múnay tiyegen kólikti Jetibayda ústaghan bolatyn. Jergilikti túrghyndar maghan poliyseyler úrlyqy múnaydyng qojayynyn izdestirgenin, alayda onysynan týk shyqpaghanyn aitty. Múnaydy qújat boyynsha "mazut" degizip jazdyryp, syrtqa shygharatyn basshylardyng maqsaty týsinikti emes pe. Jeke bas paydasynyng mýddesi ýshin múnayshylardyng enbekaqysynan da qarjy jymqyrudan tayynbaghan. Qalanyng shar¬uashylyq qyzmetinde jalaqylary esepteletin múnayshylar ózderine qyruar aqsha bólinetininen beyhabar edi. ÓMG-ni basqarghan Kiyik¬bay Eshmanov kompaniyanyng basshylyq bólimderine tek qana óz adamdaryn jayghastyryp,qarapayym júmysshylardyng әleumet¬tik problemalaryna pysqyryp ta qaramady. Tipti Janaózen qalasynyng búrynghy әkimi Oraq Sarbópeev 37 múnayshynyng sotynda júmysshylardyng jalaqysy boyynsha eki týrli buhgalteriya jýr¬gizilgenin moyyndap, osyghan qatysty uәjben kelisken edi. Biraq osyghan qatysty kýni býginge deyin ne biyliktin, ne tiyisti organnyng tarapynan naqty jauap berilmedi.
Ereuilge shyqqan múnayshylar 2011 jylghy mamyrda, eng aldymen, qarjylyq audit jýrgizudi talap etip, búl maqsattaryna jete almady. Sol tústaghy viyse-ministr Ó.Shýkeev múnay kompaniyalaryndaghy qarjylay zanbúzushylyqtardyng bary turaly mәlimdeme jasaumen ghana shekteldi. Qazaqstandyqtargha búl zanbúzushylyqtar jóninde shynayy aqparat ta, naq¬ty derek te kórsetilmedi, aitylmady.
Qogham qayratkeri Serik Sa¬par¬ghaly enbek dauyna qatysty qúrylghan komissiyanyng tekseru qorytyndysynda bir ghana 1.8 koeffisiyentin qysqartu arqyly 17 mlrd.tenge shamasyndaghy qarjylay "syiaqy" kompaniyanyng basshy-qosshylarynyng qaltasyna týsip otyrghany kórsetilgen.
Qalanyng barlyq mekemeleri sybaylasqan qylmystyq top sekildi qylmystyq әreketterin ózara baylanysta birge iske asyr¬ghan. Mol qarjydan shotalyn alyp, óz nesibesin artyghymen asa¬ghan janaózendik sheneunik¬terge memlekettik baqylau organdarynan eshbir tekseru júmystary jýrgizilmegeni týsiniksiz. Qala men onyng halqyn ayausyz tonap, milliardtardy óneshinen onay ótkizgen búl toptyng qúramy tek qana basshy-qosshylardan jasaqtalyp, J.Babahanovqa tikeley baghynyshty bolady. Bir adam qyzmetinen býgin ketse, erteng odan da joghary lauazymgha ie bolu ýrdisi de osy әkimning túsynda beleng aldy. 2000 jyldary Janaózenge kóptep júmys qoldary tartylyp,әr jaqtan arnayy júmysshylar keledi. Alayda túraqty júmyspen, baspanamen qamtamasyz etpegen qala basshylyghy syrttan kelgen júmysshylardy keri qaytugha mәjbýrleydi. Sonymen qatar ózge últ ókil-derine de osy tústa qysym kórsetu kýsheyip, jergilikti túrghyndardyng tynyshy ketedi. Eki últtyng ortasynda kelensizdik tudyru qala basshylyghynda jýrgenderge qiyn emes edi. Sonyng saldarynan Janaózenge kelgen ózge últ ókilderi derlik elderine qaytyp ketedi. Al osy aimaqtyng túrghyndary qala әkimdigi ýshin tómengi sorttaghy adam sanalghany sonday, olardyng aldynda әkim retinde esep beruge tiyis J.Babahanov, kerisinshe, halyqty adam retinde sanamaudy әdetke ainaldyrghan.
Jergilikti basshylar da tek qana jogharydan shyqqan búiryqpen júmys istep, óz betterimen eshqanday problema sheshuge әrekettenbeydi. Tek qana ýsh bilim oshaqtarynda ghana qalypty júmys atqarylyp, oqushylardy oqytugha jaghday jasalady. Osynday nem-kettilikting saldarynan bir jasqa tolmaghan sәbiylerding ólimi kó¬beygeni sonsha, elu payyzgha deyin jetken.
Janaózendikterding pikirinshe, qalalyq prokuraturanyng basshysy Toyjan Marat pen qarjy polisiyasynyng basshysy Qayyr¬ghaliyev Asqar qaladaghy soraqy jaghdaylardy jasyryp, tasada qaldyrghan.Ókinishke qaray, aty atalghan búl azamattar jauapqa tartyludyng ornyna, qyzmettik lauazymdary jogharylaghan. A.Qa¬yyr¬ghaliyev qazir oblystyq qarjy polisiyasy basshysynyng orynbasary. Toyjan Marat oblystyq prokuraturagha qyzmetke auysty. Kinәli adamdardyng jazalanu ornyna, qyzmeti óskenine jana¬ózendikter óte narazy.
El budjetinen jymqyrylghan qarjylardyng barlyghy da Astana jaqpen kelisilip, ózara kelisim arqyly jasaldy degen sózder kóp aitylady. Aqtau qalasyna bólin¬gen qarjynyng otyz payyzy Astanadaghy sheneunikterge shotal retinde qaytarylyp otyrghan.
Janaózen qalasynyng túrghyndary qala basshylyghynan tәrtip ornatudy, jauap¬kershilikti talap etkenimen, odan nәtiyje shyqpaghan. 2009 jyly qazan aiynda túrghyndardyng talap etuimen "Jalyn" kinoteatrynda jinalys ótedi. Sol jiynda túrghyndar men júmysshylar kóptegen zanbúzushylyqtardy әshkerelep, naq¬ty dәlelderdi algha tartady. Sonyng nәtiyjesinde J.Babahanov qyzmetinen alyndy. Isi sotqa tapsyrylghan oghan sudiya birinshi sot otyrysynda-aq shartty mer¬zimde jazasyn óteuge sheshim shyghardy. Sottyng әdiletsiz sheshimine halyqtyng narazylyghy ýdep, ekinshi ret ótken sot pro¬sesinde Janaózen qalasynyng búrynghy әkimi eki jylgha bas bostandyghynan aiyrylyp,týrmege jóneltildi. Osy sot barysynda janaózendikterding kóbi týsinik¬teme beru qúqyghynan shettetilip, sot prosesine de qatystyrylmady.
Manghystaudyng basshylary men Astananyng sheneunikteri arasyndaghy sybaylastyqty joy maqsatynda zang oryndaryna jýginip, mәseleni sotta qaraugha bolar edi. Alayda jemqorlyqtyng basynda otyrghandar búghan jol bermeytinin J.Babahanovqa qatysty ótken sot prosesi kórsetti.
Sonday-aq, osynday sybaylasqan qylmystyq әreketten keyin O.Sarbópeev osy jýiege qarsy keler me edi? Áriyne, joq. Sonyng saldarynan ol sybaylasqan toptyng qúrbanyna ýn shygharmas ýshin ainaldyryldy. Janaózendegi qaraly jeltoqsan oqighasy ýshin jauapty bolugha tiyis O.Sarbópeev sheneunikterding bylyqtaryn ashpauy ýshin on jylgha týrmege jabyldy.
Oraq Sarbópeevting túsynda qalagha budjetten bólinetin qarjynyng kólemi búrynghydan da úlghayghan. Jana perzenthana, auruhana salynyp, kóshelerdegi kәriz qúbyrlaryna deyin ózgertildi. Qala ishindegi joldar jóndelip, auyzsu mәse¬lesi sheshilgen bolatyn. Osy sharualarmen qatar, jol kartasyna bóligen qarjylar qúmgha singen suday joghalghan. Altynshy yqshamaudanda salynghan ýilerding qazir qabyrghasy jarylyp, qirap jatsa, keybirining shatyry әldeqashan úshyp ketken. Jergilikti budjetten bólingen qarjygha qaraqalpaqtardy jaldap, arzan¬qol qúrylysshylarmen әlgin¬dey ýiler túrghyza salghan. "Rahat-3" yqshamaudanynda túrghyzylghan mektepting apatty jaghdaygha týsui arzanqol qúrylysshy men azyn-aulaq aqshagha túrghyzylghanyn dәleldese kerek. Osynday olqylyqtardy bir ghana Janaózen qalasynan kóptep kezdestiruge bolady. Múnyng barlyghy - qala basshylyghy men biyliktegilerding jauapsyzdyghynyng saldary. Júmyssyzdyq jaylaghan Janaózende aldaghy uaqyttarda jappay narazylyq pen shiyelenis artpasa, azaymaydy. Sebebi qordalanghan әleumettik-ekonomikalyq problemalar sheshimin tappayynsha, halyqtyng tynyshtalmaytyny anyq.

Tәuelsiz BAQ Astanany keri shegindirdi
Janar QASYMBEKOVA, jurnalist:

- Janaózendegi qaraly oqigha turaly egjey-tegjeyimen aqparat taratqan gazet-jurnal, internet basylymdar kóp bolmady. Elimizdegi sanauly aqparat qúraldary oqighanyng shyndyghyn qoghamgha jetkizuge kýsh salghanymen, biylikke qarasty telearnalar men gazetter Janaózen qasiretin basqa túrghydan kórsetuge jantalas¬ty. Múnayshylar ereuildegen sәtten bastap, jeltoqsandaghy qasiretti oqigha men soraqy sot otyrystaryna deyin býkpesiz aqparat taratqan "Golos respublikiy", "Vzglyad", "Jas Alash", "Uraliskaya nedelya", K+ telearnasy, "Azattyq" radiosy, "Guljan.org", "janaozen.net", "StanTV" internet-portaldary boldy.
Aqparattyq kenistikte Janaózen oqighasy qalay taraghanyna qarap, qoghamnyng múny qabyldauyn jәne osy jaghdayda BAQ-tyng atqarghan rólin anyqtaugha bolady. Aqparat qúraldarynyng habar taratuyna ýlken yqpal jasaghan Aqorda óz maqsatyna jetti deu qisynsyz. Sonymen qatar biylikke qarasty BAQ Janaózen oqighasyna qatysty mәselelerdi ýzip-jaryp, halyqqa oppozisiyany qauipti etip kórsetuge bolatyn sәtterin taratty. 16 jeltoqsan kýngi jappay tәrtipsizdik bolghan kez ben tótenshe jaghday jariyalanghan uaqytty jәne sot sheshimderin basqasha maghynada, búrmalay taratqan aqparat qúraldary qoghamda ýrey ornatugha yqpal etti deuge bolady. Jogharydan týsken búiryqtyng ayasynda júmys istegen biylikting aqparat kenistigi múnayshylardy kinәlap, aiyptalushylardy halyq jauynday etip kórsetuge kýsh saldy.
Sol kezenderde jergilikti basylymdar men telearnalardyng belsendiligin saraptaghan tәuelsiz baqylaushy Andrey Osavaluk: "Janaózende eki gazet jәne munisipaldy telearna bar. Qoghamdyq sayasy "Janaózen" gazeti - biylikke qarasty audandyq basylym. Gazetting kensesi әkimdikting ghimaratynda ornalasqan. Al "Janaózen jarshysy" - aqparattyq-jarnama gazet. 2011 jylghy jeltoqsanda bolghan oqigha turaly janaózendik basylymdar eshqanday habar taratpady. Búl basylymdardaghy materialdar tek qana jergilikti basshylardyng kenesimen, rúqsatymen jaryq kóredi",- deydi.
Janaózen oqighasyna qatysty batystyng aqparat qúraldary boyamasyz shyndyqty taratyp, maqalalaryn qazaqstandyq shen¬di-shekpendilerding shymbayyna batyra jazdy. Qayghyly oqigha barysynda biylik pen halyqtyng arasyn ashyp kórsetip, ereuil¬degenderge polisiyanyng qalay qaru qoldanghanyn, bizdegi әleu¬met¬tik mәselening qalay ushyghyp ketkenin әshkerelep aqparat taratqan Reuters, Euronews, CNN t.b. batystyq BAQ oqighany óz kózimen kórgenderden, biylik te¬perishinen zardap shekken azamattardan súhbattar jariyalady. Bir qatar sarapshy mamandar qazaqstandyq biylik jýiesin "diktatura" dep aiyptap, eldegi ahual¬dy arab kóktemimen salystyrdy.
Al reseylik aqparat qúraldary enbek dauyn toqtatugha mým¬kindik bolghanyn, poliyseylerding shekten tys qatygezdik tanytqanyn, syrtqy faktordyng әseri әlsiz bolghanyn kólenkeleytin kýngirt materialdar taratumen shekteldi. Janaózen oqighasyna baylanysty shyndyqtardyng basym bóligi kýni býginge deyin jabyq kýide qaldy. Mәselen, oqigha bolghan kýnning erteninde Janaózenge baryp, túrghyndarmen sóilesip, aqparat jinadyq. Sol kezde janaózendikterding kóbisi qaza bolghandardyng sany resmy mәlimettegi sandardan әldeqayda kóptigin aitysty. Biz de birneshe aty-jóni anyqtalmaghan, biylik taratqan tizimde joq mәiitterdi óz kózimizben kórdik. Ókinishke qaray, múnday belgisiz mýrdeler tym kóp bolghany anyq. Sonday-aq, óz balasynyng jansyz denesin kәriz qúbyrynyng ishinen tauyp alghan әielding aitqandarynan balasynyng tapansha oqtarynan kóz júmghanyna kóz jetkizdik. Mәiitting denesindegi sansyz oqtardy tuystary da kórgen eken. Alayda qaytys bolghany turaly anyqtamagha ulanyp nemese infarktten kóz júmdy dep jazdyrugha mәjbýrlegen. Bizde mәiithana qyzmetkerlerining qa¬lay payda tapqany turaly tý¬sirilgen beynejazba da bar. Ár mýrdeni 10 000 tengeden tuystaryna satqan olar basqanyng qazasynan olja tabudy kózdegen. Sonymen qatar, qaytys bol¬ghandar¬dyng uaqyt merzimin 16 jeltoqsan¬nan basqa kýnge belgilep jerle¬geni turaly derekterimiz de bar.
16 jeltoqsan kýni alanda auyr ayaqty kelinshekting qalay kóz júmghanyn, al onyng janynda júlyny júlynghan balanyng mәiiti jatqanyn kórgen kuәgerler bar. Áytse de, Janaózen oqighasynda qaza bolghandardyng resmy tizi¬minde búl eki adamnyng aty-jóni joq.
Ekinshiden, poliyseyler men "omon-dardyn" oqigha bolghan kýngi soraqy әreketteri turaly derekter óte kóp. Mәselen, 16 jeltoqsan kýni qala ishinde qyzyl mashinamen jýrip, osy kólikting ishinen adamdargha oq jaudyrylghanyn kórgen kuәger bar. Kuәgerding sózine qaraghanda, oq tiyip qúlaghan bir boyjetken qyzdy әlgi sodyrlar soqqygha jyghyp, basyn jaryp óltirip ketken. Sonymen qatar, Ja¬¬naózen qalalyq ishki ister bas¬qarmasynyng monshasynda 7-8 qyz ben bir әieldi ýsh kýn qamap ústap, soldattar ayausyz zorlaghany sonday, qyz-kelinshekterding densaulyghy nasharlap, dәrigerge qaralugha mәjbýr bolghany jayly da kóp aityldy. Bazarbay Kenjebaevty omondardyng eki tәulik boyy ishki ister basqarmasynyng jertólesinde qalay úryp-soqqany, sonyng saldarynan bir otbasynyng asyraushysy kóz júmghany - Janaózen oqighasynyng qalay bolghanyn kórsetse kerek.
Ýshinshiden, sot prosesinde aiyptalushylar ózderine tergeu barysynda súmdyq qysym jasalyp, qorlyq-zorlyq kórgenderin aitsa da, búghan sudiyanyng selt etpegenine tanghaldym. Mysaly, Roza Tóletaeva múnayshylardyng ereuili bastalghan kýnnen aqparat qúraldaryna súhbat berip, jaghdaydyng qalay bolyp jatqanyn habarlap jýrdi. Al sotta basqasha týsinikteme berdi. Sonday-aq, ol ózine qanday qysym jasalghanyn, basyna sellofan qapshyq kiygizip, túnshyqtyrghanyn sot pro¬se¬sinde jasyrmady. Tek qana Roza ghana emes, basqa da aiyptalushylargha múnday zorlyq-zombylyqtyng soraqy týrleri keninen qoldanylghanyn rastady.
Tórtinshiden, sotta betterin jauyp alghan poliyseylerding kuәger retinde súralghany jurnalister men múnayshylardyng otbasy mýshelerining renishin tudyrdy. Poliyseyler óz týsiniktemelerin aldyn ala dayyndalyp qoyghan paraqtan oqyp bergenimen qoymay, barlyghy bir qoldan ótken kóshirme sózderdi qaytalap shyqty.
Al tәuelsiz jurnalisterge sot prosesinde beynejazba jú¬mys¬taryn jýrgizuge tyiym salynyp, onlaynmen ilespe audarma jasauymyzgha tura keldi. Sonday-aq, sot otyrysy bastalghangha deyin bolghan internet jәne mobilidi baylanys prosess kezinde týsiniksiz jaghdayda sónumen boldy.
Tәuelsiz jurnalist retinde múnayshylargha qatysty ótken sot prosesin әdiletsiz ótti dep sanaymyz. 2011 jylghy 16 jeltoqsan kýngi qandy oqighanyng aqiqaty tolyq ashylmady. Sot prosesi men sudiyanyng sheshimderi tómen¬degi súraqtargha jauap bere almady:
1) qazaqstandyq biylik múnayshylardyng enbek dauyn beybit týrde sheshuding ornyna, nelikten mәseleni shiyelenistirip, ushyghuyna jol berdi?
2) 2011 jylghy 16 jeltoqsanda arandatu әreketterin jýrgizgen qara betperde kiygender kim jәne nege olar jauapqa tartylmady?
3) kýdiktiler men aiyptalushylargha qysym kórsetkender kim jәne olargha qysym jasaugha búiryqty kim berdi?
4) beybit túrghyndargha oq atugha kim búiryq berdi?
5) arnayy organ qyzmet¬kerleri oppozisiya ókilderining әrbir basqan qadamyn baqylap, telefondaghy sóilesken sózderin jasyryn tyndasa da, Jana¬ózendegi jaghdaydy boldyrmaugha nege әreket etpegen?
Osy súraqtardyng jauabyn tergep-tekseruding ornyna biylik¬tegiler kerisinshe, oppozisiya men tәuelsiz BAQ-ty birjolata basyp-janshugha Janaózen oqighasy men basqa da jaghdaylardy qarsy paydalandy. Qazirgi kezde eng soraqysy sol, múnayshylardyng ereuildeuine de, poliysey¬lerding beybit túrghyndargha oq atuyna da tәuelsiz basylymdar men jurnalisterdi kinәlauda. Áytkenmen, bizding tabandylyghymyzdan Aqorda keri sheginis jasaugha mәjbýr bolghany anyq. Jalpy halyq biyliktegilerge senuden qaldy. Jogharydaghylardyng әrbir sózi men әreketining qabyspaytynyna kózi jetken halyq Aqordany qoldamaytynyn kór¬set¬ti. Aqparattar aghynyna tos¬qauyl jasau maqsatynda astanalyq sheneunikter eki baghyt boyynsha jantalasa әreket etti. Birin¬shi¬den, tәuelsiz BAQ-tyng ýnin óshi¬¬ru ýshin gazetti jabugha nemese әldekim arqyly satyp alugha әrekettendi. Qazirgi kezde tәuel¬siz basylymdar men aqparat taratushylargha biylikti qúlatpaq boldy degen aiyp taghyp otyr¬ghan jogharydaghylar búl aiyptarmen oppozisioner V.Kozlovty sottady da. Eger tәuelsiz baspasóz qúraldaryn jauyp, tún¬shyqtyrar bolsa, tek bir ghana aiyby ýshin jasaluy mýmkin. Ol Janaózen shyndyghyn halyqqa býkpesiz jetkizgendigi ýshin BAQ-ty qúrtty degen sóz.
Ekinshiden, óz qauipsizdik sharalaryn nyghaytu maqsatynda jәne saqtyq ýshin biylikting alyp mashinasy iske qosylyp, búqara halyqqa qarsy jiberildi. Sonyng bir dәleli retinde biylikke qaras¬ty aqparat qúraldarynyng V.Kozlovqa qatysty shyqqan sot ýkiminen keyin jarysa habar taratuyn aitugha bolady. Oppoziy¬sio¬nerdi qylmysker etip kórsetuge baghyttalghan búl aqparattardyng negizgi maqsaty - halyqtyng ýreyin úshyru bolghany anyq. Mine, eldegi osynday sayasy jý¬y¬e¬¬ning yqpalymen tәuelsiz aqparat qúraldarynyng basshylaryna qysym jasalyp, olardy auystyru, jurnalisterge qastandyq jasau siyaqty masqara әreketter beleng aldy.
Desek te, Aqorda tәuelsiz BAQ-ty túnshyqtyryp, jeniske jetpeytinine senimdimin. Sebebi, keshegi KSRO-nyng túsynda da býkil aqparattyq resurs partiya men ýkimetting qatang baqylauynda bolghanymen, halyqtyng senimin joghaltqan biylik ýlken jeniliske úshyraghanyn úmytpayyq.

"Jas Alash" gazeti

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1575
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2269
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3580