Júma, 26 Sәuir 2024
Alashorda 5674 3 pikir 10 Mamyr, 2022 saghat 12:44

Talas Omarbekov: Áulieatanyng ayanyshty tarihy

Mәskeu tarapynan 1925 jyly atasynyng atymen atasaq – Shaya Iskovich, oryssha esimi – Filip Isaevich Goloshekiyn, qazaqtardyng syigha tartqan aty – Qujaq Qazaqstangha basshy etip jiberilgennen keyin halqymyzdy ýlken qasiretke úshyratqanyn tarih betterinen bilemiz. Goloshekin Qazaqstangha kele salysymen, jergilikti últ intelegenteri men qayratkerlerining óz ara qyrghystyryp, aqyry sonynda olardy qughyngha salyp, ýlken qiyanatqa dushar etti. Al 1930-1933 jyldary qazaq halqyn ashtyqqa úshyratyp, últtyq mәiegin tógip, sýiegin dalagha shashyp ketti. Osy asharshylyq jyldaryndaghy Áulieatanyng tarihy jaghdayyn habardar bolu ýshin byltyrghy jyly Almatygha arnayy baryp, ÚGhA qúrmetti akademiygi, QazÚU professory marqúm Talas Omarbekov aghamyzben súqbattasyp edik. Ghalymnyng kózi tirisinde súhbattarymyzdyng birinshi bólimi sol jyly respublikalyq «Qazaq ýni» jәne osy oblystyq Aray jastar basylymyndarynda jariyalandy da ekinshi bólimi jariyalanbay qalghan edi. Endi mine býginde Talas aghamyz ómirden ótkenmen onyng bizge aityp ketken Áulieata ónirine qatysty tarihy әngimisin jariyalaudyng sәti týsip otyr. «Ghalymnyng aty da, haty da ólmeydi» degen osy aghayyn.


– Talas agha, ótken ghasyrdaghy kenestik totalitarlyq rejim kezinde, atap aitsaq HH ghasyrdyng 20-30 jyldarynda Qazaqstanda baylardy tәrkileu jәne sharualardy kýshtep újymdastyru nauqany túsyndaghy jaghdaydy jete zerttep, elimizding sol kezendegi tarihynyng túmandy tústaryn ashyp, ghylymy ainalymgha týsirip kelesiz. Tipti «20-30 jyldardaghy qazaqstan qasireti» degen ghylymy zertteu enbeginizde: «Kýshtep újymdastyru jyldarynda Áulieata jerinen aua kóship, bauyrlas qyrghyz elin panalaghan ayauly anam – Tynymnyng aruaghyna arnadym» depsiz. Sonda sizding ata-ananyz sol bir nәubet jyldardy bastan keshken be?

– Kenes ýkimetining kýshtep újymdastyru sayasatynyng saldarynan yaghni, Qazaqstangha basshy bolyp kelgen IY.F. Goloshekinning «Kishi qazan» sayasaty eldi ashtyqqa úshyratty. Búl halqymyzdyng tarihyndaghy eng qasiretti kezen. Búl nәubetti elimizding barlyq aimaghy bastan keshti. Kóptegen ata-babalarymyz sol ashtyqtan qyrylsa, endi biri shekara asyp bosyp ketti.

Mening әkem Omarbek pen sheshem Tynym ekeui sol ashtyq jyldary qyrghyz auyp barghan. Anam: – Qyrghyzdyng jerine auyp, Talastyng boyyn boylap, joghary qaray Alatau arqyly asyp týssek qyrghyz elinde egin jayqalyp túr eken. Ashtan qyrylyp jatqan el joq. Sodan qyrghyzdargha egin orugha jaldandyq. Sóitip aman qaldyq. Keyinirek Qazaqstangha Mirzoyan biylikke kelgennen keyin auylda jaghday jaqsara bastapty. Sony estip tughan elge qayta oraldyq, – deytin anam. Sonday-aq, marqúm anam sol kezenderdegi yaghni, qaqaghan qys ailarynda myna Talastyng boyynda qyrylghan adamdardy qat-qatymen qalay jinap qoyghandaryn, ash adamdardyng jylan men tasbaqanyng etin qalay pisirip jegenderin yaghni, jantýrshigerlik oqighalardy maghan ýnemi aityp otyrushy edi.

– Kenes ýkimetining jete oilastyrylmaghan sayasatynyng saldarynan qazaq eli adam tózgisiz zobalangha úshyrady. Mәselen, jergilikti halyqtyng dәstýrli sharuashylyghynyng tamyryna balta shapqan yaghni, kýshtep újymdastyru nauqany kezenindegi Áulieata ónirindegi jaghdaydyng tarihyna toqtalsaq. Kenestik jýiening qasiretti jyldarynda elimizding ózge ónirleri sekildi Áulieata aimaghyndaghy túrghylyqty halyqta asharshylyq jyldary adam tózgisiz jaghdaygha úshyraghan ba?  

– Endi Áulieata ónirinde taghyda bolsa bizding audan taza mal shauashylyghy emes, búl ishinara egin egetin audan. Mening aityp otyrghanym búrynghy Sverliov, qazirgi Bayzaq audany. Degenmen búl audandaghy asharshylyq óte súrapyl bolghan. Kezinde asharshylyq jyldary Ghalym Ahmetov degen kisi sol kezderi Sverliov dep atalghan qazirgi Sarykemerding shyghys jaghyndaghy auylgha uәkil bolyp barghan. Ol ózining kitabynda jazady sol auyldan kisi etin jegen adamdy qalay ústaghandaryn. Degenmen de Áulieata ónirindegi súrapyl ashtyq bәrinen de myna Sarysu jәne Talas audandarynyng territoriyalarynda qatty boldy. Nege olay boldy? Óitkeni, Sarysu audany negizinde Ortalyq Qazaqstangha tiyip jatqan audan. Myna shyghys jaghy Moyynqúm arqyly Betpaqdalamen shektesedi. Al Talas audany da sol Moyynqúmgha baryp tirelip jatqan aimaq. Búl audandarda negizgi tirlik dәstýrli mal sharuashylyghy bolghan. Halyq malmen kýn kórip otyrghan. Osy maldy 1928 jyly iri qazaq baylaryn kәmpiskeleuden keyin yaghny bәrin sypyryp alghan song halyqtyng jaghdayy óte auyrlap ketken. Bizding Áulieata ónirindegi osy eki audan ashtyqtan adam aitqysyz azap shekti. Tipten Sarysu audanyndaghy jaghday T.Rysqúlovtyng Stalinge jazghan ekinshi hatynda kórsetilgen. Oghan el kóbinese nazar audara bermeytin siyaqty. Sol hatqa qarasanyzdar yaghni, 1933 jyldyng nauryz aiynda Rysqúlovtyng Stalinge jazghan hatynda mynanday mәsele aitylady: «Sarysu audanynda asharshylyq óte qatty órship túr. Adamdar bosyp, kópshiligi Áulieata qalasyna bardy. Al birtalay adamdar Qyrghystangha ótip ketti. Jolshybay josylghan adamdargha jolda qarulanghan banditter shabuyl jasap, ózi ash adamdardy odan sayyn qyrghyngha úshyratty. Ashtyqtan bosqan әielder ózderining kishkentay balaryn Talastyng suyna laqtyrdy» deydi. Búny Rysqúlov Stalinge jazyp otyr. Osynday jantýrshigerlik jaghday qalyptasty deydi. Osy ashtyq óte órship túrghan kezde Sarysu jәne Talas ónirine jalpy bizding Áulieatanyng aimaghyna memleket jәne qogham qayratkeri Oraz Jandosov uәkil bolyp barghan. Uәkil bolyp barghan kezde O.Jandosov Sarysu audanynyng halqynyng biraz bóligin Sozaqqa kóshirgen. Qaratau asyryp Sozaqqa kóshirip, eldi asharshylyqtan aman alyp qalugha әreket jasaghan. Sol O.Jandosovtyng Goloshekinge jazghan haty bar. Súmdyq jantýrshigerlik hat. Hatta Jandosov aitady: – Qara jolmenen Sarysu audanynda №5 auylgha qaray kele jatyr edim, aldymnan aidalada 12-14 jastaghy eki bala jolyqty. Olar jayau ketip bara jatyr eken. Sodan kóligimdi toqtatyp: «Áy balalar qayda bara jatyrsyndar?» dep súradym. Sonda olar: «Anau sayda kóktemde it atqyshtar kelip itterdi atyp, solardyng terisin sypyryp alyp ketken. Endi biz sol saygha baryp, itterdin ólimtigin jep, tamaqtanyp jýrmiz. Búl jaz aiy bolsa, al endi itterding ólimtigi kóktem aiynda bolghan bolsa, qanshama uaqyt ótken sol búzylghan itterding ólimtigin balalar baryp jep jýr eken. Odan keyin bir auylgha kelgenimde aldymnan isinip ketken ayaghy auyr bir әiel shyghyp, maghan zorgha degende kýbirlep sóilep, qolyn kóterip: «Anau ketip bara jatqan itti atyp bershi» dedi. Ony ne qylasyn? - degenimde «Ýide bes balam ashtan óleyin dep jatyr. Ana itti atyp berseniz, solargha men tamaq qylar edim» dep aitty, – deydi Jandosov Golashekinge jazghan hatynda. Áulieata óniri turaly O.Jandosovtyng taghy bir haty bar. Mysaly qayratker O.Jandosov: «Eldi aralap Talas audanyna bara jatqan saparymda jolda 14-15 jasar jalghyz bala ketip bara jatyr eken. Áy qayda bara jatyrsyng dep súrap edim, «men auylgha bara jatyrmyn» dedi. Men oghan auylyng qayda dep edim Talas audanyndaghy bir auyldy atady. Onda nemenege bara jatyrsyng dedim. (Ol kezde bәri asharshylyqtan qyrylyp jatqan kez ghoy. T.O.) Ol jaqta tuysqandarym bar, solargha bara jatyr edim dedi. Ózing qaydan kele jatyrsyng dep edim, ózim Qyrghyzstannan kele jatyrmyn dedi. Nege jalghyzsyng dedim. Sonda ol aitty: «Mening әke-sheshem Qyrghyzstanda ashtan óldi. Endi ózimnen kishi inim men qaryndasym ýsheumiz elge qaytugha jolgha shyqqanbyz. Men olardy jolda tastap kettim»,-dedi. Sonda әlgi bala qyrghyz jerinen shyqqan son, әlgi inisi men qaryndasyn alyp jýre almaghan song japan dalada tastap ketipti. Sóitip ózi aghayyn-tuysqandaryn izdep kele jatyr eken»,-dep jazady Goloshekinge joldaghan hatynda. Qarap otyrsaq óte auyr, jantýrshigerlik jaghday. Búl faktilerge tirkelgen oqighalar, al tirkelmegen, kózge kórinbey qalghan qansha auyr jaghdaylar bolghany bir qúdaygha ghana ayan.

– Keyde elimizding ózge aimaqtaryna qaraghanda «Áulieatalyqtar qatty ashtyqqa úshyramaghan» degen pikirlerdi keybir tarihshylar men zertteushilerden estip qalamyz. Osynday oi-pikirlerge tarihshy jәne dәl sol zobalang jyldaryndaghy kezendi zertteushi ghalym retinde ne aitasyz?

– Áulieata qalasynyng ortalyghynda qys ailarynda kýn sayyn shayhanalardyng manynda 20 balanyng ýsip ólgenin T.Rysqúlov Stalinge jazghan hatynda kórsetken. Al endi búdan shyghatyn qanday qorytyndy? Áulieata ónirinde asharshylyq óte qatty bolghan. Men keybir faktlerdi oqydym, mynau Taraz qalasynyng ortalghynda «Atshabar» degen jer bar ghoy. Sol «Atshabardaghy» ýilerding shetinde ashtyqtan ólgen adamdardyng denesin birining ýstine birin qatar-qatar kәdimgi aghash bóreneleri siyaqty satylatyp jinap qoyatyn bolghan. Endi qystyng suyghynda ólikting denesi búzylmaydy ghoy. Sonda Áulieatanyn, qazirgi Tarazdyng ortalyghynda Siresken qalpynda ólikterdi kәdimgi aghashtyng bórenesi siyaqty birining ýstine birin jinap tastaghan eken. Olardy jerge kómgenge yaghni, birinshiden jer qazugha eshkimnin qauhary shamaly, adamdardyng bәri ashtyqtan búralyp jýr, әlsiz, hәlsiz, kýshteri joq.  Óitkeni, qaqaghan qys mezgili bolghandyqtan jer qatyp qalghan ton. Ekinshiden tiri adamdar ólikterdi jer jibip, júmsarghannan song yaghny kóktem shyqqanda jerlemek. Mine osynday óliktin arasynda adamdar jýrip, júmys istep kýn kórip jatty. Aynalasy ólik tolghan. Áulieatanyng ol kezdegi tarihy óte súmdyq, ayanyshty tariyh. Jasyratyny joq adam etin jegender de boldy. Kýn kóris ýshin bәrine bardy adamzat. Áriyne, biz búl tarihty zertteuge, aitugha, jazugha tiyispiz. Al endi ózing aitqanday yaghni, men aityp otyrghan tughan ólkemiz, aimaghymyz turaly bireuler oilaydy Qyrghystangha jaqyn, Talas ózenining jaghasynda bolghandyqtan asharshylyq onsha qatty bolghan joq ghoy dep. Al shyn mәninde asharshylyq Áulieata ónirinde óte qatty boldy. Oghan jogharyda keltirgen derekterim dәlel bolu ýshin azdyq etpeydi.

– Kenes ókimetining újymdastyru sayasatyna qarsy halyq kóterilisterining ishinde «Sozaq» oqighasy kóp aitylady. Alayda sizding ghylymiy-zertteu enbeginizdegi «Sozaq» oqighasyndaghy halyq tolqulary bastapqyda Áulieatanyng soltýstik batysyndaghy Sarysu audanynan bastalghan degen tarihy derekti dәiekter keltiresiz. Sonda «Sozaq» oqighasynyng basty oshaghy Sarysu óniri bolghan ba?

– Negizinde Kenes ókimetine qarsy  Qazaqstan boyynsha 372 kóterilis bolghan. Bireuler aitady 372 kóterilis degen qaydan shyqqan dep. 1992 jyly sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn aqtau jónindegi koissiyasynyng mýshesi retinde Últyq qauipsizdik komiytetining arhiyvinen qújattar súratyp qaraghan kezde 372 kóterilis bolghanyn jәne oghan 80 myng adam qatysqanyn da anyqtaghanbyz. Búl kóterilisterding ishinde 15 iri kóterilis bar. Goloshekin Stalinge joldaghan hatynda jazady osy 15 kóteriliske 34 mynday adam qatysqanyn. Búl 15 iri kóterilis dep otyrghanymyz audan otalyghyn basyp alghan, roykomdardy, royselkomdardy órtep, basyshylaryn óltirgen, bylaysha aitqanda kenes ýkimetin audandyq dengeyde qúlatqan kóterilister. Al qalghan kóterilister bastalghan jerinde basylyp, shanshylyp tastalghan kóterilister. Mysaly bizding kishkentay ghana Talas audanynyng territoriyasynda 3 kóterilis bolghan. Sarysu audanynda da birneshe kóterilis bolghan. Kóterilis bastalghan bette qyzyl әskerler men kommunisttik otryattar arqyly basyp tastap otyrghan. Qyzyl әskerden bólek kommunistik otryattardy bizding Áulieata ónirinde mal dәrigerlik tehnikomnyng oqushylarynan jasaqtaghan. Negizinen búl otryattardyng qataryna qazaq emes últ ókilderinen alghan. Yaghny basqa últ ókilderinen. Ásirese sloviyan últynyng ókilderinen alyp otyrghan. Ol kezde bizding Áulieatagha qonystanghan sloviyan últy ókilderi kóp bolghan. Mine solardyng ishinen kommunist, komsomol mýshelerin alyp, qoldaryna qaru berip Talas, Sarysu audandaryndaghy kóterilisterdi basugha jibergen.

Al endi ózing aityp otyrghan Sozaq kóterilisine baylanysty aitar bolsaq, búl kóterilis jogharyda men aitqan 15 kóterilisting ishindegi eng iri 4 kóterilisting biri. 1931 jyly jeltoqsan aiynda Goloshokin Stalinge Qazaqstan boyynsha jazghan hatynda 4 iri kóterilisti atap kórsetedi. Sonyng bireui osy Sozaq oqighasy. Sol Stalinge jazghan hatynda Goloshokiyn: Sozaq kóterilisin basu kezinde 400 adamdy óltirdik deydi. Búl 400 adamdy kóterilisti basqannan keyin qyzyl әskerler men kommunisttik otryattardyng atyp tastaghan adamdary. Al kóterilisti basargha deyingi yaghni, aldyndaghy qaqtyghystarda ólgenderi qansha ma? Búl rasynda da óte ýlken qyrghyn. Al endi Sozaq kóterilisi nemese basqa kóterilister turaly aitqanda bolsyn bizding bir qateligimiz osy kóterilsterge qanday rular qatysty degendi aitudan qashamyz. Búl endi tarihy shyndyqty jasyrudyng taghy bir týri. Rushyl dep aitady degendey biz әr kóteriliske qanday rulardyng jigitteri qatysty degen mәseleni aitqymyz kelmeydi tartqynshaqtap. Sozaq kóterilisi negizinen tama ruynyng jigitterining kóterilisi. Tama ruynyng jigitteri úiymdastyrghan kóterilis. Biren-saran basqa rulardyng jigitteri qatysty. Olardyng bәrining tizimderi bar. Olar últtyq qauipsizdik komiytetining arhiyvinde túr. Men tipten sol oqighagha qatysqan kisilerding rularynda anyqtadym. Negizi búl kóterilisti týgeldey derlik tama ruynyng jigitteri basqarghan. Mynau bizding Sarysu audanyn negizinen tama ruy mekendeydi. Sodan keyin Shymkentke qaraytyn key audandarda da tamalar bar. Ol kezde úiymshyldyghy myqty aqsaqaldar kóp bolghan. Mine tama ruynyng jigitteri barlyq júmysty osy aqsaqaldarmen aqyldasa otyryp jasaghan. Búny aityp otyrghanym barlyq Qazaqstanda bolghan kóterilisti qansha jerden últtyq kóterilis dep kótermelesekte, olar eng aldymen sol rulardan qúraldy. Búny úmytpauymyz kerek. Tipten Qazaqstanda qúrylghan kolhozdardyng ózi rulyq kolhozdar boldy.

Negizinen Sozaq kóterilisi men Sarysu kóterilisi baylanysty. Sozaq kóterilisin basqarghan Súltanbek Shalaqovtyng ózi Sarysudyng bir auylynan shyqqan azamat dep kórsetilgen arhivte. Negizinde bizding Áulieatagha qarasty Sarysu óniri búl dýrbelenge erte aralasty. Óitkeni Sarysu mal ósiretin ónir bolghandyqtan 1928 jyly sol audandaghy iri baylardy kәmpiskeleu nauqany asa qarqyndy jýrgizilgen. Kóp adamdardy kәmpiskelegen. Onyng ishinde baylar men ortasharua, tipti keybir kedeylerding otbasynda auaqattylardyng tizimine qosyp tәrkilep, qamap tastaghan. Osydan keyin el ishinde halyq narazylyghy kýsheygen. Sarysudaghy halyq kóterilisi de aitarlyqtay iri kóterilister. Biraqta kóterilister bastalghan bette әr auylda narazylyqa shyqqan halyq újymdastyru men tәrkileuden tolghan qambalardyng auzyn búzyp kirip, astyqty tartyp alghan, qamap qoyghan azamattardy týrmeden bosatyp alghan. Odan keyin Kenestik ýkimetting qyzyl әskeri kelip narazylyqty basamyz dep halyqty qyrghynghy úshyratyp, bәrin basyp shanshyp tastaghan. Negizinde Sarysu audanyndaghy kóterilis sol Sozaq kóterilisining bastauy bolyp tabylady jәne ózara baylanysty.

– Sarysudaghy halyqtyng jappay bas kóteruine negizgi sebep bolghan jaghday Kenestik biylikting kәmpeskeleu men újymdastyru sayasatynyng saldarynan tuyndaghan deymiz. Rasynda da jergilikti halyqtyng ashyna narazylyq tanytyp, qaruly qaqtyghysqa deyin baruyna basqa da sebepteri bar ma?

– 1929-1930 jyldary Sarysudaghy halyqtyng kóteriluine negizi myna jaghday әser etken. Kenestik biylikting ókilderi men belsendileri Sholaq qorghan men Sozaqta jerdi kisi boyynan asatynday qazyp, ýlken shúnqyr jasap Sarysudan kәmpeskelengen baylardy alyp baryp qamaghan. Negizinde búl qamalghandar bay emes orta sharualar. Óitkeni Qazaqstanda iri baylar 1928 jyly kәmpeskelenip ketken. Álgi qazylghan shúnqyrlardyng syrtyn yaghni, jan-jaghyn shybyqpen qorshap, konslager siyaqty syrtyna milisiyany ainalyp jýretin etip kýzetke qoyghan. Al әlgi bay dep tәrkilengen orta sharualardyng bәrin syrtqa órmelep shygha almaytynday kisi boyynan asatyn shúnqyrgha týsirgen. Shúnqyrlardyng tóbesi ashyq bolghan. Búl oqigha qys mezgilinde bastalghandyqtan kóktemde miday batpaq tolastaghan, janbyr jaughan kezde tizeden su keledi. Álgi bayghústar osy batpaq pen tizeden asatyn sudy keship, ashyq aspannyng astynda әbden jaurap, tonyp, suyqtap aurudan qyrylghan. Mine tәrkilengen tuysqandary men aghayyndarynyng osynday jaghdayyn estip, Sarysudaghy tamalar atqa qonghan. Olardyng arasynan Súltanbek Shalaqov siyaqty azamattar shyqqan. «Ne isteymiz, osylay otyra beremiz be?»,-dep. Sodan olar atqa qonyp, Sozaqqa týndeletip jetip, sonda jasyrynyp, senimdi aghayyn-tuysqan bolyp aqyldasyp, sol jaqtaghy tamalardy kóteredi. Sóitip erteninde kóterilisti úiymdastyryp, audannyng ortalyghyn basyp alghan. Dauan Qanylybaev degen royselkomnyng tóraghasynyng moynyna qylshylbyr salyp atpen sýirep óltirgen. Qarsylyq kórsetken kóptegen milisiyanerler men kommunister óltirilgen. Qatty qyrghyn bolghan. Nikiytenka jәne Polyakov degender basqarghan otryattar jiberilgen. Otryattar qaydan jiberilgen? Týielerge zenbirek baylap Tashkentten jiberilgen. Qyzylordadan temirjol arqyly kelgen. Sosyn bergi jaghy Shymkent pen Áulieatadan da qyzyl otryattar jiberilgen. Sóitip jappay jan-jaqtan әsker tókken. Kóterilgen qarapayym halyqta qanday qaru bolsyn. Shala qaru. Shiyti myltyq biren-saran. Basqa otty qarulary joq. Sozaqqa keletin shatqalda súmdyq qyrghyn bolghan. Jazalaushy otryattar kóterisshilerdi ayamay janshyp, talqandap basqannan keyin Sarysu-Sozaqtaghy halyqtyng adymyn mýlde ashtyrmady. Kenestik ókimet organdary halyqtyng búl narazylyghyn basqa da kóterilister tәrizdi «últshyl banditterdin» әreketi retinde bir jaqty baghalap, jergilikti jerlerde qughyn-sýrgindi órshitip jiberdi. Al búl jaghdaydyng ózi Sarysu men Sozaq audandaryndaghy onsyzda nashar ahauyldy tipten auyrlatyp jiberdi. Áulieatadan 23 nauryzda Aleksandrovskige kadrlyq rotanyng 27 atqyshy, Qazaq últtyq diviziony jәne milisiya otryady kelip, jazalau operasiyalaryn bastap ketedi. Sarysudaghy kóterilisti úiymdastyrghan Jantireshmanov, Saraev syndy azamattar ústalyp, atylad. Jazyqsyz jergilikti túrghyndardyng kóbisi ayausyz jazalanyp, halyqty qyrghyngha úshyratady.

Sarysu-Talas audandaryndaghy kóterilis 1931 jyldyng 20 mausymynda Qorday audanynda jalghasty. «Arhivtik qújattarda Qorday audanyndaghy újymdastyrugha qarsy qúrylghan ýsh «bandalyq» toptar turaly derekter bar. Olar Omarbek, Aghybay, Sypatay. Solardyng birinde Qastekov Orazaly degen azamat belsendi retinde kórsetiledi.

Bayqap qarasaq sol kezdegi tergeu qújattarynda kóteriliske qatysqan jergilikti azamattardyng bәrine «bandylar» degen aidar taqqan. Áriyne, búl degeniniz Ólkelik partiya komiytetining birinshi hatshysy F.IY.Goloshekinning 1929 jylghy «Batpaqqara», «Taqta kópir» jәne «Bostandyqtaghy» iri kóterilisterden keyingi shyqqan arnayy qaulysynan song eldegi býkil ereuilge taghylghan basty aiyptauy bolatyn. Qorday audandaryndaghy bandylarmen (kóterilisshilermen M.E.) kenes organdarynyng qaqtyghystary óte qatty bolghan. Búl sol tústaghy eng bir shyghyny kóp kóterilisterding biri bolyp tarihta qaldy.

Arhivtik qújattargha sýienip sóileytin bolsaq, Qordaydaghy kótirilisshiler Komsomol atyndaghy kolhozdyng kensesine basa kóktep kirip, auyldyq kenes kensesin órtegen, kopperativterdi talqandap, ondaghy tauarlardy ózara ýlestirip alghan. Múnan song olar «Úmtyl» kolhozynyng maldaryn aidap әketken.

Búl «halyqtyq kóterilisterge» qarsy audan ortalyghynda arnayy jasaq úiymdastyrylyp, 17-18 mausymda jәne 5 shildede narazy topqa qarsy әreketter jasalady. №11, 12 jәne 14-auyldar manynda arnayy jasaq pen kóterilisshiler ashyq qaqtyghysqa týsken. Keyinnen narazy toptyng sany búl jerde 300-ge juyqtap, qaruly qarsylyq kórsete bastaghan son, kommunistik otryadtar atystan qaymyghyp, Otar temir jol stansasyna qaray shegine qashqan.

Kóterilisshiler men jazalaushylar arasyndaghy kelesi úrys 1931 jyldyng 19 tamyzynda bolghan. Dolanqara degen jerde 1931 jyly 21 qyrkýiekte bolghan úrysta OGPU-ding Shu audandyq basqarmasynyng bastyghy Núrghaliyev oqqa úshqan. Búdan keyin jazalaushylardyng ekpini kýsheyip, 1931 jyly 27 qarashasynda Qorday audanynyng 12-auylynda kóterilisting belsendi basshysy bolghan Ársenov pen serikterin qolgha týsirgen.

Jalpy jazalaugha kelsek, yaghny múraghattardaghy qújattargha sýiener bolsaq, Qorday audanynda bolghan kóterilisterge barlyghy 250 adam qatysty degen kinәmen tútqyndalghan eken.

Qazaqstan OGPU-ning Erekshe ýshtigining 1931 jyly 23 qarashadaghy, 1932 jylghy 28 qantardaghy jәne 19 aqpandaghy qaulylarymen 28 adam atu jazasyna kesilip, 107 adam 1 jyldan 10 jylgha deyingi әrtýrli merzimderge enbek týzetu lagerlerine qamalghan. Qazaqstannyng óz ishindegi audandargha 3 jyldan 5 jylgha deyingi merzimderge 11 adam jer audarylghan. Aldyn ala tútqynda otyru merzimi esebinen 22 adam bosatylghan. 1 adam 3 jyl merzimge enbek týzetu lagerine shartty týrde sottalghan.

Endi osy tarihy oqighalardy qorytyndy jasar bolsaq, 1929-1931 jyldardaghy qazaq sharualarynyng narazylyqtary men kóterilisteri kenes imperiyasynyng óktemdigine qarsy últ-azattyq sipattaghy qozghalys boldy deuge tolyq negiz bar. Jogharyda biz aityp otyrghan tarihy derekter tek últymyzdyng auyr kezenderindegi bizge anyqtalghan dýniyelerding bir sheti ghana. Al osy oqighalargha qatysyp, jazyqsyz, sot-tergeusiz atylyp ketkender qansha ma? Olar turaly derekter arhiv múraghattarynyng ishindegi sang myndaghan qújatardyng týkpirinde jatuy әbden mýmkin jәne sonday-aq múraghattarda saqtalmay qalghandary el ishindegi kóne-kóz qariyalardyng esterinde qalyp, atadan balagha estelik bolyp saqtalyp qalghandary da az emes. Sondyqtan tarihshylar men zertteushiler el ishine әsiese kóne kóz qarttardyng auzyna qúlaq týrip, materialdardy qaghazgha týsirip alyp jýrgeni abzal bolar edi.   Preziydentimiz Q.J.Toqaevtyng 2020 jylghy jarlyghymen sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn tolyq aqtau jónindegi memlekettik komissiya qúrylyp otyr. Osy komisiiya ayasynda bizderge, yaghny tarihshylar men zerteushilerge, ólketanushylargha osy baghytta ayanbay júmys jýrgizip, tarihymyzdyng ashylmay jatqan syrlaryn ashugha, keshegi kenes ýkimetining tarapynan ozbyrlyq kórgen ata-babalarymyzdyng ayanyshty taghdyrlaryn jas úrpaqqa jetkizip ketuge bәrimizding aldymyzda jaqsy mýmkindigi túr. Osy Memlekettik komisiya ayasynda talay tarihy is tyndyru siz ben bizding basty mindetimiz.


Tarihy bilimi Talas ózenindey tasyghan marqúm Talas Omarbekúlymen bolghan songhy súhbatymyz osylay ayaqtaldy. Qazaq tarihynyng auyr kezenderin zertteuge birinshi qadam jasaghan, tughan halqyna qúpiya bolyp kelgen nәubet pen zbalang jyldaryndaghy oqighalardy alghashqy ghalymdardyng biri bolyp kópshilikke jetkizgen ústazymyzdy Jaratqan óz panana alghaysyn! Tәniniz rahatta, janynyz janatta bolghay!   

Ángimelesken Madiyar Eralyúly,

Qazaqstan jurnalister odaghynyng mýshesi, Sherhan Múrtaza atyndaghy ruhaniyat jәne tarihtanu ortalyghynyng agha ghylymy qyzmetkeri

Abai.kz

3 pikir