Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Alashorda 2713 0 pikir 15 Nauryz, 2022 saghat 14:11

Qughyn-sýrgin qúrbandaryn aqtau: Tarihy әdilettik hәm úrpaq amanaty

Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev 2020 jylghy 24 qarashada «Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn tolyq aqtau jónindegi memlekettik komissiya turaly» Jarlyqqa qol qoydy. Osy qaulydan keyin Kenestik kezendegi totolitarlyq jýieden jazyqsyz japa shekken, әdiletsiz atylghan azamattardyng atyn aqtau ýshin respublikalyq jәne elimizding týkpir-týkpirinen ónirlik komissiyalar qúrylyp belsendi júmysqa kiristi.

Tarihtan belgili HH ghasyrdyng 20-50 jyldary qazaq halqynyng basynan ótkergen eng qasiretti jyldar edi. Tәuelsizdikten keyin payda bolghan derekter boyynsha Kenes odaghy qúrylghan alghashqy onjyldyqta qazaq eli  4-4,5 million adamynan aiyrylghan eken. 1921-1922 jyldardaghy ashtyqtan 1 mln 700 myng qazaq qaza bolsa, 1932-1933 jyldardaghy ashtyqtan 2 mln 300 myng adam baqilyq bolady. Qazaq demografy Maqash Tәtimovting dereginshe, HH ghasyrdaghy azamat soghysy, qoldan jasalghan asharshylyq, jappay qughyn-sýrgin, ekinshi dýniyejýzilik soghysta bas-ayaghy 3 million 850 myngha juyq qazaq qyryldy. Milliondaghan qandasymyz shetelge bosyp ketti. Osy bir qasiretti jyldary qazaqtyng keshken kýiine qabyrghasy qayysyp, shyrylday qorghaghany ýshin 100 mynnan astam azamat japa shegip, 20 myny atyldy. Halyqtyng kózin ashugha talpynghan, ghylym-bilimge shaqyrghan ziyaly qauym ókilderin kenes biyligi «halyq jauy» atap, sayasy ústanymdaryn «qauipti elementke» balap qudalady. Týrmege tyqty, atu jazasyna búiyrdy. A.Baytúrsynov, Á.Bókeyhanov, M.Júmabaev, J.Aymauytov, Á.Baydildiyn, D.Ábilov, M.Tynyshbaev, T.Rysqúlov siyaqty kóptegen alashtyng ardaqtylary sayasy jýiening qúrbany boldy. Olardyng júbaylaryn, balalaryn qatigezdikpen aty shyqqan Aljirde, ózderin GULAG, Qarlag siyaqty lagerlerde ayausyz ústady. Qazaqstan úrda-jyq sayasattyng kesirinen qysymgha úshyrap jer aidalghandardyng jazalau mekenine ainaldy. HH ghasyrda qazaq jerine Qiyr Shyghystan, Edil boyynan, Soltýstik Kavkazdan 1,5 million ózge últ ókilderi kýshtep kóshirildi.

Halqymyzdyng qasiretti jyldarynyng shyndyghyn ashyp, atyna qara kýie jaghylghan myndaghan bozdaqtardy aqtap alu tәuelsiz elding óz tarihy aldyndaghy paryzy. Osy maqsatta Túnghysh Preziydent Núrsúltan Nazarbaev egemen el bolyp etegimizdi jinaghan alghashqy jyldary, dәlirek aitsaq 1993 jyly jappay qughyn-sýrgin qúrbandaryn aqtau turaly QR Zanyn bekitti.1997 jyl «Jalpyúlttyq tatulyq pen sayasy kughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu jyly» atanyp, 31 mamyr – sayasy qughyn-sýrgin jәne asharshylyq qúrbandaryn eske alu kýni  bolyp jariyalady. Sol kezderi, eng aldymen, sayasy qughyn-sýrginge úshyraghan qazaqtyng ziyalylary men Alash qozghalysynyng jetekshileri aqtaldy. Alayda, odan basqa da kóptegen azamattar aqtausyz qaldy. Sebebi, búl bir-eki jyldyng ainalasynda atqaryla salatyn júmys emes edi. Búl – tarihshylardyn, qogham qayratkerlerining úzaq uaqyt boyy zertteu jýrgizip, auqymdy enbekter jazuy arqyly keletin dýniye.

Túnghysh Preziydent Núrsúltan Nazarbaev ózining «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» aty baghdarlamalyq maqalasynda «HH ghasyr halqymyz ýshin qasiretke toly, zobalang da zúlmat ghasyr boldy. Birinshiden, últtyq damudyng yqylym zamannan jalghasyp kele jatqan ózimizge ghana tәn joly birjola kýiretilip, qoghamdyq qúrylymnyng bizge jat ýlgisi eriksiz tanyldy. Ekinshiden, últymyzgha adam aitqysyz demografiyalyq soqqy jasaldy. Onyng jarasy bir ghasyrdan beri әli jazylmay keledi. Ýshinshiden, qazaqtyng tili men mәdeniyeti qúrdymgha kete jazdady. Tórtinshiden, elimizding kóptegen ónirleri ekologiyalyq apat aimaqtaryna ainaldy» dep, bagha bergen bolatyn.

Býginde Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyng bastamasymen «Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn tolyq aqtau jónindegi memlekettik komissiya» qúrylghan son, Elbasy aitqan tarihy aqtandaqtardy zertteuding keng mýmkindigi ashyldy. Komissiyanyng júmys organy retinde Bilim jәne ghylym ministrligi bekitildi. Sondyqtan búl bastamagha jekelegen tarihshylardan basqa, akademikter ghylymy zertteu instituttarynyng jetekshi ghalymdary, respublikamyzdyng әr ónirinde ornalasqan joghary oqu oryndarynyng qyzmetkerleri júmyldyryldy. Byltyr Bilim jәne ghylym ministri Ashat Aymaghambetov «11 baghyt boyynsha júmys toptaryn úiymdastyryp, sol 11 topta 57 ghalymnyng enbek etip jatqanyn» aitqan edi.

Komissiya júmysy ayasynda ghalymdar toby búryn az zerttelgen nemese mýldem zerttelmegen taqyryptardy qolgha alghan. Mysaly, az zerttelgen «Qazaqstangha kýshtep jer audarylghan halyqtardyng aqtalmaghan qúrbandary jәne arnayy qonys audarushylar boyynsha júmys toby», «NKVD GULAG-ting 26 lagerinde qúrban bolghandar men zardap shekken aqtalmaghan qazaqstandyqtardyn, sonday-aq olardyng otbasy mýshelerining úsynymdaryn әzirleu jónindegi júmys toby» jәne mýlde zerttelmegen «Kulaktar, baylar, jartylay feodaldar (orta sharualar) jәne sharualardyng aqtalmaghan qughyn-sýrgin qúrbandaryn zertteu, qorytyndy jәne úsynymdar dayyndau jónindegi júmys toby», «1916-1930 jj. memleketting jazalaushylyq әreketteri men biylikting sayasy qughyn-sýrgin kezindegi týrli zorlyq-zombylyq sayasy nauqandar men ashtyq kezinde Qazaqstannan ketuge mәjbýr bolghan qazaqstandyq bosqyndardy aqtau boyynsha zertteu, úsynystardy dayyndau jәne engizu jónindegi júmys toby» iske kirisken.

Jalpy, komissiyanyng negizgi birneshe maqsaty bar:  Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryna qatysty tarihy әdildikti qalpyna keltiru; jazyqsyz sottalghan jәne sayasy repressiyagha úshyraghandardy aqtau prosesterin ghylymy zertteu; jabyq múraghattardaghy qughyn-sýrgin jónindegi materialdardyng zertteushilerge qoljetimdi boluyn qamtamasyz etu; elimizding tәuelsizdigi men tútastyghy ýshin kýreste erlik kórsetken sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn mәngi este qaldyru boyynsha úsynystar әzirleu.

Komissiya qúrylmay túrghan kýnning ózinde elimizde sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn úmyttyrmau, tarihty janghyrtu maqsatynda kóptegen júmystar atqarylghan bolatyn. 2001 jyly Shymkent qalasynda elimizdegi túnghysh sayasy múrajay –  "Ontýstik Qazaqstan sayasy qughyn-sýrgin qúrbandarynyng múrajayy" ashyldy. Sol jyly Qaraghandydaghy Qarlag әkimshiligining tarihy ghimaratynda «Dolinka selosynda sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu» múrajayy da ashyldy. 2007 jyldan bastap Aqmola oblysynda «Aljiyr» memorialdyq kesheni júmys istep keledi.

2017 jyly Almaty qalasynda 1931-1932 jyldardaghy alapat asharshylyqtan qaza bolghandargha arnap 2017 jyly eskertkish túrghyzyldy. Bir jyldan keyin Almaty oblysy Talghar audanynda sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryna arnalghan múrajay ashyldy.

Eki aidan keyin qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni keledi. Jyl sayyn jetim qyzdyng toyynday ótetin búl qaraly kýndi endigi tanda tarihy jәne últtyq manyzy bar sipatta ótkizuge tiyispiz. Ol ýshin atalmysh sharalardyng manyzy joghary. 1921-22 jylghy asharshylyq pen 1931-33 jylghy ashtyq qúrbandaryn eske alu da atalmysh data ayasynda kóbine eskerile bermey, kómeski qalady. Sondyqtan sayasy qúrbandardy aqtau datasyn tiyisti dәrejede ótkizu manyzdy.

Abai.kz

0 pikir