QR Tәuelsizdigin merekeleu kýni jastardyng «ET» aksiyasy Ginnesting rekordtar kitabyna endi

Elimizding tughan kýnine oray Astanadaghy «Han Shatyr» oiyn-sauyq, sauda ortalyghynda «QazBrend» qoghamdyq qory QR Bilim jәne ghylym ministrligining qoldauymen auqymdy aksiya úiymdastyrdy. Aksiya barysynda elordalyq joghary oqu oryndarynyng studentteri «Qara jorgha» biyin oryndap, kelushi qonaqtargha últtyq - et taghamynan dәm tatqyzdy.

Derekkóz - QazAqparat

Sadaqa ettin  tagham retinde qalyptasu satylary

QR Tәuelsizdigin merekeleu kýni jastardyng «ET» aksiyasy Ginnesting rekordtar kitabyna endi

Elimizding tughan kýnine oray Astanadaghy «Han Shatyr» oiyn-sauyq, sauda ortalyghynda «QazBrend» qoghamdyq qory QR Bilim jәne ghylym ministrligining qoldauymen auqymdy aksiya úiymdastyrdy. Aksiya barysynda elordalyq joghary oqu oryndarynyng studentteri «Qara jorgha» biyin oryndap, kelushi qonaqtargha últtyq - et taghamynan dәm tatqyzdy.

Derekkóz - QazAqparat

Sadaqa ettin  tagham retinde qalyptasu satylary

Býginde qazaq,qyrghyz ben bashqúrttyng basty et taghamy «beshbarmak» atalyp jýr. Múny bireuler orystargha dúrys audarmaghan tilmashtardan kórse, bireuler kimnen kórerin bilmey namystanumen keledi. Al, qazaqta «beshbarmak» úghymy da, «bes barmaq» tirkesi de joq deushiler arlanyp, әlgi «beshbarmachiti etushilermen» byj-tyj bolyp aitysyp jýr. Onyng qaq ortasynda belgili aqyn әri aitysker Qonysbay ÁBIL aghamyz bar. Ol kisi onshaqty jyl búryn, tipti, meyramhanalarmen sottasugha barghany da esimizde. Ol Tәuelsizdikting 20 jyldyghy qarsanynda astanadaghy «Hanshatyrda» 20 tonna et asyp, Giyness rekordyna tirkeludi maqsat etushilermen de biraz tartysty. Sebep - taghamnyng «beshbarmak» atauymen әlemdik arenagha shyghuy edi. Búl az bolghanday, KTK telearnasy «Beshbarmak-shou»  kórsetimin qolgha aldy.

Alayda, búlarmen búlaysha kýresu taghy da nәtiyjesiz bolyp qala bermek. Sebep, taghy da qazaqy taghamdyq brendke ainalghan asymyzdyng atauynyng tilimizde ornyqpaghany! Qaytemiz, onday-onday bola beredi. Tipti, keybir últtardyng atauyn da ózge júrttar qalyptastyratyny bar. Biraq, myna jaghdaymen kelise qoygha bolmas! «Qazaqta bas taghamnyng da atauy joq» degen sóz - yrymgha da  jaqsy emes, eldigimizge de syn.

Búl tarapta birshama talpynystar da bolghan sekildi, biraq eshtene shyqpay jýr.Osy joly biz de talpynyp, taqyrypty silkip kóreyik. Qazekenning qay úsynysty da jolatpay, «mónkui» mýmkin, biraq últtyq namystyng súranysyn qanaghattandyrudan basqa alabóten niyetimiz joq... Sonymen, qazaqtyng basty taghamy tarihy qalay qalyptasty? Nege atauy bolmady?

Qazaqsha et taghamynyng әigili boluy HH ghasyrdan bastau alady, búl kezenge deyingi onyng resmiylengen tarihyn әzirge taba qoymadyq.Al, qyrghyz, bashqúrt bauyrlar songhy 3-4 ghasyr boyy qazaqpen qonsylas bolghandyqtan da, tarihy aralastyqtan da «beshbarmaktyn» taghdyryn birge bólisip keledi. Qalay bolghanda da, qazaqtyng búl taghamynyng moyyndaluy men resmy әigilenui HH ghasyrdaghy qazaq jerine orystardyng synalay kelip, olardyng qazaq túrmysyna kirige bastauymen tyghyz baylanysta.

Jalpy alghanda, aituly búl taghamnyng týrkilerde tek qana bashqúrt, qyrghyz, qazaqta qalyptasuyna qaraghanda onyng mynaday ýsh satydan túratyn tarihy týzimining bolghandyghy bayqalady. Áuelgi saty - etting ejelgi qúrbandyq joralghysynyng (ritualdyn)  atributy retinde myndaghan jyldar boyyna tútynysta bolghandyghy. Áueli mal bauyzdarda oghan bata beriletini, búghan qosa mýshelenip, sugha pisiriletin etting on eki jilikke (bolmasa toghyz ne jeti mýshege) jiktelip tartylatynyn basty dәiek kóremiz. Bata beru arqyly maldyng Jogharghy әlemge, әruaqtargha qúrbandyghyn mәrtebeleu jýzege asady da, maldyng eti songhy planda qorek retinde auyz tii ýderisi qarastyrylghan.

Jalpy, onekilik búl kózqaras týrkilerding gharyshtyq qúrylymdy on eki mýshege jikteuden tuyndaghan tanymynda jatyr. On eki mýshel, on eki taypa (on eki saqqa jýgirtu) sekildi ondaghan ghasyr boyyna búzylmay kele jatqan jikteu Uaqyt pen Kenisti adamzattyng ejelgi erte tanymyna ainaldyrghan týrkilerding ata-babasynyng erejesindey búljytpay alyp kele jatqandyghyn joqqa shyghara almaymyz. Búlaysha on ekige jiktelu maldyng on eki jiligining bolghandyghynan emes, onyng sýiegi men jilik sany odan da kóp. Mәsele - ejelgi deytýrkilerding (prototýrki - Serikbol Qondybay termiyni)  onekimýsheldik Uaqyt pen gharyshtyq Kenis qúrylymyn tanyghandyghyna qatysty beriletin qúrbandyqtyng tuyndauynda edi.

Soghym song dәstýrine qatysty «Jilikteme» sharasy da osy talaptan tuyndaghan ghúryptyng bir kórinisi bolyp tabylady. Songhy eki myng jyldan asatyn uaqyt boyyna semitterge telinip jýrgen, óz úlyn Jaratqanie qúrmetine qúrban etuge degen niyet pen oghan Kók (aspan) qoshqarynyng týsui jónindegi Ibrahym (Abram) esimine qatysty әigili mif altaylyq deytýrkilerding ejelgi tanymdarynyng júrnaghy boluy kerek. Ol óz aldyna qarastyrudy qajetsinetin tarih bolsa da, onyng býginde islam dinining basty joralghysyna ainaluyna týrkilerding әuelgi islamdyq kanondardy bekituge qatysy barlyghy osyndayda bayqalyp qalady. Áytpese, ol ghúrypty iudey dini ózine búryn qabyldamas pa edi?!

Sóitip, әuel bastaghy maldy qúrban etu joralghysy, onyng mýshelenip jiliktelui - býgingi «beshbarmak» taghamynyng astro-teologiyalyq alghysharty әri syipaty bolyp týzildi. Búl kezde úsaq maldyng basyn, iri maldyng shekesin tartu, jambas, asyq jilik, toqpan jilik, jauyryn, tós, qúimyshaq,tipti qúlaq, syiraq pen býirekti bylay qoyghanda jelkege deyin ghúryptyq dastarhanda óz ornyn alyp, әrbir dene mýshesine óz adresatyn bekitumen birge, әrbir túlghanyng qoghamdaghy orny men Kókting aldyndaghy tórin naqtylaghan bolatyn. Osylaysha qazaqtardaghy et jeu dәstýri eng aldymen, taghamdy emes, qúrbandyqty pash etken ýrdis bolatyn, sondyqtan da qúrban maldyng eti óz aldyna tagham retinde qarastyrylmaghan, atau berilmey kelgen.

Malsadaqa sharasy auyzeki tilde «et jeu» dep aityldy da, malsadaqa  aksiyasynyng bir sharasy retinde «qazaqy etke» atau qalyptastyrylmay keldi. Kenes ókimeti túsynda «qazaqsha et» (myaso po- kazahski) retindegi sóz tirkesimen atalghanmen, túraqtamady. Búl taghamdy Shymkent manayynyng túrghyndary «qamyrauqat» ataytyndyghyn algha tartady, alayda, ontýstikke tәn «qamyrauqat» pen arqanyng etti asy mýldem bólek taghamdar ekenin eskermeu mýmkin emes: «qamyrauqattyn» atalyp túrghanday, qamyry basym bolyp, azdaghan et dәmdeuishting rólin atqarady, al naghyz qazaqy et taghamynyng sorpasyna pisiriletin jaymanan taghamgha basty ról atqarmaydy; batys aimaqta jәne basqa da jerlerimizde qamyrdyng ornyna kýrish te salynatyny bar.

Búl asa ejelgi joralghy o basta deytýrkilerding ghalamdyq qúrylymdy jikteuge bolatyn bólshekterden túratynyn menzegen tylsym bilimning bolghandyghyn anghartady. Jәne de gharyshtyq әrbir egjeyding (detali) óz orny bolghandyghyn әri onyng ózine tәn qatynastyng qajettigin úqtyratyn әldebir ghalamdyq dengeydegi zandylyqtan habardar etedi. Tәnirlik ruhany súranys dәstýrlik syipat retinde dastarqan manynda osylay týzilgenmen, tagham retinde qalyptasyp ýlgeru ýshin kelesi satylar qajet bolatyn.

Kelesi satylyq alghyshart - týrkilik (qazaqy) tabynys syipaty bar qúrbandyq joralghysy, endi  dәstýr joralghysy retinde týziludi qamtydy: mýshelenip pisirilgen etting búrynghyday, Kóktegi qúdyretterge qúrbandyq retinde emes, jerdegi qadyr tútarlyq túlghalargha arnaluy, yaghny ejelgi týrkilik tanym boyynsha Kókting jibergen Qydyr perishtesi retinde Qonaqqa, abyzdyq qasiyet tútushylary (nosiyteli) esebinde Aqsaqaldargha, Kók-Tәnirding sebep-saldar zanynan tuyndaytyn qúda-jekjattyq saltanattarda tartyluy jayyla bastady. Búl kezen, sirә tәnirlik dýniyetanymgha taytalas islamdyq iydeologiyanyng Dalagha ornygha bastauyna deyin aman-esen jetip qoymay, qazaqtardyng islamdanu dәuirinde de óz manyzy men mәnin joymady. Árbir soyylatyn mal (qúrmaldyq) búrynghyday Kókke emes, qonaqqa, aqsaqalgha, syily túlghagha ghana arnalghanymen, búl dәstýr búrynghy tanymnyng júrnaghy bolatyn: kóp jaghdayda, әsirese, sheke, bas asylghanda әli kýnge deyin Jogharghy әlemge arnalyp islamdyq dúgha oqylyp, bet syipalady. Búl - atalmysh joralghynyng basqa iydeologiyalyq talapqa beyimdelip, jana ruhany tetikke ainaluy bolatyn.

Songhy saty HH ghasyrdaghy qazaq últynyng etnos retinde ózin әigileui men aiqyndauy ýshin әri bekituine qajetti etnofaktordyng biri retinde qalyptasudan kórinis tapty. Búl kezde atalghan rәsimder men joralghylar oryndalyp qoymay, búrynghy qúrbandyq atributy endi últtyq tagham syipatyna kóshti.

Jogharydaghy úqtyrymdardy qoryta kele, qazaqy et asy tagham retinde juyrda ghana týzilip otyr, búghan deyin ol atalmysh joralghylardyng atributy retinde basty manyzgha ie bolghandyqtan, tagham esebinde óz aldyna arnayy atalmay keldi. Búl mәselening tamyry terende sekildi. Maldyng týr-týsi men syipatynyng ózine ondaghan sóz teligen ata-babamyzdyng búl taghamgha kelgende sarandyq tanytqany nesi degen qyisyndy saual tuyndaydy. Súraqtyng terenine boylap kóreyik.

As atasy - et, as anasy - nan

Sheginis. Qazaqy etting qalyptasuyna búrynghy eki týrli qúrbandyq aktysynyng birigui basty týrtki boldy.Onyng bireui - atalmysh Mal qúrbandyghy bolsa, ekinshisi - Nan qúrbandyghy.

Nan qúrbandyghy týrkilerde shelpek, kýlshe týrinde pisirilip, jogharghy әlemge dúghamen, joralghymen baghyshtalyp keldi. Jeti shelpek pisirilip, iyis shygharu arqyly әruaqtardy qorektendiru ghúrpy men astrologiyalyq-kýntizbelik merekelerding basty atributy atalghan sadaqa nan pisiru bertin kele, týrli diny ghúryptargha ainaldy. Býginde júma sayyn shelpek pisirip taratu músylman týrkilerde qalyptasty.

Jalpy, shelpek pen tandyr nandary o basta Kókting әlpeti tanylghan Aydyng qúrmetine pisirilse kerek. Dóngelek pishindi qamyrdy pisiruding ejelden kele jatqan eki dәstýri bolatyn: bireui tandyr peshte qúrghaqtay pisiru bolsa, ekinshisi - maldyng tonmayyna shyjghyryp pisiru. Al, songhy ghasyr týrkilerge qamyrdy sugha pisiru tehnologiyasyn berdi.

Bәlkim, nan pisirimning búl týri búrynnan da bar boluy yqtimal. Óte nәzik te júmsaq nandy Aydyng qúrmetine pisiruin jalang payymdasaq ta, Qap tauynyng júrttarynda «lavash» nany qúrghaqtay pisirgeni bolmasa, sorpagha pisiriletin qazaqtyng jayma nanyna barynsha tuys. Búl  nannyng atauy lap - jabu, ash - as ejelgi týrki sózderinen birikken. Lavashtyng qazaqy núsqasy «Qazanjappay» atalady: qazannyng týbin maylap, júqa ysylghan jayma nandy japsyrady da, qazandy ottyng tabyna tónkeredi.  Kәzirgi kezde qazaq tilinde «lap etu» tirkesi ottyng alauyna qatysty aitylady. Ontýstikte «jappa nan» atalatyn qazanjappay nany týrkilerding aidyng tolu qúrmetine pisirilgen joralghysy boluy kerek. Tónkerilgen qazan - aspandy, al oghan japsyrylghan dóngelek nan - aidy bildiredi, týrkiler búl ghúrypty tolghan aidyng jayly boluyn tileuden tuyndatqan. Býginde onyng arghy mәni emes, «Qazanjappay» ataluy arqyly búl ghúryptyng tehnologiyasy ghana saqtalghan.

Al «cheburek» (qatelespesek - gýrzilerding taghamy) atalyp jýrgen júqa jaymagha et salyp quyru da, әlgi nan sadaqanyng bir núsqasy deuge әbden bolady. Múnyn  tipti, myiyqqa kýlki ýiirer túsy sol: «cheburek» sózining eski qypshaqy «shýberek» sózi ekeni dausyz, nannyng barynsha júqalyghyn әigilep túr. Ásirese, «shýberek» nannyng tughan aigha úqsas  jartylay túlghasy da, bizding jogharyda keltirgen payymymyzdy qostap túr. Shamasy, ejelgi týrkilerding jana tughan ay qúrmetine arnap pisirgen taghamy boluy әbden mýmkin. Demek, et pen nannyng «dueti» týrkilerde ejelden bolghany! Arghy týrkilerdi aitpaghanda, bergi qypshaqtardyng Qap júrttaryna, әsirese, armyandar men gýrzilerge qatysty tarihy  mәlim.

Osylaysha, býgingi qazaqy et taghamy jogharyda sóz etilgen Malsadaqa men Nansadaqa atributtaryn taghy da biriktirgen tarihy tuyndygha ainaldy. «Beshbarmak» negizinen et pen «jayma» atalatyn tolghan ay kelbetti, dóngelete jayylghan qamyrdy sorpagha pisiru ýderisinen tuyndady da, oghan býginde týrli túzdyqtar, kókónister men dәmdeuishter qosylyp, songhy 30-40 jyl ishinde últtyq tagham  mazmúnyna ie boldy. Birqatar manayda jaymany sol kýiinde sorpagha salyp pisiredi, al kóp taraghan tehnologiya boyynsha, jabysyp qalmas ýshin jaymany japyraqtap kesip pisiredi. Bir qyzyghy, Kókshetau jaqta әli kýnge deyin etke jayma salmay pisiru dәstýri ishinara saqtalyp otyr. Búl malsadaqanyng taza ettik syipatyn taghy da kórsetetin dәiek.

Týrkilerde әuelden-aq astyng anasy men atasy degen úghym bar. Býgingi týrikter «ana yemegi» degen úghymdy basty taghamgha baghyttaydy, qazaqta da «as anasy - nan, as atasy - et» degen úghym qalyptasqan. Búl úqtyrym jogharyda atalghan Nansadaqa men Malsadaqany menzep túr. Endi sol astyng «atasy» men «anasy» birikken atalmysh tagham qazaqta da, qyrghyzda da, bashqúrtta da oryssha qarabayyr týrde «beshbarmak» atalyp ketkeni ókinishti.

Asata: astyng da  atasy, atanyng da asy

«Beshbarmaqqa» namystanu arqyly jauap beru óz nәtiyjesin berer emes. Ásirese, «bes barmaq» tirkesining qazaqta joq ekendigimen «beshbarmaktan» qútyla almasymyz belgili. Sebebi, «sausaqty» qypshaqtar aitsa, «barmaq» dep oghyz bauyrlar ataydy, ekeui de bizding sózimiz. Búl jerde mәn beretin tarihy bir kórinis bar: qúrbandyq pen sadaqanyng mәni Kókten alaqan jayyp tileu men súrau bolsa, býgingi «beshbarmaq» asymyz Kókten alaqangha (barmaq pen sausaqqa emes) týsken sol sybagha men nesibening kórinisi bolyp tabylady! Endeshe «beshbarmaq» - jay ghana as emes, atany (әruaqty) qúrmet tútar as! Býgingi qalyptasqan «beshbarmaq» qazaqtyng tanymyna sәikes ýsh týspen tanylatyn dәmdi biriktirgen: qyzyl - et, aq - nan, kók - kókónis. Búghan sorpagha qosylatyn sýttik tagham qúrtty qosynyz. Atalyq tanymdy boyyna syighyzghan atamyzdyng asy retinde barynsha qúrmetteuge layyq taghamdy bes sausaqpen әspetteu qyisyngha syiymsyz.

Qazaqy et atauyn layyqty týrde qalyptastyru ýshin, oghan әueli barynsha ghylymy logikalyq qyisynmen әdiptelgen negizdeme kerek. Jogharyda keltirilgen az-kem dәiek sonyng basy deuge bolar. Búl negizdeme әueli әr jaqqa tartatyn qazaqtardyn, týrkilerding pikirin bir jolgha týsirmek. Atalmysh dәiek et taghamynyng «astyng atasy» men «atanyng asy» ekenin bildiretinine kóz jetkizedi. Odan әri bar bolghany etting basty manyzyn bildiretin «asata» sózin qalyptastyru ghana qalady, búl sóz atalghan tirkesterding syghyndysy ghana: as - ata; al «ata» sózi - shyghu tegin ghana bildirmeydi, barlyq Jogharghy tanymdar men dәstýrlerding toghysyn bildiretin úghym.

Endi ataqty asymyzdyng syipatyna kelsek,búl taghamgha asty qolmen jeu ghana tәn emes, Ebraziyanyng apaytós dalasynan bastap sonau Ýndi týbegine deyingi enapat aumaqtaghy júrttyng barlyghy derlik qong tamaqty qolmen qylghytady: palau, manty t.t. Tipti, ýndiler de asty qolmen jeydi.Aytpaqshy olardyng negizgi asy da shelpek sekildi nan ekenin kinodan kórip jýrmiz! Al, qasiyetti asty qúralmen emes, qolmen jeu adamzattyng bәrine ortaq deuge bolady, orystar sadaqa asy jayylghan dastarqangha shanyshqy jolatpaydy. Elding batysyndaghy auyldyq jerlerdegi aghayyndar et ýstinde araq ishpeydi, tost aitpaydy, ony shaygha qaldyrady.Kerisinshe, et jelinerde bolmasa jelinip bolghasyn dúgha oqylady. Búl - et taghamynyng malsadaqany qasiyet tútudan qalghan ghúryptyng júrnaghy ekenin bildiredi. Búl - «beshbarmaqtyn» basqa taghamdargha qaraghanda atalyq jolyn kórsetedi.

Endeshe, «qazaqy et» jeuge qoldyng da, sausaqtyng da qatysynyng manyzy meylinshe az. Basty syipat: iriktelgen et pen nan, basqa da dәmdeuishter aralasqan kýiinde alaqangha alynghan as bas barmaqtyng kómegimen auyzgha asata jelinedi; sonymen birge aqsaqaldar men qadyrly adamdar tarapynan «Asatu» rәsimi jasalady, búl - «nesibe» atalatyn Kókting búiyrymyn pash etu; onyng ýstine búl taghamgha qatysty «as», «asam» (asalatyn alaqandaghy bir asam et), «asym» (4-5 adamgha shaqtalyp asylatyn bir asym et), «asau» t.t. sózdermen dәiektelgen úghymdar bar. Eng bastysy - ghasyrlar boyghy Kókke qarap, Tәnirden tilegen nesibemizdi Allataghala alaqanymyzgha salyp asatqanday, úly asymyz qalyptasypty! Qazaqtyng myndaghan jylghy tanymy men bolmysyn boyyna jyighan astyng atasy tuylypty!

Jogharyda úsynylghan «asata» sózi atalghan rәsimder men ýderisterding bәrin qamtidy. Bastysy - leksema demokratiyalyq dybystardan qúralghan: búl sózdi sol kýiinde kez kelgen tilde ózgerissiz jazyp, aitugha bolady. Lingvistikalyq jasau jolyna toqtalsaq, ol «atameken», «atajúrt»,«hanshatyr» sekildi ataly sózderding izimen, qos zat esimning kirigui arqyly jasalyp túr. Alayda, búl sózder sәikes týrde «atanyng mekeni», «hannyng shatyry» degen qarabayyr úghymnan barynsha tereng «atalyq mәrtebeli meken», «atalyq manyzdy oryn»,  «handyq dәrejeli shatyr» degen mazmúndy beredi. Sol sekildi «asata» da «astyng atasy» degennen góri, «astyng tegi, mәrtebesi» degen úghymdy menzeydi. Kereksiz úghymdargha bola qyisynsyz neologizm tudyryp jýrgende, ataly asymyzdy әspetteytindey bir sózge toqtaytyn uaqyt jetti.

Endi enip ketken «beshbarmaktan» qalay qútylamyz? Áueli «beshbarmakty» jaqshalatyp, al syrtyna «asatany» jazu arqyly jәne ony barlyq otandyq meyramhanalardy qoghamdyq týrde baqylaumen qalyptastyrugha әbden bolady. Onyng ýstine onyng tarihy men maghynasyn ashyp jazyp taratu arqyly, uikiypediya sekildi ashyq ensiklopediyagha týzetu engizip, bashqúrt, qyrghyz bauyrlarmen kelisu sharalary kerek-aq.

Atalmysh asty qarastyru arqyly biz bar bolghany týrkilik as dayyndau ýlgisin ghana emes, onyng atalu dәstýrin de sóz ettik. Sol sebepti, barynsha dәl de mazmúnyn ashatynday astyng atauy týrkilik tanymgha meylinshe juyq basty dәiekting biri bolyp tabylady. Sondyqtan da, asymyzdyng atasyn da, atamyzdyng asyn da ózine layyq atau bizding úrpaq ýshin ýlken syn әri namys! Óitkeni, qazaq ýshin bar astyng atasynday taghamdy «beshbarmaqpen» atau - qyianat әri ersi.

«Abai.kz»