Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Qúiylsyn kóshing 3286 4 pikir 25 Nauryz, 2022 saghat 12:29

Qazaq kóshi: Preziydentke 5 úsynys...

«Qantar» oqighasynan keyin preziydent Q.Toqaev Parlament mýshelerimen jәne biznes ókilderimen kezdeskende elimizding ishki-syrtqy jaghdayyna, әsirese «4-shi qantar oqighasynyn» sebep-saldaryna toqtala kelip, halyqty bereke-birlikke shaqyra otyryp, Jana Qazaqstan qúrugha ýndedi.

Tәuelsizdikting otyz jylynda elimiz tolaghay tabystargha qol jetkizdi. Áueli zaman talabyna say naryqtyq qatynastargha kóshtik. Ekinshi, el ortalyghyn Aqmola qalasyna kóshirdik. Ýshinshi, Dýniyejýzi Qazaqtarynyng birinshi qúryltayyn shaqyryp, әlemning qyryq neshe eline taryday shashyrap ketken qandastarymyzdy týgendep, elge әkelu mehanizmin qalyptastyrdyq. Tórtinshi, barlyq kórshilermen shekaramyzdy aiqyndap, kelisimge qol qoydyq.

Osy barysta kóshi-qon sayasaty elimiz ýshin manyzdy basymdyqtardyng birine ainalyp, birneshe tarihy manyzy bar baghdarmalar qabyldandy. Alghash naryqtyq qatynastar reformasy bastalghanda elimizden orys, nemis, ukraiyn, grek diasporasynyng ókilderi ýdere kóshti. Sonymen Tәuelsizdik jariyalaghanda 17 million bolghan halqymyz alghashqy on jylda 14 milliongha deyin kemidi. Sarapshylar 1991-2018 jyldar aralyghynda atamekenderine qaytqany bar jәne jaqsy ómir, jayly túrmys izdep ketkeni bar, jiyny 3,7 million adam elimizden kóship ketkenin jazypty. Songhy jyldary Qazaqstangha keliushiler men ketushiler sanynyng teris aiyrma salidosy jylyna 30 myng adamnyng ýstine shyqqan. Al 1991-2018 jyldar aralyghyndaghy Orta Aziya elderining tabighy jәne migranttar esebinen jalpy ósimin salystyryp kórsek, elimiz 11%-dy qanaghat tútsa, Tәjikstan 68%, Ózbekstan 60% bolyp, kósh bastap túr. Elimizding úlan-baytaq teritorriyasy әlem boyynsha toghyzynshy orynda. «Bos jatqan jer jau shaqyrady» degen ata-baba naqylyn eske alsaq, ózimiz siyaqty bir odaq qúramynda bolghan Gruziya, Ukrainadaghy jaghdaylargha mәn bersek, biz ýshin mәselening qanshalyq auyr ekenin angharamyz.

Qazir teristiktegi bes oblys pen batystaghy eki oblysta ishki jәne syrtqy kóshi-qondy baghyttau júmystary birshama sәtti jýrip jatyr. Ýkimetting pilottyq jobalarymen birge, Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng bastamashyldyghymen Ontýstik Qazaqstanda sәtti jýzege asqan «Asar» jobasynyng tәjiriybesi boyynsha birneshe oblystarda jer bólindi. Búl júmys ary qaray jalghasyp, jemisin beredi dep senemiz. Osyghan oray óz úsynystarymyzdy ortagha salayyq.

1. Soltýstik oblstardyng jeri ken, jan sany az. Reseydi eseptemesek, tútynushy mardymsyz. Esesine Sovet zamanynda birshama óndiris oshaqtary sonda qalyptasqan. Pavlodar oblysyndaghy Ekibastúz qalasynyng ózi qanshama tehnikanyng tilin biletin, enbek kýshine zәru. Qostanaydaghy «Sokolov-Sarybay» tau-ken bayytu óndiristik birlestigi, «Sararqa AvtoProm» jәne bolashaqta salynatyn «KAMAZ» zauyty kәsiby mamangha, júmys kýshine múqtaj. Sondyqtan qandastardyng jas otbasylaryn qysqa merzimdi kurstan ótkizip, osylay beyimdeu kerek.

2. Teristik oblystarda kәsiby mamandyqqa baulityn kolledjder kóbirek ashylsa, sonymen birge, Reseydegi joghary bilim oryndarymen birlesip, mehaniyk, dәnekershi syndy qoldanbaly ghylymdar mamandaryn grantpen oqytu baghdarlamasy qolgha alynsa...

3. Shaghyn jәne orta kәsipkerler ýshin Almaty, Núr-Súltan, Shymkent siyaqty million júrty bar megaqalalar men Almaty, Ontýstik Qazaqstan oblysy syndy halqy tyghyz ornalasqan ónirler ýshin Soltýstik oblystar qyzyqtyrmaydy. Naryq óte kishkene. Olardyng qyzyghuy men belsendiligin arttyru ýshin salyqtan jenildikter qarastyru kerek. Eger kóship baryp, kәsiporyn ashsa, 3-5 jyl aralyghynda tabys salyghy men qosymsha qún salyghynan bosatu kerek.

4. Qazaqtyng dәstýrli sharuashylyghy – malsharuashylyghy. Qazaqtyng jeri de mal ósiriuge qolayly, ghasyrlar boyy qalyptasqan tәjiriybemizde bar. Sondyqtan Resey naryghyn betke ústay otyryp, qandastarymyzdyng jer-sugha, jayylymgha degen múqtajdyghyn sheshsek, osy salagha baghyttalghan kreditterge qol jetimdi bolsa, arghy jaghyn ózderi mengerip keter edi.

5. Adam ósip-óngen jerining tabighatyna qaray qalyptasady. Sodan keyin jana ortagha psihologiyalyq, fizikalyq jaqtan ýilesip ketui óte qiyn. Sondyqtan Iran, Týrkimen, Ózbekstan, Tәjikstan, Aughanstannan kelgen qandastardy Shymkent qalasy, Týrkistan oblysy jәne bolashaq turizm ortalyghyna ainalatyn Manghystau oblysyna qaray baghyttasa qúba-qúp bolar edi. Al Mongholiya, Resey, Qyrghyzstan kelgen qandastar Almaty oblysy jәne Soltýstik, Ortalyq oblystargha tez jersinip ketedi.

Qandastar ishinde taghdyry  qiyn, mentaliyteti ózgeshe, problemasy da kóp bolyp túratyn, kómekke eng zәru toby Qytayda túratyn nemese sol elden keletin qandastarymyz. Olar Soltýstik Shynjannyng Ile Qazaq obylysynda (Ile, Altay, Tarbaghatay aimaqtar),Sanjy dungen oblysynda, Qumyl aimaghynda, Buratala monghol avtonomiyaly oblysynda, Ýrimshi qalasynda jane Gansu ólkesining Aqsay avtonomiyaly audanynda ómir sýredi. Altay. Tarbaghatay qazaqtary elimizding Shyghys Qazaqstan oblysyndaghy Mayqapshaghay, Baqty keden ótkelderimen shekaralassa, Ile qazaqtary elimizding Qorghas, Qaljat keden ótkelderimen týiilisedi, Buratala monghol oblysyndaghy bir qala, eki audangha irge tepken qandastarymyzdy Dostyq keden beketi jalghap túr, Qandastardyng tuyp-ósken jerleri atalghan keden beketining ainalasyndaghy jerlerden kóp paryqty emes. Bolashaq kóshi-qonnyng tizginin ústap, baghytyn belgileytin azamattar osy faktorlargha kóbirek kónil bólse deymiz.

Qazir qoghamdyq orta men әleumettik jelide ortagha qoyylyp, talqygha týsip jatqan Semey qalasyna respublikalyq mәrtebe beru mәselesi tolyqtay iske asyp jatsa, qandastarymyzdy osy ónirge tartsaq, shekaralyq ónir tolyghyp, Alash qalasynyng budjetine qan jýgirip, shekara saudasy qyzar edi. Ileden kelgen qandastar qazirding ózinde Almaty oblysynyng shyghys, ontýstik qaptalyna irge teuip, Úighyr tuysqandar tyghyz qonystanghan ónirge kirigip jatyr. Bolashaqta Alakólding turistik әleuetin arttyryp, Jetisudy aty-zatyna say kókónis, jemis-jiydek bazasyna ainaldyramyz desek, osy baghyttan keletin kóshting potensialyna kóbirek mәn bergenimiz abzal.

Jalpy qazaq kóshi strategiyalyq manyzy bar, últtyq tútastanu ýderisinde balamasy joq qúbylys bolyp tabylady. Izdenis barysynda irkilister boluy mýmkin, biraq, manyzyn, ómirshendigin joymaydy. Ishki-syrtqy sebepterge baylanysty mýddeli toptar oiyngha aralasyp, qayshylyqtar shiylenisken kezde qarqyny bәsendeui mýmkin. Biraq, toqtap qalmaydy. Osy otyz jyldyq tәjriybemiz ben tabysymyz sony dәleldep otyr. Árqashan sheshiushi sәtterde nemese jolymyz túiyqtalyp jabylghanda, halyq pen biylik ýndestik tauyp, jana shyghar jol izdeydi. Ol - zamannyng talaby, iysi Qazaqtyng mýddesi!

Omarәli Ádilbekúly

Abai.kz

4 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2256
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3525