Beysenbi, 25 Sәuir 2024
Alashorda 3391 1 pikir 24 Nauryz, 2022 saghat 12:38

Baytúrsynov jazuy jәne Bektorlin

Qyzaylar 1882 jyly arghy bettegi Ile ónirine qayta oralghanda sauatty adamdary tym az boldy. Óitkeni jaugershilik, ýrkin-qorqyn ómir, qashqyndyq sapar olardyng otyraqtasyp, mektep ashyp, pәny ghylymmen ainalysuyna mýmkindik bermedi. 1900 jyldan keyin ghana el arasyndaghy bilimdi adamdar, auqatty baylar tarapynan diny mektepter ashylyp, auyl arasynda kiyiz ýiler tigilip, bes-on balanyng basyn qúrap, dindik sauatyn asha bastady. Aytalyq, 1890 jyldary Sasan bolys Ajybay atty úighyr moldany kóshirip әkelip, Kýnesting Taldy degen jerinen  meshit salyp, bala oqytqan. Sonymen qatar, Sasan bolys Qashqardan kelgen Nәjimiyden qary men Uәiis mazarynan Ábeydolla  Maqsút degen adamdy aldyryp, óz auylynda bala oqytqan. Jayyrbek, Erkinbek, Ospaniyar, Maqsút,  Saghat, Bolysbek qatarly adamdar osy oqu ornynda oqyp, sauat ashady. Osy tústa Kýnestegi basqa rudyng beldi adamdary da diny oqu ornyn asha bastaydy. Aytalyq, Aqqoltyq, Shaqpy ishi, Araltóbe, Narat, Tasqorghan, Bestamaq, Sorbúlaq, Qarabúra, taghy basqa jerlerde diny sauat ashu orny ashyldy. Derekterge qaraghanda, Begimbet elinen Núrbek, Orazәli, derbisten Tóle, Kýshik, Ábish molda, Quanysh bi, Tәnirberdiden Qydyr molda, Keshubay, Shylby Álimahyn, Yrghynbay qalpe, Jandaral qazy, Jansarbay, Ybyrayym mýpty qatarly hat, sauaty bar adamdar diny oqudy jalghastyrdy.

1916 jylghy Qazaqstan men Qyrghyzstanda oryn alghan últ-azattyq kóterilisinen keyin Qytaygha auyp kelgen qazaq, qyrghyz, tatar ziyalylary Kýnestegi alghabasar adamdardyng qoldauymen kóriniste dini, shyn mәninde pәny oqudy engizip, balalardyng sauatyn ashugha kiristi. Solardyng basynda әiili aghartushy, Alash qayratkeri Mollaghaly Bektorlin túrdy. Mollaghaly turaly osyghan deyinde basylym betteri men portaldarda biraz dýnie jazyldy. Ony  https://abai.kz/post/123355, https://abai.kz/post/120834 osy siltemelerden kóre alasyzdar. Alayda búl materialdarda Mollaghalidyng ómiri men ónegesi, azamattyghy men aghartushylyghy jayly aitylghanymen, onyng Baytúrsynov jazuyn arghy betting aghartushylyghyna engizgen erekshe qyry eskerilmey qalyp edi. Osy rette sol jayly aitpaqpyz.

Mollaghaly Bektorlinning arghy betke nendey sebeppen ótkeni turaly osy kýnge deyin naqtyly dәlel joq. Ýlkenderde ol turaly túshymdy dәlel kóretpegen. Mening payymymsha, aghartushy arghy bettegi qazaqtargha Alash iydeyasyn jetkizip, osy úly múratty bolashaqqa jalghaytyn úrpaq tәrbiyeleu ýshin jiberilgen boluy da mýmkin. Óitkeni, birinshiden, Mollaghalidyng arghy bettegi qyzmeti janasha mektep ashugha atsalysyp, Baytúrsynov jazuy boyynsha oqulyqtar qúrastyryp, jastardy pәnny bilimmen sauattandyrumen enshilesip jatty. Sonymen qatar, arghy bettegi qazaqtar tuarly «Ayqap» jurnaly maqalalar jazyp elding tynys-tirshiligin tanystyryp túrdy. Búl aghartushylyqpen qatar ýlken azamattyq jauapkershilikting jýktelgenin de kórsetedi.  Mollaghaly arghy betke ótken alghashqy jyldary Shapshal audanynyng Ýlkenbúra auylyndaghy Bәkey batyrdyng auylyna túraqtap, Bәkey batyr ashqan medresede bala oqytumen ainalysady. Keyin belgili qogham qayratkeri Satybaldy Núrbekúly naghashysy Bәkey batyrdyng auylyna qonaqqa kelip (ózi de 1884-1886 jyldary naghashysynyng qolynda oqyghan), Mollaghaliymen tanysyp, ony óz auylyna shaqyryp,  1910 jyly Almaly auylynyng Jinishkesay degen jerinen 6 bólmeli mektep saldyryp, Moldaghalidyng bala oqytumen ainalysuyna mýmkindik beredi. Mollaghaly sol mektepte sol tústa Qazaqstanda shyqqan Ahmet Baytúrsynov jasaghan әlippy boyynsha qúrastyrylghan oqu qúraldarynan paydalanyp, oqulyqtar qúrastyryp, janasha bilim beruding sham-shyraghyn jaghady. Sol mektepten Nýsiphan Konbayúly, Ábeu Qúdyshúly, Qojahmet Satybaldyúly, Dәuitbek qatarly el arystary ósip shyqty. Sonday-aq, Mollaghalidyng Baytúrsynov jazuy negizinde  qúrastyrghan oqulyqtary osydan keyin qúrylghan mektepterding ýlgisine ainaldy.

Mollaghaly Bektorlin 1914 jyldary bir mezgil Qorghas audanynyng Kúre general mekemesi ashqan monghol-qazaq mektebinde de (Myn-Hp shuetan) oqytushylyq etedi. Monghol-qazaq mektebi Sin imperiyasy túsynda jergilikti últ balalaryna qytay tilin oqytu maqsatynda ashylghan oqu orny. Basynda búl mektepte tek qytay tili ghana oqytylatyn. 1914 jyly Kýre general mekemesinde qazaq, monghol bólimi qúrylyp, 1917 jyly monghol, qazaq synyby ashylady. Qazaq synybyna Moldaghaly Bektorlin men Mojybay qajy sabaq beredi. Qazaq synybyndaghy oqulyqtar Baytúrsynov jazuy boyynsha Qazaqstanda shyqqan oqulyqtar negizinde Moldaghaly Bektorlin qúrastyrady. Sol mektepten Ábeu, Dәuletkeldi, Núrmúhamet, Ábdýrasyl, Múratbek, Ysqaq, Tanjaryq Joldyúly, Nýsiphan Konbaev siyaqty qaratkerler shyqty. Tanjaryq Joldyúly Mollaghaly Bektorlinning jol kórsetuimen Qazaqstangha kelip, Narynqolda orta mektepti qazaqsha bitirdi әri Iliyas Jansýgirov, Múhtar Áuezov siyaqty Alash qayratkerlerimen tanysyp, ómirine ýlken azyq jinap auylyna qaytty.

Mollaghaly Bektorlin 1918 jyly Kýnes audanynyng Kensu auylynda ashylghan «Esetemes» mektebinde oqytushylyqpen ainalysady. Búl mektepti salghan Alashtyqtardyng alghabasar iydeiyasyn qabyldaghan jәne aralas-qúralas bolghan aghartushy, kәsipker, mesanat Noghaybek Qojbanbetov bolatyn. Noghaybek 1891 jyly QHR Qúlja audanynyng Borbosyn-Sýpitay degen jerinde Estemes bolystyng otbasynda tudy. Ol tústaghy qyzaylar arasynda pәnny bilim alatyn oqu orny bolmaghandyqtan Noghaybek diny bilim alady. 1905 jyly Estemes Soltangeldi ruyna aqalaqshy bolyp taghayyndalady. Osydan bastap Estemes Qúlja qalasyndaghy noghay, tatar kópesterimen sauda baylanysyn jasay bastaydy. Ol tústaghy noghay, tatarlar pәny jәne diny oqugha jetik bolghandyqtan bilimi men biliktiligi Noghaybekti qatty qyzyqtyrady. Osydan bastap Qúlja qalasyna baryp-kelip jýrip, noghay oqymystylarymen aralasa bastaydy. Olardyng bilimdarlyghy Noghaybekti qatty qyzyqtyryp, pәny bilim alugha úmtylysy oyanady. Sonymen tilegin әkesine aityp, Qúlja qalasyndaghy noghay balalary oqityn janasha oqu ornyna týsedi. Osy oqu ornyndaghy birneshe jylda tereng bilim alghan ol bilimin terendete týsu ýshin Qazaqstangha baryp oquyn jalghastyrugha bekinedi. Bastabynda ata-anasy qosylmaghanymen no,ay, tatar oqymystylarynyng aralasuymen әke rúqsatyn alyp, 1913 jyly Ile generaly mekemesining joldamasymen Almatygha oqugha jol tartady. Elimen qoshtasqan Noghaybek Almatygha kelip, sol tústaghy ónerkәsip institutyna oqugha qabyldanady. Bastabynda týrli qiyndyqqa dóp kelgenimen ózining qaysarlyghy, batyldyghy, zeyin-zerdesining arqasynda ýsh jarym jyl tapjylmay bilim alady. Demalys ailarynda Qazaqstannyng ózge qalalaryn aralap, Alash qayratkerlerimen pikirles bolyp, oi-órisin kenite týsedi. 1917 jyly Reseyde azamattyq soghys bastalyp, qoghamdyq jaghday kýrdelilene týsedi. Birge oqyghan studentterding kóbi әskerge qabyldanyp, shetelden kelgender eline qaytarylady.

Ol eline qaytyp, Qúlja qalasyna kelip, ejelgi dos-jarandarymen qayta tabysady. Ol kezde Estemes auyly Borbosynnan Kýnesting Araltóbesine kóship ketken edi. Qysty kýni itshana jaldap, 250 shyqyrym jerdegi auylyna keledi. Biraq Almatydaghy mәdeniyetti ortagha jan-tәnimen beyimdelgen ony kóshpendi elding jútang tirligi týnildiredi. Ákesi Noghaybek aqalaqshylyq mәnsabyn bermekshi bolady. Biraq ol búl úsynystan bas tartyp, mektep ashyp, bala oqytyp, sauda jasap, elining mәdeni, әleumettik, ekonomikalyq jaghdayyn jaqsartugha bel baylaydy. Al búl mansapty inisi Qanatbekke beruin ótinedi. Sonymen 1918 jyly Noghaybek Qúlja qalasyna baryp, tatar oqymysty Ábdolla jәne zayyby Rәbighany Araltóbening Jalshiyine ertip kelip, kiyiz ýy tigip, bala oqytudy bastap ketedi. Oghan alghash ret Qanatbek, Sanatbek, Uәn, Omaraqyn qatarly sol ónirding balalaryn oqyta bastaydy. Kiyiz ýiding qasynan jer ýy qazdyryp, oghan Rabighanyng jetekshiliginde Ómirjan, Ómirbek, Abaqan siyaqty qaryndastaryn oqytady. Búlar diniy jәne pәny oqudy birlestire oqy bastady. Sol jyly Soltangeldi ruynyng iygi-jaqsylaryn jiyp, mektep, medrese salu turaly kenes qúrady. Qúljadan úighyr, ózbek ústalaryn shaqyrtyp, qystay auyl azamattaryna qúrylysqa kerekti aghash materialdaryn tasytady. Jalshiyden 150 adamgha arnalghan meshit qúrylysyn saldyryp, búl meshit 1960 jylgha deyin Estemes meshiti atandy. Meshitting janynan asty-ýsti taqtayly 5 bólmeli mektep ýiin saldyrady. Mollaghaly Bektorlindi úsynys etip, osy mektepte bala oqyta bastaydy. Mektepke jasyna, bay-kedeyligine qaramay oqugha yntaly adamdardyng bәrin qabyldaghan. 1936 jydly Qanatbek mektebi salynghansha Araltóbe, Kensudaghy birden-bir mektep osy bolady.

Noghaybek ózi ashqan mektepten oqyghan bilimdi jastardy Mollaghaly Bektorlinning aqylymen Kýredegi Monghol – qazaq mektebine jiberip oqytady. Sol qatarda Ospan, Ómirbek, Syrayylbek, taghy basqa da talantty jastar ýlken ómirge jol ashady. Noghaybek múnan ózge ónerkәsipke, saudagha, eginshilikke den qoyyp, týnghysh ret jalshiyde teri óndeu zauytyn iske qosyp, dýken ashyp saudany jandandyrady. Teri zauytynyng júmysyn keneytu ýshin Kólbay sayynan әk kýidirip, qyshy mayy men qaragýl, qyzyl boyaudy Qúljanyng Dónmazarynan alyp otyrghan. Mәnerlengen terige «Araltóbe sherketi» degen tanba basylyp, satylymgha shygharylghan nemese basqa aimaqtargha satylghan. Zauyt 6 jyl júmys istep, Noghaybek qaytys bolghan song basqaryluy dúrys bolmay jabylady. 1918 jyly Qúlja qalasynan bir qyrghyz, 2 tatar, 1 orys otbasyn, eki ógiz soqasymen auylyna aldyryp, Shalkóde jazyghynan tyng ashyp, eginshilikti jolgha qoyady. Egistikterdi sulandyru ýshin «Kókózek» atty toghan qazdyrady. Osynday enbekting arqasynda Araltóbe, Kensudaghy elding egini mol shyghyp, ónim eselep arta týsedi. Biraq ónim óndeytin oryn bolmaghandyqtan el qinalyp qalady. Osyny eskerip, Jalshidyng janynan aghyp ótetin Qarasudan su diyirmenin saldyryp, júrttyng múqtajyn sheshedi. Sonday-aq, Qarasudyng qysy-jazy qatpaytyn ereksheliginen paydalanyp, qaz-ýirek baghyp, qús sharuashylyghyn da órkendetedi.

Noghaybek Almatydan auylyna qaytyp, arada jeti jyl ótkende Kýnesting eki qabyrghasyna, Ile ónirindegi qyzay ana úrpaqtaryna salt atty suyq jýrginshiler attandyrylady. Búl Kýnes ónirindegi ónerkәsip, auyl sharuashylyghy, sauda, bilim beru, taghy da basqa salaghan qan jýgirtken Noghaybekting qaytys bolghanyn habarlay attanghan jýrginshiler edi. Ne bәri 7 jyldyng ishinde jas ta bolsa eline bas bola bilgen Noghaybek mine, osylay 34 jasynda qaytys bolady. 1925 jyly Noghaybek Estemesúlynyng asy Kýnesting Narat degen jerindegi Bәigetóbede ótti.

Ótken ghasyrdyng alghashqy shiyreginde Qorghasta ashylghan Monghol – Qazaq mektebi, Kýnestegi Almaly mektebi men Estemes mektepteri arghy bettegi qazaqtardyng arasynan talay daryndy týletken bilim shanyraqtary edi.  Olardyng talantty bolyp jetilip shyghuyna Mollaghaly Bektorlinning ýlken jauapkershiligi de yqpal etti. Mollaghaly Bektorlinning talantty ústaz retinde, talapshyl jastardy tәrbiyeleuine Baytúrsynov jazuymen Qazaqstanda shyqqan oqulyqtar jýlgesimen qúrastyrghan kómekshi qúraldary kóp ýles qosty. Búl oqulyqtar biraz jylgha deyin arghy bette ashylghan basqa da mektepterding oqytu qimylyn jýrgizuine septigi tiydi. Demek, Baytúrsynov jazuy әlemning әr týkpirindegi qazaqtardyng sanaly úrpaq tәrbiyeleuine mýmkindik berdi. Sondyqtan da olar osy kýnge deyin jәn-tәnimen Baytúrsynov jazuyna adaldyq tanytyp keledi.

1913 jylghy «Ayqap» jurnalynyng 10 mausymdaghy sanynda Mollaghaly Bektorlinning «Qytay qazaqtarynyng as berui» degen maqalasy jaryq kóredi (https://abai.kz/post/120834). Maqalada Búlghynshynyng asy turaly jazylyp, sonynda: «Eger, Jabyqbay myrza osy rashútty qyzay balalary ýshin bir mektep salugha júmsasa, ózi hәm atasy ýshin qiyametke sheyin ýzilmeytin bir sauap qylghan bolar edi!», – dep oy qorytady. Osy úsynysty eskergen Jabyqbay Búlghynshyúly 1932 jyly Alash qayratkeri, aghartushy Meyirman Ermektasovtyng jobasy boyynsha «Jabyqbay» mektebi ashylady. Meyirman Ermektasov Mollaghaly Bektorlinnen keyingi Baytúrsynov jazuyn arghy betke jalpylastyrghan aghartushy. Taldyqorghandaghy I. Jansýgirovting әdeby muzeyinde Ermektasovqa qatysty qújattar jinaqtalghan. Onyng ishinde «Jabyqbay» mektebine tәn dýniyeler de bar eken. Ony kelesi de sóz etemiz.

Jalghasy bar...

Qajet Andas

Abai.kz

1 pikir