Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Janalyqtar 3554 0 pikir 11 Qazan, 2012 saghat 07:31

Qúl-Kerim Elemes. Asyq әfsanasy

Asyq oiyndarynyng astaryndaghy últtyq әskery tәrbiye

 

Salt - últtyng ghúmyr boyy jighan mәdeniyeti. Últtyng últ ekendigin әlem halyqtary moyyndaudaghy tórt belgining biri. Biz asyly bar, jasyghy bar Qúdaygha shýkir, saltqa bay halyq bolghanbyz! Asyq oiyny sol bay saltymyzdyng bir dәstýri. Kezinde qazaq sharuashylyqpen jappay shúghyldanghan túsynda asyq әr ýidin, әr auyl balalarynyn, jastarynyn, tipti jasamystarynyng da bas qosuynyng negizi bolghan oiyn týri.

Asyq - tórt týlik mal men andar tilerseginde bolatyn, bitisi bólek, qyzmeti asa kýrdeli, buyngha bitken shymyr sýiek. Eshki, qoy, siyr, týie asyghy ýlken-kishiligine qaramastan syrtqy formasy bir pishindes, mýsindes zat. Al jylqy asyghy búlargha úqsamaydy, basqa formada bolady. Qasqyr asyghy ol da basqa.

Oiyn attary - «Hantalapay», «Han atpaq», «Han jaqsy ma», «Handy qara basty», «Han men uәzir», «Ýiirmekil», «Sasyr», «Atpaqyl», «Qaqpaqyl», «Ýshtaban», «Ompy», «Altyatar», «Shyqeter», «Tiysinqabat», «Taban», «Tórt asyq», «Bes esyq» taghy basqa týrleri qazaq dalasyna keng taraghan.

Asyq oiyndarynyng astaryndaghy últtyq әskery tәrbiye

 

Salt - últtyng ghúmyr boyy jighan mәdeniyeti. Últtyng últ ekendigin әlem halyqtary moyyndaudaghy tórt belgining biri. Biz asyly bar, jasyghy bar Qúdaygha shýkir, saltqa bay halyq bolghanbyz! Asyq oiyny sol bay saltymyzdyng bir dәstýri. Kezinde qazaq sharuashylyqpen jappay shúghyldanghan túsynda asyq әr ýidin, әr auyl balalarynyn, jastarynyn, tipti jasamystarynyng da bas qosuynyng negizi bolghan oiyn týri.

Asyq - tórt týlik mal men andar tilerseginde bolatyn, bitisi bólek, qyzmeti asa kýrdeli, buyngha bitken shymyr sýiek. Eshki, qoy, siyr, týie asyghy ýlken-kishiligine qaramastan syrtqy formasy bir pishindes, mýsindes zat. Al jylqy asyghy búlargha úqsamaydy, basqa formada bolady. Qasqyr asyghy ol da basqa.

Oiyn attary - «Hantalapay», «Han atpaq», «Han jaqsy ma», «Handy qara basty», «Han men uәzir», «Ýiirmekil», «Sasyr», «Atpaqyl», «Qaqpaqyl», «Ýshtaban», «Ompy», «Altyatar», «Shyqeter», «Tiysinqabat», «Taban», «Tórt asyq», «Bes esyq» taghy basqa týrleri qazaq dalasyna keng taraghan.

Árqanday nәrsening aty men atauynda sol zattyng isi, qimyly, aqtaratyn qyzmeti jәne alatyn mazmúny tolyq qamtylghan bolady. Sol siyaqty asyq oiyndarynyng da atyna nazar audarar bolsaq olardyng da talay nәrsenin, oqighanyng mәnin bildirip túrghany anyq. Mәselen, «Hantalapay» - hannyng halyq mýlkin talapaygha saluy, ne halyqtyng hannyng qazynasyn talapaygha saluy nemese  han basqaratyn elge ishki-syrtqy jaudyn shabuylyn bildirip túrsa, «Han atpaq» - hannyng qarany atuy nemese halyq handy atu, óltiru, jazagha bildirilip túr.

Al, «Han jaqsy ma?» - bolsa taghy da aty aityp túrghanday nauqas hannyng kónilin súraghan qarashanyng uayymy nemese «han jaqsy han boldy ma, joq elge qyrsyz, jauyz, zalym boldy ma?» degen mәndi bildirse, «Handy qara basty!» oiynyn taldamasa da týsinikti.

Al, «Han men uәzir» - oiyny óz ishine han men uәzirding bir-birine keremet sәikesuin, sóitip eldi dúrys basqarghandyghyn, ne ekeui it pen mysyqtay arbasyp qarashansyn qan-qaqsatqandyghy siyaqti kilensiz jaydy jasyryp túrghan oiyn týri.

Al, endi, «Ýiirmekil» bolsa qol jinaudy, «Sasyr» bolsa jaudyng ýrkuin nemese jaudan sasudy bildiredi. Arman qaray «Atpaqyl» oiyny «sen túr, men atayyn» deytindey bir keremet әskery kemeldikti, «Qaqpaqyl» qarsy jaqtyng kelekesin, «Ýshtaban» ýshke bólip ornalastyrghan әskery strategiyany, «Ompy» jaudy ýstinen basyp aludy, «Altyatar» soghystaghy partizandyq әreketti, «Shyqeter» qarsy jaqtyng tisine tiu siyaqty әskery diplomatiyany, «Tiysinqabat» jaudy, ishki dúshpandy ýsti-ýstine soghudy, «Taban» jeniske jetip, ornyghudy, «Tórt asyq» pen «Bes asyq» tәuelsizdikke jetken eldi, handyqty aimaqtargha bólip basqarudy bildirip túr...

Jalpy asyq oiyny tek kónil ashu, qúmarlyq oiyny ghana emes. Beyne shahmat oiynynyng tórkinindegi әskery strategiya siyaqty búl da halqymyzdyng el boluy men tәuelsizdigi jolyndaghy ishki-syrtqy qorghanys mәselesin tereng zerttauden tughan, últtyng ilkidegi eldik ishki kemelin, irge bekituin, han men qarasha arasyndaghy birlik pen baylanysty nyghaytudy oilauy arydan jalghasyn tauyp kelgen últtyq negizding oiyn týrindegi kórinisi.

Jalpy әrqanday últtyq týs alghan oiyn týrlerining astarynda sózsiz bir bolghan, iygilikke ainalghan istin, oqighanyn, negizding bolatyny dausyz. Ol taghy uaqyt óte kele sózsiz dәstýr týrinde isteletin salttyq iske, ne oinaytyn últtyq oiyngha ainalyp, jalpy bettik últtyq týs alyp, halyqpen birge jasaydi. Nemese ol oqighany últtyng kýlli azamatary, jastary, balalaryna deyin biletin bolady. Onyng keyin nege oiyngha ainalu sebebin de biledi (bildiriledi), týsinedi. Týsingesin tútynady. Tútynghasyn olar ózderining dәstýri etip jalghastyrady.

Mine, osylaysha últ ómirinde ótken qaybir qan tógisti oqighalar uaqyt óte kele úmyt qalmauy ýshin últtyq salt pen oiyn týrine ainaldyrady. Sóitip әlgi soghys qayghysy quanyshqa, últtyq oiyngha, saltqa ainalady. Sózimizding dәleli ýshin myna bir tarihy oqighagha nazar audaralyq.

Mәselen, qazaqtyng qaraýzgen shipageri Óteyboydaq babamyzdan jetken «Tektelgi» dep atalatyn shejirede aitylatyn, biraq qazaq tarihyna aty enbegen, qazaq yqylymynyng kósemi Qazghaq (ol shejire «qazaq» atauyn osy esimnen taratady) by han saylanyp, taghyna otyrarda qarashasyn jinap «Nau(ýlken)yrys» (qazirgi nauyryz) toyyn jasaydy.

Mine, osy toyda bir qyz kelip Qazghaqqa: «Hangha hanym kerek bolmaq, sizge hanymdyqqa men layyqpyn, al mening shartym, men qazir qashamyn, er bolsang meni quyp jet, eger  quyp jetseng men sening hanymyng bolamyn» deydi. Jәne biraz han namysyna tiyetin sózder aitady. Han qyzdy quugha shyghady. Qyz qashady, han quady. Han qyzdy quyp jetip, ony atynan audaryp aldyna óngergen boyy qaytadan taghyna qaray shabady. Taqqa jaqyndaghanda ordany kýzetken qalyng әsker joldy bógep qalatyn bolghan son, han olargha qarap: «Al ash, al ash» dep dauystaydy. Onysy «aldyny ash, bógemender» degeni eken. Júrt qaq jarylyp jol beredi. Qyz bolsa hangha qarap: «Al ashsan, al ash» dep jymiyady. Onysy «men sendikpin, dayynmyn, berildim, saghan adalmyn» degeni eken.

Han taqqa kelip otyrghanda oilamaghan jerden bir kók bóri sap ete qalyp, qalyng әskerdi qaq jaryp hangha qaray úmtylady. Ony kórip túrghan qalyng әsker әlgi kók bórini bassalyp, sol jerde tiridey tartqylap jýrip óltiredi.

Mine, osy úly jiyn toyda han: «Búl toy búdan keyin elding dәstýrli merekesi, jylynyng basy bolsyn, «Al ash» osy elding úrany bolsyn» deydi.

Han jarlyghyn eki etpegen halyq «Nauyrys» toyyn jyl basy, «Al ashty» el úrany etip alumen birge, ol toydaghy erekshe eki oqighany da eske týsirip otyru ýshin «qyz quudy» saltqa, kók bóri tartudy әdetke ainaldyrady. Olar biraq ýnemi tartugha kók bóri taba almaghasin onyng ornyna kók serkeni tartatyn bolady.

Mine, sodan kele-kele al ash - Alashqa, kók bóri - Kókpәrgha, nau yrys - Nauyryzgha ainalyp halqymyzdyng saltyna, últtyq oiynyna ainalghan eken.

Demek, búdan әrqanday bolmaghan is salt bolu túrmaq oiyn týrine de ainalmaq emes, nemese oiyn da ózinen-ózi oidan qúralmaq emes degen qortyndy shyghady.

Al, endi syqtyng sipattaryyna kelsek, ol bylaysha sipattalady:

Alshy - asyqtyng ýiirilgende tabany jerge tiyip,  túryq týsui. Oiyn kezinde oghan birinshi dәrejeli mәn beriledi.

Tәike (tәuke) - asyq ýiirilgende tabany ýstine qarap túryq týsui. Ol ekinshi dәrejeli asyq.

Býge (býk) - asyq ýiirilgende dónes jaghy ýstine qarap ekpetinen jattyq týsui. Ol ýshinshi dәrejeli mәnge iye.

Shige (shik) - asyq ýiirilgende shýnqyr jaghy ýstine qarap jattyq týsui. Ol tórtinshi dәrejeli mәnge iye.

Túryq - asyqtyng ýiirilgende alshy, ne tәike týsui.

Jattyq - asyqtyng býge, ne shige týsui.

Ompy - asyqtyng túmsyghymen jer tirep tik shanshylyp týsui.

Sompy - asyq túmsyghymen kókke qarap tik tanshylyp shoqaya týsui.

Taban - asyqtyng tәike jaghy.

Onqay - asyqtyng býgesi alaqangha qarap, tәikesi ong qol bas barmaghyna basylyp ynghayly ústaluy. Onqay asyq maldyng sol jaq tilerseginde bolady.

Solaqay - asyqtyng shigesi syrtqa qarap, alshysy ong qol bas barmaghyna basylyp ynghayly ústaluy. Solaqay asyq maldyng sol jaq tilerseginde bolady.

Saqa - qoldaghy bar asyqtyng ýlkeninen, salmaqtysynan, onqayynan belgilenedi. Solaqaylar saqany solaqay asyqtan tandaydy.

Qorghashbay saqa - taban jaghynan oiylyp qorghasyn qúiylghan saqa.

Qúlja saqa - arqardyng asyghy.

Topay (tompay) - búzaudyn, tayynshanyng asyghy (jalpy siyr asyghyn tompay deydi). Múz ýstinde әdeyi asyq oinau ýshin jasalghan alanda oinalghanda, alystan atylatyn oiyndargha topay saqa retinde paydalanylady.

Jabayt - qoy asyghynyng saqadan keyingi qorghasyn qúiylmaghan týri. Tabandalady.

Shýkey (ýshkeyt) - qoy asyghynyng kishkenesi. Qozy, eshki asyghy. Ol da aiyrbasqa jýredi.

Shýkimeyt (shýkimәt) - qozy, laqtyng soyyp jeuge әli jaramaytyn kezindegi asyghy. Eng kishkene asyq.

Keney - shýkeyding kóp júmysalyp mújylghan (mýjilgen) týri.

Múndaghy ataularda da eldik, әskery nyshandar bayqalady. Birazdan song patsha, han naghyz әsker basy degen sóz. Sondyqtan da múndaghy Saqa sózin alar bolsaq, ol - patsha, asyqtyng patshasy degen mәndi berse, «Alshy» sózi - baghy asqan handyq mereydi bildiredi.

Al, Tәike atauy - uәgir, hannyng orynbasary degen mәndi berse, Býge - býk, týk týsu, býgilu, baghynu, mindet atqaru degen mazmúndardy beru arqyly jalpy әskerlik týsti bildiredi.

Al, Túryq - túru, taq, taqta túru, tirek, tireu, túghyr, túraq mәnderdi óz ishine alu arqyly ornynda otyrghan handy, oghan túraq bolar meken men el-halyqty menzese, Jattyq - týzulik, tynyshtyq, jaylylyq mәnin bildirip, túraqpen ýndesip túr.

Al, Onqay men Solaqaydy - ong qanat, sol qanat әskery jýie dep úqqan esh qate tudyrmaydy.

Demek, bir ghana asyqtyng alty jaghyna qoyylghan attyng ózi patsha-hanmen, ol basqaratyn әskermen, mekenmen, halyqpen ýndesip jatuy qazaq asyq oiynynyng jay ghana balalar oinaytyn oiyn týri emes ekenin, qúmarlyq oiyny tipti de emes ekenin, kerisinshe túnyp túrghan eldik, әskery strategiya ekenin bilemiz. Ony taghy óz kezinde osy asyq oiyny jayly shyqqan:

«Qoy asyghy demegin,

Qolgha jaqsa saqa(han) qoy.

Jasy kishi demegin,

Aqyly assa agha(patsha) qoy!» degen óleng joldarynan da anyq bayqaymyz.

Biraq, keyin zamandar óte kele asyq oiynyndaghy búl әsilgi әskeriy,  eldik qorghanysqa qúrylghan mazmúndar sanagha úryp túrghan shyndyghyna qaramastan uaqyttyng jaralardy jazuynan, úmyttyruynan, úrpaq almasudan, sanalyq ózgeristerden óz maqsatyn joyyp, jalang oiyndyq, tipti keyde qúmarylq týs alghan.

Onyng osy qúmarlyq jaghy dendey bastaghanda babalarymyz úrpaghyna jәne eskertip, ei, úrpaghym:

«Asyq oinaghan azady,

Tobyq ainaghan tozady.

Bәrinen de qoy baghyp,

Qúiryq jegen ózady!» dep, jas óskindi qúmardan qaytaryp, adal enbekke shaqyryp otyrghan. Óitkeni, әskery strategiya sózsiz jenisti kózdeydi. Sodan tughan jenis jobasy bolghan búl - asyq oiyny oinaushylar arasynda әlsin-әli qúmarlyq týs alyp ketip otyrghan. Ekinshi, onyng osylay qúmarlyq týs alyp otyruyna ondaghy әsilgi әskery strategiyalyq mazmún úrpaqtan-úrpaqqa ýnemi, tayta-tayta týsindirilip otyrylmaghandyghynan da edi.

Eng qyzyghy asyq oiynyndaghy biz aitqan mәndi mazmún arghy-bergi asyq oiynyn, tipti qazaq salt-dәstýrin zertteuzi ghalymdardyng birde-birining enbeginde kórsetilmegen. Biz endi osy mәseleni shaghyn maqalamyzda kótere otyra ghalymdarymyzdyng osy mazmúnda izdenip, asyq oiynyn el strategiyasynyng bir kәdesine jaratuyn eskerter edik. Ári oqulyqtargha da osy mazmúndy bayytqan negizde engizuin ótiner edik. Sol arqyly úrpaqtarymyz ata-babasynyng esh nәrseni de әiteu qalay bolsa solay istey salmaghanyn, qyl ayaghy asyq oiynynyng ózi ýlken eldik mәn alatyn iri oqighanyng negizi ekenin bildirip otyrsaq eljandylyq úrpaq sanasynda nege janghyrmas edi? Sózsiz janghyrar edi ghoy! Asyq ekesh asyqty qúrmetter edi el iygiligining kepili, qorghanysynyng strategiyasy dep.

Biz búl shaghyn maqalamyzda jogharydaghy oiyn týrlerining qalay oinalatynyn berip otyrudy artyq sanadyq. Ony bilgisi kelgender internet arqyly-aq tauyp aluyna әbden bolady. Tek, mysal retinde myna bir týrin ghana úsynamyz:

«Hantalapay». Oiyngha 5-10 deyin (ýlkender de oinaysa bolady) bala qatysa beredi. Asyqtyng kóp bolghany jaqsy. Kóp asyqtyng ishinde bireuin qyzyl týske boyap, sol asyqty «han» saylaydy. Oiyndy bastaytyn bala sanamaq arqyly aiqyndalady. Ol barlyq asyqty qos uystap jinap alyp, otyrghan balalardyng aldyna shashyp jiberedi. Balalar «hannyn» qalay týskenin baqylap otyrady. Eger «han» býge, shige, ne tәike týsse, oiyn bastaushy bala «hannyn» týsuine qaray jaqyn jatqan asyqtardy bas barmaqpen jer tirep túryp, súq sausaghymen yrshyta iyterip bir-birine dәl tiygizui shart. Tiygizgen asyqtar onyng óziniki bolady. «Handy» týsui «hangha» úqsaghan eng songhy asyqpen ghana atyp aluy tiyis. Sondyqtan asyqtardy atqan kezde esepke, dәldikke, mergendikke mәn berilui kerek bolady. Oiyn bastaushy balanyng qoly basqa asyqtargha tiyse, sonday-aq atqan asyghy basqa asyqqa baryp tiyse, oiyndy kelesi bala jalghastyrady.

Al «han» alshy týsse, balalar jarysa «hantalapay» dep dauystap, «hangha» talasady, ony kim alsa sol jeniske jetken bolyp esepteledi de, oiyndy sol bala qayta bastaydy.

«Abai.kz»

0 pikir