Biz ózimizdi ýy ishining aldynda kәdimgidey, kinәli sezinip, qysylyp kelgenbiz; sóitsek, mynalardyng bizben tipti de isi bolghan joq: balaly-shaghaly ýy emes pe, dәnge ýimelegen torghayday, ýpir-shýpirlesip dastarqannyng basyna otyryp jatyr eken. Ózderi kónildi. Ýlkender jaghy әlde­nege kýlip mәz; qart ana da ózining kýndegi daghdyly ornyna jayghasypty, kýlkisin әzer tyiyp, yghysyp qasynan maghan oryn berip jatyr. Ýy jaldap bólek shygha almaghanymyz bolmasa, múndaghy ómirimiz kónilsiz emes. Esin bilmeytin kishkentay balalar basy pispey u-shu bop jatatyn ýide bizding ózimizding de kýndegi kýlkimiz, oiyn sauyghymyz ýzilmeydi. Basqa ermek tabylmaghanda ýstimizde lajdap otyrghan baspananyng «sherisin» әr saqqa jýgirtemiz. Sol sóz qart ana auzynan qansha shyqsa, sonsha kýlemiz.
Býtkil ýidegi basty dýniyening biri - ras­kladushka. Keyde oghan Zeynolla ekeu­miz jatamyz. Ertengisin tósekten atyp túra­myz da, ylghal ýiding syzyn týnde boyyna tartyp dymdanyp túrghan shalbarymyzdy ystyq ótekke byjyl­datyp basyp, qyryn shygharyp jatsaq ýy ishi búghan da kýledi.

Biz ózimizdi ýy ishining aldynda kәdimgidey, kinәli sezinip, qysylyp kelgenbiz; sóitsek, mynalardyng bizben tipti de isi bolghan joq: balaly-shaghaly ýy emes pe, dәnge ýimelegen torghayday, ýpir-shýpirlesip dastarqannyng basyna otyryp jatyr eken. Ózderi kónildi. Ýlkender jaghy әlde­nege kýlip mәz; qart ana da ózining kýndegi daghdyly ornyna jayghasypty, kýlkisin әzer tyiyp, yghysyp qasynan maghan oryn berip jatyr. Ýy jaldap bólek shygha almaghanymyz bolmasa, múndaghy ómirimiz kónilsiz emes. Esin bilmeytin kishkentay balalar basy pispey u-shu bop jatatyn ýide bizding ózimizding de kýndegi kýlkimiz, oiyn sauyghymyz ýzilmeydi. Basqa ermek tabylmaghanda ýstimizde lajdap otyrghan baspananyng «sherisin» әr saqqa jýgirtemiz. Sol sóz qart ana auzynan qansha shyqsa, sonsha kýlemiz.
Býtkil ýidegi basty dýniyening biri - ras­kladushka. Keyde oghan Zeynolla ekeu­miz jatamyz. Ertengisin tósekten atyp túra­myz da, ylghal ýiding syzyn týnde boyyna tartyp dymdanyp túrghan shalbarymyzdy ystyq ótekke byjyl­datyp basyp, qyryn shygharyp jatsaq ýy ishi búghan da kýledi.

- Bizding ýiding «sherisi» senderge jaqsy boldy ghoy, - deydi Sәule.
Apyr-ay, jas kezdegi adam ómirining qyzyghy kóp bola ma, qalay? Ýstimizde túratyndar ana jaqta ayaghyn alshandap basyp jogharygha kóterilip bara jatsa, biz, myna jaqta qasqyrdyng apanynday ýngirge basymyzdy búghyp, jer ýstinen jerding astyna týsip bara jatqanymyzgha kýlip, tipti mәz bolamyz.
IYә, búl, búl ghoy. Al, endi kóshe bettegi kishkentay jartykesh tereze osy ýiding biz búnda kelgennen bergi qyzyqtap kónil ashatyn basty ermegi. As ýstinde otyrghanda da kózimizding qiyghy tú­symyzdaghy jartykesh terezede. Tas kóshege iyegin tósep, jer tistep jatyp alghan tereze aldynan túyaghy tyrsyldap ersili-qarsyly ótetin de jatatyn halyqqa týnde de tynym joq; kýndiz bolsa bolmasa da, tynym joq; sol qyruar halyqtyng biz ishte otyryp ayaqtarynyng dybysyn esitemiz.
Shpilkanyng jana shyqqan kezi ghoy. Qaysybirde ýrip auyzgha salghanday qyp­sha bel әp-әdemi ne qyz, ne kelinshek óte­di. Onday qaraqtarymnyng әne bir kisi qyzyqqanda tamaghyma túryp qalar-au dep qoryqpay, shpilkasymen qosa jútyp jibergendey, sýp-sýikimdi, әp-әsem ayaghy bolsa bir sәri; al, eger qong etinen jarylayyn dep túrghan týiening jarty etindey jengeyler shpilka kiyse qúrydyq; olar tereze aldynan temir qazyqtay taqamen tas kósheni tepsine basyp ótkende tas tóbendi tesip jibere jazdaydy; týnde shyrt úiqydan shoshyp oyanasyn; al, kýndiz basqasha: kýndiz tereze aldynan aghylyp ótip jatqan kisilerding betin kórmeseng de, sen, biraq terezeden olardyng tizeden tómengi jaghyn kóresin; ishte otyryp kóretining kil ayaq: әielding ayaghy, qyzdyng ayaghy, erkekting ayaghy, qisyq ayaq, oqtauday týzu ayaq; al, torsyqtay appaq aq baltyr ayaqty kórgende men, esim shyghyp, kelinshekterimizding kózin ala bere Zeynollany, Zeynolla meni týrtip, kózimiz әlgi jalt etip joq bolghan ayaqtyng sonynan ilese jýgire jó­neletindey, úmtyla jazdap, ózinning shalghayyndy ózing basyp, әlekke týsip jatqanyn.
Apyr-ay, adamnyng beti siyaqty ayaqtardyng da bir-birine úqsamaytynyn kim bilgen! Qúddy adam siyaqty, búlardyng da әrqaysysyna tәn ózine layyq minezi bolatyny ma, qalay? Biri sylbyr. Biri shapshan. Shalt. Áne bireu: «basqany qaytesin, meni kór» degendey, terezemizding aldynan búlshyq etin búltyldatyp oinaqtap ótedi. Myna bireuding siraghynda sýiek pen sinirden basqa bir shaynam et joq; ózi sidang ba, shapshandap basyp bú da óte shyqty; al, myna bir terte ayaq eren-seren.

Bәtir-au, búlargha ne bolghan? Qay sybaghasynan qalyp barady? Bәri asyghys. Búlar nege qapylyp, jan­talasyp, ayaghy ayaghyna júqpay, tez, tez ótip jatyr? Qazirgidey emes, ol kezdegi janarymyzdyng jytylyghyna qa­ramastan - men de, Zeynolla da - әlgilerding ayaqkiyimi Leningradtyng ataqty «skorohody ma», әlde skladta tau bop ýiilip jatatyn ózimizding «Jetisu ma», onshasyn aiyra almay, bir-birimizden súrap jatamyz.
- Senderge jaqsy ermek tabyl­dy, - deydi Sәule.
- IYә, búlargha tereze bolsa, televizordyng keregi jok, - deydi Ajar.
Ózi búnda kelgeli ýnsiz. Jýzi synyq. Tis jaryp aitpasa da, ar jaghyndaghy renishin bilem. Aldynda әkesining ýii kýtip túrghanday, esi bar kisi aldyn ala qamdanbastan ýy ishimen kóship kele me eken. Bizsiz de ózderi toghyz jan, ayaday bólmege әzer syiyp otyrghan balaly-shaghaly jas semiyanyng ýstine endi biz semiyamyzben kep jatyp alghanymyz menen kóri Ajardyng janyna batyp jýrgen-di.
Qart analardyng kónili kashanda jýirik qoy. Bizding shynymenen qiy­nalyp jýrgenimiz basqadan búryn Jaqu ananyng janyna batyp boldy. Búl kisini men qartayghan kezinde kór­dim. Jas kezinde eti tiri, shiraq, py­syq edi deydi. Ol kezde Qabdol agha­myz­dan bas­tap ýy ishin úrshyqtay ýiirip, uysyn­da ústap otyrsa kerek. Tumy­synan til­di, tik minez jannyng kó­ki­reginde de bir basqa jetetin biy­ligi de bopty.
Sol kýni Zeynolla jogharghy jaqta jinalys bolyp, týski tamaqqa kel­megen-di. Osy kýnderi maghan da as batpay jýrgen. Aldymyzgha kelgen astan auyz tiydim de, alas-qapas túryp jónele bermek bolghanymda, qart ana etegimnen basyp, qayta otyrghyzdy.
- Shyraghym, Ábdijamiyl, - dep sóz bastady, - ózindi jana kórip ja­tyrmyz, biraq syrtynnan qanyqpyn. Zeynollamnyng jan joldasy maghan qaydan jat bolsyn. Tumasang da, qazir sen de ózimning bir balamdaysyn. Ýii­mizdi tarsynba. Shýkir, baspana qyp otyrghan ýstimizdegi myna qos uys bólmening keni - senderdiki, tary - bizdiki.
Ábdi balam, biz múnan da qiyn zamanda ómir sýrgenbiz. Sonyng bәrinde de, Qúday des bergesin, kóppen birge bóle-jara qauymdasyp kóterdik. Birde sýrindik. Birde jyghyldyq, әiteuir bir qaragha jettik qoy.
Endigi qalghan ómirde, әkesinen qalghan jalghyz bala qayda jýrse de kózimnen tasa qylmay, qarasyn kórip, qasynda jýruge bel buyp, ana jaqta qalghan el-júrtty tastap, kókiregimdi sýiretip kelip jatyrmyn. Búryn bolmaghan jer ghoy, bizge de qara kerek, ýy tapqansha bizben birge túra túryndar!
«Qayran, sol zamandaghy qazaqtyng әielderi-ay, - dedim ishimnen, qatty tebirenip, - osy sender tomashaday bolyp alyp, oqu, toqusyz da anghal- sanghal adyra dýniyening jetpesi men joghyn jasyryp, baryn asyryp, baya­ghynyng kisilerindey, baryndy betke tosyp, kerek bolsa, bir maldyng sýtin bólip iship, bir dәndi jaryp jep, soghan, apyr-ay, qaghanaghyng qarq bop shal­qyp jýretinderin-ay! Ózdering jәne adam­nyng ishine kirip shyqqanday, man­dayda­ghy eki kózden de basqa, kóki­rek­terinde de aitqyzbay biletin taghy da kózdering bar ma, qalay? Apyr-ay, jan­daryng qan­day jaydary edi. Jú­dy­ryqtay jýrek­terine, qalasa dýnie syiyp keterdey netken darhan, keng edinder!
Tap jana tarynyng qauyzyna sy­yyp keterdey bop túr edim-au. Qape­limde, myna dýnie qalay qol-ayaghy sozylyp kenip sala berdi! «Ýlken kisi-au, - dedim men, - qos uys ýiding keni senderdiki» deysin. Qysylma deysin. Bizde ózimsinip shamamyz kelgenshe qysylmay da qymsynbay, emin-erkin túrghymyz keledi. Biraq kýnde keshkisin Sәule men Ajar qúshaqtarynda ba­uyryna qysyp alghan bir-bir kórpe. Ayaday bólmege ýy ishining jandaryn qalay syighyzyp jatqyzaryn bilmey, qinalyp túrghanyn kórgende, qara jer jarylsa kirip ketkendey bolam.
Búnda kelgenimizge býgin on tórt kýn bopty. Sender Atyraudansyndar. Biz Araldanbyz deymin. Qonysymyz basqa boldy ghoy deymin. Otyn, suymyz da bó­lek boldy. Biraq Jaqu ana, maghan salsa, ózindi bayaghydan biletin siyaq­tymyn. IYә, bilem. Bilgende kanday! Bil­megen jerim bolsa, qalghanyn ja­nym, jýregimmen sezip jatyrmyn. Sen de, keshe biz kelgende ishke ba­sy­myzdy súqpay jatyp kókiregindi ashyp qarsy alghanyndy kórdik qoy deymin.
Qazir kemdi kýn qiyndyq kórip jatqanymyz bolmasa, taghdyryma rizamyn deymin. Tirliktegi talabymyz ynghaylas boldy da, taghdyr Zeynolla ekeumizdi erte tabystyrdy ghoy deymin. Áskerden әzer degende bosanyp elge kelsem, Zeynolla student eken. Kelesi jyly kýzde Almatyda jas aqyn, ja­zu­shylar bas qosqan jiynda kezdes­tik. Ol da, men de bir kórgennen ishtey úmtylyp, yqylasymyz qúlap týsti de, kónil jarasyp, dos bop tarastyq. Sonan beri júbymyz ja­zylmady. Aramyzdan qyl ótpestey dospyz, dey­min. Osy jyldary, senderding jagh­day­laryndy Zeynolla dospen jata-jastana jýrip, bilip algham deymin.
Qabdol aghamen ekeuinde eki týsting ekeuinen de - qyz da, úl da bolypty. Biraq sen, Zeynolla túrghanda basqa balalar kózine týspey, osy bir qol- ayaghy shiydey, qonqaq múryn qonyrdy әldeqanday qyp «jalghyz bala» degen kórinesin, - dep, men kýlip em, sende, Jaqu ana:
- Qayteyin endi, - dep qosyla kýlip edin-au!
Qabdol aghamyz zamanynda Embi men Dossordyng ónirinen shyqqan belgili, bileudey múnayshy bopty. Ol zamanda, biraq sender qomsyndyndar ma, qa­lay, «múnayshy» demey, birde «qara mayshy» dep, endi birde «qara júmys­shy» dep, onsha mәn bermey, jay ghana aita salghan kórinesinder ghoy, - dep edim, sen:
- Osy kýngi balalar ghoy, jerden je­­ti qoyan tapqanday «qara altyn» dep, әldeqanday qyp jýrgenderi. Ol kezdegi onyng shyn aty qaramay bolatyn, - dep edin.
Elden kelgender «bala ne istep jýr?» dep súraghanda, biz de ózimizding jalpaq tilimizben «qara mayshy» dep, belinen bir basyp aita salatynbyz. Qúday sheber-au, ýitpegende she. Ja­man, jaqsy osy ýidi ústap otyrghan azamat bolghasyn, kýnde ertengisin mún­tazday qyp kiyindirip jibersemshi, bar­­­­­ghan jaghynda beysharany qara maygha batyryp qoya bere me, adam kó­retin siqy joq, eki kózi jyltyrap kelip túrady. Amal qansha, qolamtada shoyyn qúmanda túrghan jyly sugha sho­myl­dyryp, tazalap alam, - dep kýlui kýl­seng de, sen biraq ayaq astynan kóniling búzylatyn edi de, jalma-jan kózinning jasyn sýrtip әpi-shәpi bop qalghan edin. Búghan da shýkir degensin. Eki qoly al­dyna syimay, solamanday bop ýide otyryp alsa qayter edim. Zeynol­lam­nyng әkesi talapker boldy. Qolmen is­teytin qara júmystyng eshqaysysynan qashqan joq. Tang atar atpasta kóppen birge ketti, kesh keldi. Qolyna tiygen tiyn-tebenin әr aidyng ayaghynda әkep alaqanyma salatyn dep, sen ylghy da sol kezdi saghynyshpen eske alyp, kó­zinning jasyn sýrtetinsin.
Elden kelgen bayaghydaghy zamandas qyzdar syqylyqtap kýlip otyryp әr nәrseni bir súraydy deytinsin. Sóz arasynda múndaghy kýi-jayymyzdy da súraydy degensin. Jasyrmay, shy­nyn aitsam, qaghynghyrlar azsyna ma, qaydam, «jete me?» dep, betime mýsirkey qaraydy. Onysy, әriyne, maghan úna­maydy. Al, jetpeydi. Jetpese qaytem eken, әi? Onsyz da, Qúdaydyng myna kýiip túrghan ystyghynda qara mayy týspegirdi jeti qat jerding astynan qaugha tartqanday aq ter, kók teri shy­ghyp azappen alyp jatqanyn kórem ghoy.
Jetpey bara jatsa, qayteyin, ala qaptyng týbin qagham. Qolamtagha kýlshe pisirem. Sosyn anam bayghústyng qar­shadayymnan qúlaghymda Qúrannyng sózindey jattalyp qalghan «shýkir», «tәubem» bar. Taryqqanda sol tilime oralyp, minajat dúghaday ishimnen qaytalap, ózime medet qylam.
«Qayran, sol zamandaghy әielder-ay!» deymin men de ishimnen qatty tolqyp, tebirenip ketip. IYә, búdan búryn da Zeynolladan talay-talay esitkem. Apyr-ay, sol jyl senderge kópten kýtken jaqsylyqtyng ny­shanynday bop edi-au! Zeynollang auyldyq mektepti bitirdi. Senderge salmaghyn salmay, óz betimen talap qyp, Almatygha baryp, uniyversiytetke týsti. Qonyr túrmys qúrdy. Qalimash mek­tepte, oquda. IYә, ne aitatyny bar, jel­­dering onynan túryp, tirlikte kórem be degen qyzyqtaryng ayaghyna jana mine bastaghanda, Jaratqannyng jazuy solay bolghangha, Qabdol aghamyz ayaq astynan auyrdy. Az ghana kýn tósek tartyp jatty da, qaytys boldy.
Seni qala kórdi. Ýsh qúrsaq kóterdi. Ýsh balagha ana boldy dese de, shyqqan jering belgili. Aydalada jatqan ba­yyrghy qazaqy auyldyng keshegi shýike bas qyzy eding ghoy. Qatargha enip, ýstine ýy kóterip, sәn týzep jýrgening qara mayshy Qabdol aghamyzdyng arqasy bolatyn. Talshyq qyp otyrghanyng da sonyng әr aidyng ayaghynda әkep ala­qanyna salatyn tiyn-tebeni edi. Sen ony ýy ishining bir aidaghy ryzyq-ne­sibesindey, az da bolsa kóptey kóretin eding de, ýy ishin taryqtyrmay aidyng ayaghyna әzer-әzer jetkizetinsin. Endi... mine... Onsyzda, «shyqpa janym, shyqpa» dep otyrghan bir ýili jannyng bar tauqymeti zil qara tas salmaghy­men, boyynda alty ailyq bala bar, shynashaqtay әielding iyghyna týsti de, týiedey shógip jatyp almady ma.
Qúrsyn, adam itjandy ghoy. Aspangha úshyp, jerge batyp ketpegesin, basqa týsken bar qiyndyqtyng bәrine kó­nesin. Bәrine tózesin. Jaqu ana, sen de kóndin. Qabdoldan qalghan qara sha­nyraq qúlamay, ýstinde qalqiyp túr­ghasyn aiy, kýni tolghanda senderding otbasyna qúlaghy qalqighan taghy bir qyzyl shaqa tirilik keldi. Keshe dýnie salghan әkening osy neme ornyn basar degen ýmitpen, atyn Orynjan dep qoydyn. Ana jaqta Zeynollang oquyn jalghady. Myna jaqta sender de tal­pynyp, tiri tir­likterindi istedinder.
Keshe, kózi tiride soghys jyldarynda qara mayshygha kartoshkamen beretin júdyryqtay qara nandy, endi artynda qalghan shiyettey bala-shagha shetinen shymshyp jep, soghan da «a, qúday, bergenine shýkir» dep, sen de boyynda boytúmarday bolyp ketken «shýkirin», «tәubendi» taryqqan, toryqqanda ózine medet qyp, júrtpen birge ta­laptanyp, tyrbanyp baqtyn.
Pәle qylghanda, sonysy qúrghyr bituding ornyna, qayta órship, búrynghy búrynghy ma, byltyr Mәskeu týbinde bolghan qyrghyn biyl ýilerinning ir­gesine keldi de, qolsozymday jerdegi Stalingradta ala-topalang sap jatty. Beyshara halyq ózderi tityqtap, aq siraq bolghanyna qaramay, isher asyn auzynan jyryp, ýstindegi lypany iyininen sypyryp, ana jaqta jaumen jaghalasyp jatqan bozdaqtargha jiberdinder emes pe?!
Embi, Dossordyng atam zamannan bergi qara mayy tek bizge ghana kerek eken desek, oibay qúday-au, bizding qara mayymyzgha nemis patshagharlardyng da zәru bolghanyn qaytersin. Ýstimizden samolet úshyryp pәle qyldy ghoy.
- Qúrsyn, aitatyny joq. Balalardy syrtqa shygharmay, ýide tyghyp ústaytyn boldyq, - dey týsting de, taban astynan týsing qashyp «pәlening betin aulaq qyla kór» degendey, qos qolyndy sermelep әpi-shәpi bola qaldyn. Biraz otyryp baryp, ózinning әdettegi sabyrly qal­pyna týstin, - shyraghym, Ábdi balam, sen de ózimdey qu jetim kó­rinesin. Ákeng de, әkenning inileri de... Jasaghan IYem-au, bireuler «beseu» dese, basqa bi­reuler «joq, altau» edi deydi. Jaz­mysh solay bolghan da, qaraqtaryma. Basy noqtada jýrgesin, ol zamanda kimge qay jerding topyraghy qaydan búiyrsa da jany sheyit, imany jol­das bolsyn!
Sony aitty da, qart ana qos qolyn kóterip, alaqanymen betin basty da, qybyr etpey otyryp qaldy. Kim bilsin, ishinen qayyrghan dúgha ma, әlde qarghys atqyr zamannyng qazasy men azasy ashy ózegin taghy da órtep, jany, jýikesi bosap, et bauyry egilip ketti me? Eki ret iyghynyng basy selk etti de, basy bauyryna týsip otyryp qaldy.
Mende qart ananyng ózimen-ózi onashalanyp, múngha batqan osy bir sәtti búzghym kelmey, otyrghan qal­pymnan qozghalgham joq.

* * *
Osy biz ótkendi nege tez úmytamyz? Ózgeni qoyghanda, ony men óz basymnan da bayqaytyn bop jýrmin. Áriyne, búndayda kinәndi bilip, moyyngha al­ghannan góri, aqtalghan әldeqayda onay. «Ómirding aty ómir, deuge bolady. Ár zamannyng ózine jetetin qiyndyghy bar» deuge bolady. IYә, shynynda solay. Tirlikte qay pende dýniyesi týspegirding bas-ayaghyn týgendep ýlgergen. Qyzyl tanau bop anaghan bir, mynaghan bir jýgirip, tabanynnan tausylyp jýr­gende, sholaq ómirding sholtang etip óte shyqqanyn bayqamay qalatyn adam paqyr, júdyryqtay basta ótken-ket­kenning qaysybirin este saqtay bersin desen, búl tipti oryndy bop shyghady.
IYә, solay-aq bolsyn. Biraq solay dey túrsaq ta, bәtir-au, tap kýni keshe emes pe edi, halyq qynaday qyrylyp, qan qúsyp jatqan sol qarghys atqyr zamandy adam balasynyng tiri jýrip úmytuy tipti de mýmkin emes siyaqty bolghany qayda? Qazir sol kimning esin­de?
Keshe, Jaqu anamen sóileskennen keyin maghan dýnie birtýrli tónkerilip ketkendey boldy. Ajardyn: «bir amalyn tapsayshy, bólek shyghayyq» dep, qúlaghymnan azdyryp bolghan qynqyly da esimnen tars shyghyp ketti. «Apyr-ay, - dep oiladym, - osy biz kishkene qinala bastasaq, nege «dýnie sholaq» dep, basymyzdy jauap­kershilikten ala qashamyz? Jaraydy, sholaq bolsa sol shirkin sholaq shyghar. Áyteuir, dýniyege kelgender - han bop, qara bop - degenine jete almay, ómi­rining aqyrynda barmaghyn shaynap ótetini tegin be edi? Biraq dýniyede adamdar bar emes pe? Sana bar emes pe? Sana degen ainalayynda tipti de úmytylmaytyn oqighalardyng bola­ty­ny qayda? Ol ózi jәne mәngi baqilyq bolushy emes pe edi?
Ál-d-e, toq-ta... sayyp kelgende, bәtir-au, búnyng bәri keshe bizdi tәrbiyelep ósirgen qoghamgha baylanysty ma edi? IYә, sol kez edi ghoy, úlan-baytaq Otannyng shýldiregen kip-kishkentay balalary «eger de ertengi kýn soghys bolsa» degen kinonyng ruhynda tәrbiyelenip ósip edik-au! Sol ruhta tәr­biyelengen bizder: esersoq jau, eger de erteng soghys ashsa, qarsylasugha keltirmey, tankimiz temir tabanymen tapap, qyzyl әskerimiz shalghyday shauyp, qyryp salamyz dep, mәz bop jýrmep pe edik, lepirip.
Mine, 22 iini. Qúday kókten tile­gendi bizge jerden berdi: kýndegidey sol kýni de tang atty. Jo-joq, tang atyp ta ýlgermedi. Esersoq jaumen jagha­lasa ketkende, biz emes, masqara bol­ghanda olar bizdi tankimen taptady. Biz emes, olar bizdi shalghyday shauyp, shyntaghynan asyra jenin týrip alghan әperbaqan soldattar esimizdi jiigha keltirmey, әp-sәtte Mәskeuding týbinen bir-aq shyqty. El taghdyry syngha týsip, jan alqymgha tayalyp, bayaghy ata-baba zamanyndaghyday, «attan!» - dep aiqay salatyn kýn tudy.
Qara aghashtay qaptaghaly әzir túrghan halyqty kóteretin ruhy biyik otty, ótkir sózdi aramyzdan bizden de bireu shyghyp aitu kerek bolghanda, ony:
Oralym menin, Oralym.
Oralym shyqtyng aldymnan,
Qol sozyp qyzyl vagonnan.
Ýstinnen ótip baramyn, - dey týsken aqyn, kenet ózining qyzyl vagonmen qayda, nege ketip bara jatqany esine týsip:
Aytpaqshy qayda boranyn,
Keteyin alyp maydangha, - dep, úrysqa kirer aldynda shar qayraqqa salghan bolattay, Qasym aqyn ózin qayray týsip edi.
Búryn dәl osynday ójet, ótkir sózdi qazaq poeziyasynda qas dúshpangha Mahambet aitsa, foliklorda Nәrikting - úly, esterinde bar ma, Shora ba­tyrdyn:
Men, Qazangha barghansha qar jau­masyn, núr jausyn,
Men, Qazangha barghan son, qar jaumaq týgil, qan jausyn, - dep ózin de, ózining qas dúsh­panyn da janynan týnil­dirgendey, jýrek jútqan erlik te, órlik te, óktem sóz edi, búl.
Keshe ózimizding dalanyng әlgi bir qaharly qysta qaptay soghatyn qara boranyn qan maydangha ózimen birge ala ketken ójet aqyndy órt ishinde oq- qaghary saqtady. Jaudy jenip, el-júrttan alaqaylap sýiinshi súraytyn kýn tuyp edi; búl joly jýregin qolyna ústap, shattyq jyr-jenis jyryn ózining dualy auzymen taghy da sol «Amanjol Rahymjannyng Qasymy» aitty:
Jendik qoy jaudy,
Arman ne, qúrbym,
Kýrkirep kýndey,
Ótti ghoy soghys,
Kelemin qaytyp,
Ólenimdi aityp...
IYә, jenispen oralghan soldat-aqyn el-júrtyna jay qaytpay, jýregi tola jyrmen oralyp edi-au. IIIattanyp, maqtanyp, shalqyp oralyp edi ghoy. Tilekti Qúday berip, aq týiening qar­­­ny jarylyp edi! Qúshaqqa-qúshaq aiqasqan kýn edi ghoy, ol! Kenerinen asyp tógilip jatqan, oi-qoy dýniye, sol kýngi halyq quanyshy da bir, týbimen shayqalyp tolqyp ketken teniz de bir edi-au! Osy kýnge deyin jan sozyp, shýldirep kózi tiri jýrgen azghantay kem­pir-shaldar bolmasa, qazirgi úr­­­paq sening aitqanyna qaydan sensin. Sol bir úly quanyshtyng alghashqy apaq-shapaq, shat-shadymanynda kimder ký­lip, kimderding qara jamylyp, jy­­lap jat­qanyn kim bilgen. Osy kýndi kórer, kórmesin bilmey, zaryghyp ta toryghyp kýtken halyq bayghústyng kýlip jýrip jylap, jylap jýrip kýlip, qayta jylap, shalghaygha oralghan jas balany jalma-jan bas salyp qúshaqtay alyp, endi, ana, bala enirep qosyla jylap, birine-biri múnyn, zaryn shaqqan kýn edi-au,ol!..
Qansha dese de, aqyn sorly, ol da bala. El-júrtqa: «Jendik qoy jaudy, arman ne qúrbym» dep, janyn ja­laulatyp, shattanyp, shalqyp kel­se de, biraq keshe, ana jaqta shybyn janyn shýberekke týiip, oq pen ot astynda jýrgen bozdaqtardyng bәri bolmasa da, kóbi sol jaqtan qaytyp oralmap edi ghoy. Jat elde, jat elding to­­pyraghy astynda belgisiz, beymaghlúm tómpeshik bop qalghan joq pa edi?
Sol beysharalardyng ózderi kóre almaghan bir-bir jetimekter men ar­tynda anyrap qalghan býldirshindey, jap-jas beybaqtar az ba edi? Solar úya basqan ana qústay edi ghoy! Aruaqty syilap edi. Antyna berik bop edi de, bauyryndaghy әlgi bir-bir jetimek­terin jetildirip edi. Sóitip jýrip, ózderi de degenine jetip edi. Ózgelerdi bilmeymin, al ózim biletinderden: Ábish Kekilbaydyng tórinde Ay-ana, Asqar Sýleymenning tórinde Aytoty - búl kýnde bauyry tolghan nemere, shóbere, al, әne bireuler shópshek pe, nemene me, ózderin shatystyryp ala berem dep kýlip, oi, jaryqtyqtar-ay, kýni keshege deyin saluly tósek, salqyn ýide aq jau­lyqty ajaryn keltirip, alshysy­nan tartqan aq shashty sol eki ana qazir de kóz aldymda!
Sol jaryqtyqtar barda ol ýiler­ge jii barushy edim. Qashan barsam da, qansha barsam da Ay-ana aldynnan shyghar edi; esikti ózi ashar edi; ta­bal­dyryqtan apyl-ghúpyl attay berem degenshe, ol da qúshaghyn asha úmtylyp, bauyrynda úzaq ústap:
- Jaryghym, aman-sau jýrsing be? - degende, oipyrmay dap-darday basymmen ózimnin, qapelimde qalay kip-kishkentay dәrmensiz paqyr bala­day sezinetinimdi bilmey qalushy edim. Qarshadaydan ana qúshaghyn kórmey, qonyltaqsyp ósken sorly basym osy bir meyirimdi jannyng ar jaghynan jýregining jyluy men dirilin ala shyqqan janaghy bayau, júmsaq ýni qúlaghyma jetkende buyny qúrghyr bosap, ystyq qúshaqqa tyghyla týskim keletin edi. Jalghyz men emes, aldyna barghan ýlken-kishilerge, aghayyndargha, abysyn-ajyndargha әrqashan aghynan jarylyp, omyrauyn ashyp, aq das­tarqanyn jayyp, jyly rayyn berip otyratyn, imandy bolghyr, qayran Ay-ana, sonan saghan batasyn berip, betinnen sýiip shygharyp salar edi-au. Bosa­ghasynan ary attap úzaghasyn da kelesi kezdeskenge deyin syrtynnan bes mezgil namazdyng beseuinde de mandayy shajdagha qansha tiyse, sonsha tilegindi tilep: «Ey, Jaratushy Jappar IYe, keshegi biz kórgen beynet pen qay­ghy-qasiretti myna qaraqtaryma kór­setpegin, kәpirding betin әrmen qyla kórgin. Búlargha ne kórsetseng de keshe biz kóre almaghan jaqsylyghyn­dy kórsetkin» dep, bar yqtiqat riza­lyq kónilden aqtarylyp otyratyn janashyr tilekshimiz edi ghoy!
Osy kýni sol anany, sol anadan da basqa nebir sonyng ózindey, әlde kózindey talay keyuana esime týsedi. Sondayda onasha ýide ózimmen-ózim otyrsam da, qaydaghy-jaydaghy oilar óre týregeldi de, basymdy qaumalap alady. Bir esepten búl zandy da shyghar. Qauqary qaytqan kәriler aldaghy kýn­nen kýter ýmit azayghanda ne jaq­sy­lyqtyng bәrin amanda keyinnen, ke­yin bolghanda keshegi ózderining qy­zyghy kóp kýnderden izdep, artyna jal­taqtaytyn әdet bolmaushy ma edi? Sony aitsang qazirgi úrpaq yrjalaqtap «sen­tiy­men­talinyy starichek» dep kýler edi ghoy!
E, kýlse qaytemiz. Kýlsin. Búryn­ghylar da «kýlseng kәrige kýl» demep pe edi? Bir-a-q... Sol kýlegeshterde tyn­daytyn qúlaq bolsa, kәrilerden de birdene ýirenuge bolar edi degim keledi. So-l a-anau zamanda ózimizding qaugha tartqan, soyyl óngergen ata-ba­ba­la­rymyzdyng qaysybir isteri qayran qal­­dyrady. Yapyrm-au, - dep oilaymyn sonda, - jaryqtyqtar malyn baghyp, kóshi-qonyn rettep, jónine tynysh jýrse bolmay ma. Kimning qaydan shyq­qanynda, arghy-bergi tekte, úr­paq­tyng nәsil qualaghanynda nesi bar? Ol, ana kózi qaraqty úlama oqy­mysty­lardyng ýlesi, solar tyndyratyn sharua emes pe? Basyn qatyrsa solar qatyrsyn. Olar da qarap jatpaghan shyghar. Esit­ken qúlaqta jazyq joq: keshegi boli­shevik zamanynda, ýlken úlama bio­log-genetikter nәsil, tek tónireginde pikirleri bir jerden shyqpay, kýni keshege deyin kókpardyng laghynday әrkim әr jaqqa tartqylap jýrgende, әlgi, ózimizding әlipti tayaq dep bilmeytin shaldarymyz er jetken balasyn ýi­lendirerde, apyr-ay, sadaghang ke­te­yin­der, qúrym kiyiz kýrkesinde otyryp as­pandaghy aigha qaray ma, júl­dyz­dardy sanay ma, ony ózderi biledi; al, bizding biletinimiz - erteng ózderi qú­da týskeli otyrghan qyz әke­sining óristegi maly emes, qyzdy tu­ghan ana­nyng ja­ty­ryn әngime qylypty ghoy.
IYә, pәruardygәr! Sonda sol ja­ryqtyqtar, ýiining tabaldyryghyn ong tizesin býgip «pisimilla», dep sәlem etip, ong ayaghymen attaghaly túrghan bolashaq jas kelinning arghy-bergi tegin qazbalap, tu, tu-u jeti atagha deyin jiliktep shaq­qanda, týpting týbinde kózdegenderi - ózinen ósip-ónetin ertengi úrpaqtyng asyl nәsil, tektiligi edi-au! Ne shyq­sa,tektiden shyghatynyn bilgen eken ghoy, jaryqtyqtar!
Al, әne bir qyltanaq shyqpaytyn qu taqyrgha qúdireti kýshti Qúday kókten núrdyng suyn qansha qúiyp, adamdar qansha ter tókse de gýl shyqqanyn búl jalghanda, jan balasynda kórgen, bilgen, sirә, bar ma eken? Áy, qaydam!

"Ayqyn" gazeti