Seysenbi, 16 Sәuir 2024
Janalyqtar 4851 0 pikir 25 Qyrkýiek, 2012 saghat 10:44

Túrsyn Júrtbay. «TÚNGhIYQ TERENG JARGhA KETKEN TÝSIP...»

(Alashtanushy ghalym Túrsyn Júrtbaydyng «Úranym - Alash!..» kitabynyng jalghasy)

 

 

BESINShI   TARAU: «TÚNGhIYQ  TERENG  JARGhA  KETKEN  TÝSIP...»

(Mәnnan Túrghanbaev, Jaqyp Aqbaev, Danial Ysqaqov, Qoshke Kemengerov jәne Mәjit Kýderiyn)

 

1.Mәnnan Túrghanbaev

 

Sol kezende qalyptasqan «dәstýr boyynsha», tergeu hattamasyna aty ilingen adamnyng barlyghy da týrmege qamalyp, súraq-jauap alyndy. Sóitip olar tikeley aiypty bolmasa da janama kuә retinde qatystyryldy. Orta Aziya basmashylary men Tashkenttegi astyrtyn úiymgha esh qatysy joq, biraq jalpy «Alash» qozghalysyna atsalysqan ziyalylardyng barlyghy tútqyndaldy. Solardyng qatarynda «Alashordanyn» Semeydegi bólimshesining mýshesi retinde Mәnnan Túrghanbaev ta tergeuge tartyldy.

(Alashtanushy ghalym Túrsyn Júrtbaydyng «Úranym - Alash!..» kitabynyng jalghasy)

 

 

BESINShI   TARAU: «TÚNGhIYQ  TERENG  JARGhA  KETKEN  TÝSIP...»

(Mәnnan Túrghanbaev, Jaqyp Aqbaev, Danial Ysqaqov, Qoshke Kemengerov jәne Mәjit Kýderiyn)

 

1.Mәnnan Túrghanbaev

 

Sol kezende qalyptasqan «dәstýr boyynsha», tergeu hattamasyna aty ilingen adamnyng barlyghy da týrmege qamalyp, súraq-jauap alyndy. Sóitip olar tikeley aiypty bolmasa da janama kuә retinde qatystyryldy. Orta Aziya basmashylary men Tashkenttegi astyrtyn úiymgha esh qatysy joq, biraq jalpy «Alash» qozghalysyna atsalysqan ziyalylardyng barlyghy tútqyndaldy. Solardyng qatarynda «Alashordanyn» Semeydegi bólimshesining mýshesi retinde Mәnnan Túrghanbaev ta tergeuge tartyldy.

Anketalyq anyqtama: Mәnnan Túrghanbaev - 1886 jyly Semey guberniyasy Qarqaraly uezi Abyraly bolysyndaghy «Saryapan» qystaghynda tughan. Semey mediresesinde oqyghyn. 1906-1910 jyldary auylda halyq múghalimi bolghan. Ufadaghy «Ghaliya» mediresesine 1910 jyly týsip, 1915 jyly bitirgen. 1917-1919 jyldary Semeydegi pedagogikalyq kurstyng mengerushisi (anketadan tys anyqtama: sonymen qatar 1917 jyly «Alashordanyn» Semeydegi basylymy «Saryarqa» gazetining redaktorynyng orynbasary, 1918 «Alashorda» atty әsker polkining jauyngeri de bolghan), 1919 jyly Orynborda shyghatyn «Úshqyn» gazetining redaktory, 1922 jyldan bastap Semeydegi halyq soty kenesining mýshesi, qazaq isteri jónindegi azamattyq bólimning mengerushisi, tóragha orynbasary, 1926 jyldan Qarqaralydaghy peduchiliyshening múghalimi, 1928 jyldan qalalyq oqu bólimining núsqaushysy, odan keyin Qarqaralyda, ústalghangha deyin Qapalda qyzmet istegen. 1930 jyly 4 kókek kýni tútqyndalghan. Sharua otbasynan shyqqan. Óz enbegimen kýn kórgen. Sottalmaghan. Jyljymaytyn mýlki joq. Ýili-barandy. Ásker qatarynda bolmaghan (iyә, solay kórsetilgen). Kәsibi - múghalimdik. Kenes ókimetine qarsy astyrtyn әreketke qatyspaghan. Eshqanday partiyanyng mýshesi bolghan joq.

Mәnnan Túrghanbaevting basty aiyby - Qaraqaralydaghy Á.Ermekov úiymdastyrghan peduchiliyshede qyzmet istegeni bolsa kerek. Tergeudegi shaghyn hattamada odan basqa derekter kórsetilmegen. Oghan qoyylghan súraqtardyng negizi Álimhan Ermekov pen Jýsipbek Aymauytov turaly bolghan.

«1931 jylghy 11 mamyr kýngi tergeu hattamasy. «Alash» partiyasyna mýshe bolghamyn joq jәne «Alashordamen» eshqanday baylanysym joq. 20-shy jyly Semey qalasynda kompartiyanyng qataryna óttim (kimning kepildik bergeni esimde joq), men úzaq uaqyt issaparda jýrgen kezimde mýshelikten shyghyp qaldym, qaytadan partiyagha kiruge úmtylmadym. Partiya úiymynyng erejelerin orynday almaymyn dep oiladym. Sol ýshin meni Aymauytov jәne basqalary qatty sókti. Men ol kezde „Qazaq tili" gazetinde Ghalifolla Ysqaqovpen jәne Aymauytovpen birge isteytinmin. Partiyagha mýshe bolmau jaraspaydy degen jeleumen Aymauytovtyng jәne Gurievtyng kepildigimen mýshelikke óttim. Mening joq kezimde Aymauytov gazetke redaktorlyq etti. Gazet Gubkom men guberniyalyq atqaru komiytetining organy bolatyn.

Qazaq últshyldarynyng ishinen men „Alashordanyn" Semeydegi Shyghys bóliminde istegen Ermekov Álimhandy, Tynyshbaev Múhamedjandy, Ghabbasov Haleldi, Aqbaev Jaqypty, Dulatov Mirjaqypty biletinmin. Alayda olarmen eshqanday baylanysym bolghan joq. «Alashordashylar» Ermekovti óte qatty syilaytyn jәne ol ashyq yqpaldy túlgha boldy. Onyng ýstine ol taza qandy qazaq bolghandyqtan da ýlken senimge ie edi. Onyng yqpaly asa zor edi әri túrghyndar ony ózge alashordashylargha qaraghanda qatty qadirleytin.

Súraq: Túrghyndardyng arasynan Ermekovti kim óte jaqsy kórdi: kedeyler me, ortashylar ma, nemese baylar ma?

Jauap: Barlyq qazaq túrghyndary jaqsy kórdi. Men de Ermekovti erekshe syiladym. Mynaday bir oqigha boldy. 27-shi jyly men Qarqaraly qalasynda múghalimderdi dayyndau kursining mengerushisi bolyp jýrgen kezimde Ermekov maghan sabaqtan 10-15 kýn keshigip kelgen inisin kursqa alu turaly ótinish etti. Men tilegin oryndadym.

Alashordashylardyng maghan jasaghan әseri turaly. 21-shi jyly Semey guberniyalyq atqaru komiytetining bólimderinde isteytin Marsekov, Aqbaev Jaqyp arqyly ózderining adamdaryn, meni de Qarqaraly uezining sotyna taghayyndatty. Júmysqa taghayyndalghan song men kenes ýkimetine adal qyzmet ettim, kenes ýkimetine qarsy eshqanday dúshpandyq әreket jýrgizgenim joq. Búghan meni jaqsy biletin Toqjigitov Shaymerden, Toqtabaev Kәrim, Shynghaliyev Abzal, Orynbaev Múqash, Sidaliyev Ashat kepildik ete alady.

30-shy jyldyng sәuir aiynda Qarqaralyda túrghan kezimde Abyraly audanynyng ekinshi auylynyng túrghyny Baydarov Sydyq (kóshir) jәne Baysymaqov Kerimqúl Balqash audanyndaghy kóteriliske Aqbaev Jaqyp, Marsekov Rayymjan jәne Ádilov IYke jetekshilik etkenin aitty. Búdan basqa kóterilis turaly eshtene estigemin joq, eshnәrse bilmeymin. Qapalda qyzmet etkendikten de auylmen baylanysym bolghan joq. Mening Semey men Qarqaralydan Qapalgha auysuyma auyldasym Tólenov IYgilikting ornyma keluine baylanysty boldy. Ony Abyraly ERKA-sining tóraghasy Shymsharin Hamit qoldaytyn.

Ózimdi eshnәrsege kinәlimin dep eseptemeymin jәne jogharydaghy aitqanyma alyp qosar eshtenem joq."

Kezdeysoq jauapqa tartylghan M.Túrghanbaev tergeushige qysqa da naqty jauap bergen. Á.Ermekov pen J.Aymauytovty әshkereleytindey aighaqtar joq. Jaqyp Aqbaevtyng tútqyndaluy Mәnnan Túrghanbaevting kórsetindisine baylanysty ma, joq pa, ol turaly qújattardy indete izdestiruding mýmkindigi bizde bolmady.

Tek eskerte keterimiz, Jaqyp Aqbaev pen Álimhan Ermekovting 1930 jylghy tәrkileuge qarsy kóterilisti úiymdastyrghany turaly maghlúmattar kóteriliske qatysushy ózge de kuәlardyng tarapynan týsip jatqan bolatyn. Al Rayymjan Marsekov pen IYke Ádilevting Balqash audanyndaghy kóterilisti úiymdastyrghany jónindegi Mәnnan Túrghanbaevting aighaghy ekiúshty. Óitkeni songhy eki adamnyng aldynghysy - segiz jyl búryn, keyingisi bir jyl búryn arghy betke ótip ketken edi. Búl kórsetindinin, qalayda, qúiynnyng bas kóteruine týrtki boluy әbden mýmkin.

 

2.Jaqyp Aqbaev

 

Tergeu isindegi Jaqyp Aqbaevtyng jauaby anketalyq maghlúmattyng dengeyinde ghana jazylghan. Birneshe adamnyng tergeu tigindisining japsarynda «nauqas», «lazarette», «sanitarlyq bólimde» degen qaryndashpen jazylghan kómeski eskertpe bar. Múhtar Qúlmúhamedting «Alash ardageri», Z.Tayshybay men N.Dulatbekovting «Jaqyp Aqbaev» atty zertteulerinde qazaqtyng túnghysh zang magistrining alash iydesy jolyndaghy qayratkerligi tolyq zerttelip, bagha berilgen. Sondyqtan da óz qolymen jazyp, kuәlandyrghan, Aspaziya Jaqypqyzy zertteushi M.Qúlmúhamedke jariyalaugha úsynghan «Qysqasha ómirbayanyn» tergeu isindegi anketalyq anyqtama retinde úsynumen shektelemiz. Óitkeni múnda Jaqyp Aqbaevtyng barlyq qayratkerlik joly qysqa da mazúndy qamtylghan.

J.Aqbaev: «Men - qazaqpyn, 1876 jylghy 7 qarashada, búrynghy jyl sanau boyynsha 25 qazanda Tónirektas manynda, Qarqaraly okrugining Berikqara audanyndaghy 3-shi auylgha qarasty jerde tughanmyn. 1883-84 jyldary men jazda ata-anamnyng qozysyn, qysta qoyyn baqtym. 1886 jyly men Qarqaraly qalasyndaghy Qazaq internatyna, al 1889 jyly Omby gimnaziyasyna týsip, 1898 jyly Tomskigimnaziyasyn bitirdim, naq sol jyly Peterburg Uniyversiytetine Zang fakuliteti boyynsha oqugha týsip, ony 1903 jylghy 9 mausymda (eskishe 27 mamyrda) bitirdim.

1903 jyldyng kýzinde men Omby sot palatasyna qyzmetke túryp, 1904 jyldan bastap palata hatshysynyng kómekshisi boldym. 1905 jylghy tamyzdan bastap Omby qalasyndaghy 2-shi uchaskening bitistirushi sudiyasy mindetin atqardym. 1905 jylghy qazan-qarasha ailarynda Omby qalasynda ýkimetke qarsy mitingiler men demonstrasiyalargha qatysyp, samoderjaviyeni qúlatu qajettigi turaly ýkimetke qarsy sayasy sóz sóileuime baylanysty men sot mekemesinen kettim. Biraq sezim serpinimen, qyzu shabyt pen sol kezdegi koghamdyq-sayasy aghym tughyzghan ynta-jiger әserimen men jarshy-uaghyzshy qataryna shyqtym.

1905 jylghy 7-8 qarashada (eskishe) Pavlodar (Kereku) qalasynda qalanyng ortasyndaghy kóp adam qatysqan mitingini ashyp, mәdeniyet pen órkeniyet iygilikterine qosylu tilegi jaghdayynda asa úly tútqalardyng - sayasy bostandyqtardyn, oqu-aghartu men mәdeniyetting samoderjaviyemen sәykessizdigin dәleldep, samoderjaviyeni qúlatugha ýgittedim. Sol kýnderi ókimet mekemeleri júmys isteuden qaldy. 1905 jylghy 11-12 qarashada Bayanauyl kazak stanisasynda týnde tanystarymnyng arasynda samoderjaviyeni qúlatu qajettigi turaly shúghyl týrde jiyn ótkizdim.

1905 jylghy 13-14 qarashada-aq men Qarqaraly qalasynda boldym, onda qazaq, sart jәne ishinara tatar halqynyng tolyq qoldauymen eki aidyng ishinde samoderjavie býligi is jýzinde joyyldy; samoderjaviyege qarsy nasihat pen ýgitting sheber jýrgiziluine baylanysty qazaq halqynyng jalpygha birdey ynta-jigerining ruhany órleui keremet boldy: jalpygha birdey tuysqandyq, tendik pen bostandyqtyng úly iydeyasy shyn mәninde jýzege asyryldy. Qarqaraly uezi úzaqqa sozylmaghanymen de, respublikalyq rejim ornatylghan birden-bir jer boldy».

Jaqyp Aqbaev 1905 jyly 15 qarashada Qarqaralydaghy halyq maniyfesining aldynda:

«Men senderding mún-múqtajdaryndy joqtau ýshin әdeyi qyzmetten bosap, basymdy azat etip keldim»,- dep mәlimdeydi.

Sodan bastap Jaqyp Aqbaev azattyq ýshin, tәuelsiz memleket ýshin arpalysty. Sol ýshin tergeuge tartyldy. Ondaghy jauaptarynan-aq ójet te alghyr kýreskerding azatshyl ruhy tanylady. Ol turaly Semey әskeriy-gubernatorynyng mindetin atqarushy A.Troyniskiy Dala ólkesining genreral-gubernatoryna:

«1905 jyly 15 qarashada Qarqaraly halqy jinalghan alanda oyaz bastyghy Ossovskiy patsha aghzamnyng 17 qazandaghy maniyfesin jariya etti. Osy jiynda sóilegen J.Aqbaev patshanyng halyqqa syilaghan bostandyqtaryn basqasha týsindirdi. Negizinen qazaqtar men tatarlar jinalghan tobyrgha: endi krestiyan bastyqtary men oyaz bastyghynyng bizge keregi joq, auyldaryna kelse olargha at-kólik bermender. Jayau quyndar, al qazaqtan shabarman kelse - basyna su qúiyp jiberinder, orys shabarmany kelse - quyndar. Búryn qazaqty orys biylese, endi orysty qazaq biyleydi»,- degen.

Maniyfest turaly sóilep túryp ol patsha aghzamgha da til tiygizgen: «Búdan bylay ol - patsha emes, bizding qúlymyz. Patsha bostandyqty erkimen bergen joq, biz odan tartyp aldyq»,- degen. Kelesi kýni namazgha jinalghan halyqqa baryp: «Patshanyng auy jyrtyldy, abyroyy ashyldy, onyng sory qaynady»,- depti.

Mine, osy әreketteri ýshin ol sotqa tartyldy. 1906 jylghy tamyzda Omby soty Aqbaevting isin qaraghanda, kuәlar týgel kelemedi, kelgender dúrys jauap bermedi. Omby oblystyq soty ony 1906 jylghy 4-tamyzda eriksiz aqtap jiberdi...

Aqaevting aitqandary bosqa ketken joq, kóshpendilerding sanasyna sinip, óz nәtiyjesin bere bastady. Kent bolysyna barghan strajnik Bykov pen shabarman Bektasov at ala almaghan, Deriglazov ta bos qaytqan. Qazir Aqbaev syrt kózge sezile qoymasa da, jasyryn ýgit jýrgizude. Sóitip qyr elin býlikke bastap jýr. Qoyandy Jәrmenkesine jii barady, onda óz jaqtastary arqyly ziyandy pikirlerin býkil elge taratyp jýr. Búl jóninde oghan oqudan demalysqa kelip jýrgen qazaq jastary da kóp kómek jasaydy. ... Jergilikti halyq әkimshilikke ashyq qarsylyq bildirude, salyq qaryzdaryn tóleuden bas tartady... Aqbaev týrli jiyndarda qazaq halqyn orys patshasynyng biyliginen oqshaulau jóninde mәsele kóterdi... Qazaq arasynda osynday ziyandy әreketterimen kórinip jýrgen Aqbaev elge ziyandy әdebiyetter de taratqany belgili bolyp otyr.

... 1905 jyly Qarqaraly jәne Bayanauyl pochta kenseleri arqyly Ombydaghy Bókeyhanovtyng atyna kóp aqsha jiberilgen. (Bókeyhanov Vyborg ýndeuine qol qoyghany ýshin týrmege otyryp shyqqan). Sol aqshagha qaru-jaraq aluy mýmkin. Aqbaev professor Petrajiskiyge jazghan hatynda, ózining qazaq arasynda kóp júmys jýrgizip, halyqty úiymdastyra bastaghanyn, qajet bolsa qazaqtar ýkimetke qarsy qolyna qaru alyp, óz bostandyghy ýshin kýresuge dayyn ekendigin tegin jazbaghan»»,- dep (Z.Tayshybay men N.Dulatbekov, Jaqyp Aqbaev, 31-33 better) mәldimdepti.

Últtyq iydeyanyng mәiegi úiyghan osy túnghysh qozghalysty úiymdastyrghandar - Álihan Bókeyhanov, Ahmet Baytúrsynov, Jaqyp Aqbaev ýsheui edi. Ahmet Baytúrsynov Hasen Aqaev, Dýiseke Jamanbaliyn, Qarajan Ýkibaev siyaqty alash ruhty kópesterden 7500 som qaryz alyp, Jaqyp Aqbaevty kepildikke bosatyp aldy. Al 1906 jylghy tamyzdaghy sotta ol ózin ózi tolyq aqtap shyqty.

J.Aqbaev (jalghasy): Shet aimaqtaghy oqigha ortalyqqa baylanysty. Ortalyqta (Peterburg, Mәskeu) qara reaksiya basymdyq aldy: qamshy, shybyrtqy, jazalau otryadtary - auyr da irip-shirigen psihikalyq zardaptary tiygen kónilsiz kórinister, mine, osynday. Bizding sybaghamyz - tútqyndalu, etap, jalghyz kameragha qamalu, Qylmystyq Zandar Jinaghynyng ataqty 103, 108, 109-baptary boyynsha memlekettik qylmys istep, opasyzdyq jasady dep aiyptalu».

«Sybaghasyn tolyq alugha» sebepker bolghan oqighanyng biri mynaday, ol:

«1907 jyly mausym aiynda, Qoyandy jәrmenkesinde qonys audarushylar mekemesining bastyghy otyrghan kiyiz ýige basyp kirip, bastyqqa: «Memlekettik Dumanyng pәrmeninsiz qazaqtar bir sýiem de jer bermeydi, qarsylyq kórsetuge dayyn. Kýsh júmsaytyn bolsandar, men osy jer ýshin óluge barmyn»,- dep  mәlimdegen.

Sol ýshin oghan 50 som aiyp salynghan. Últtyq tәuelsizdik pen qaruly kóterilis siyaqty sayasy mәseleni ashyq qoyghan túnghysh alash azamaty osy Jaqyp Aqbaev bolatyn.

J.Aqbaev (jalghasy): «1908 jyly men ýkimetke qarsy nasihat jýrgizgenim ýshin Qarqaralydan qaruly aidauylmen odan әri bes jylgha Yakutski oblysyna aidaugha jiberu ýshin Omby qalasyna jóneltildim, biraq ortalyq meni dala ólkesine jer audarugha rúqsat berdi de, men polisiyanyng qadaghalauymen Jetisu oblysyndaghy Qapal qalasynan bir-aq shyqtym; ol jerden men ýkimetke qarsy qylmystyq nasihat jýrgizgenim ýshin 1910 jyly Tobyl guberniyasyna jer audaryldym».

Ol graf Palenge jazghan ataqty aiyptau hatynda:

«Al 17-qazan maniyfesin beybit jolmen jýzege asyrugha, jalpygha ortaq әdiletti zandylyq ornatugha talpynghan is-әreketterimizge eshkim dau aitugha tiyis emes, óitkeni bizdiki zandy is, әrkimge-aq týsinikti. Eger manifist jýzege asyrylmasa, «adamnyng dene mýshelerining asqazanmen» astyrtyp nemese jariya kýresi toqtalmay, aqyry adamnyng boy quaty әlsirep, býkil dene tirshilik qabiletinen airylatyny siyaqty kýy keshui mýmkin.

Memleket iydeyasyn tu etip kótergen jәne zandardy kýshpen oryndatu mýmkindigine ie bolyp otyrghan ýkimet pulemetterdin, zenbirekterdin, fugastar men shrampeliderding jәne basqa da soghys qarularynyng kómegimen óz adamdaryn basyp-janshugha qabileti bar ekeni ras. Biraq múnday ýkimet qaratýnek pen paryqsyzdyq jaylaghan elge qaulap ósip kele jatqan, jay kózge kórinbeytin júqpaly әri tez taralatyn bakteriyalarmen, basillalarmen kýresuge dәrmensiz.

Osynau dәrmensiz basillalardyng (tyrysqaq, sýzek, oba) qateri kýshti ekendigi sonsha, olarmen sanaspaugha bolmaydy. Múnday qauipti jaugha ashyq soghys jariyalaugha bola ma? Áriyne joq! Jan-januarlardyng ayaushylyq bildirmeytin múnday jaularyna qarsy kim kýrese alady? Ol - ezgiden azat eldin, qanday da sayasy partiyalardyng yqpalyna týspegen, kisen men búghaudan azat elding bilimi ghana. Mine, biz sondyqtan da sayasy bostandyq pen zandylyq ýshin kýrestik jәne kýresip kelemiz»,- dep (sonda, 42-bet) ashyq ta ashyna jazdy. Sondyqtan da...

J.Aqbaev (jalghasy): «1915 jyldyng kýzinde jandarmdar maghan Qylmystyq Zandar Jinaghynyng ataqty 103, 108, 129-baptary boyynsha (úly mәrtebelige til tiygizu, satqyndyq jәne ómir sýrip otyrghan qúrylysty latu maqsatymen ýgit, nasihat jýrgizu) memlekettik qylmys jasady dep aiyp taqty. Ádettegisindey, men tútqyngha alynyp, otbasymmen birge qaruly aidauylmen Qarqaraly týrmesinen Pavlodar (Kereku) qalasy arqyly Semey týrmesining abaqtysyna jóneltildim, Pavlodarda qaranghy, ylghal, sasyq orynda qos qúlyppen qúlyptalyp japadan-jalghyz otyrdym. Pavlodarda meni parohodtaghy itting ýishigine otyrghyzdy, onda Semeyge jetkenge deyin men ýnemi jatyp barugha mәjbýr boldym, óitkeni onyng tarlyghy sonsha, otyru da, túru da mýmkin emes edi. Búl ýishikke men enbektep kiruge mәjbýr boldym, búl ýishik jalpy júrt baratyn әjethananyng qasyna ornalasqan bolatyn.

1917 jylghy qantar-aqpan ailarynda meni bes jylgha Yakutski oblysyna jer audaru turaly is qozghaldy. Men búl sapargha shyndap әzirlene bastadym, meni Yakutiya týrmelerine etappen úzaq uaqyt aidaudan aqpan revolusiyasy qútqardy. Biraq onyng esesine komissar (uaqytsha ýkimettiki) Veyser 1917 jylghy nauryzdyng ayaghynda meni qazaqtar arasynda birinshi bolyp sayasy úrandar: halyq basqaruy, avtonomiya, respublika úrandaryn úsynghanym ýshin qamaugha alyp, orys kazaktarynyng aidauymen Semeyge jóneltti, al 1918 jyldyng nauryzynda orystyn sosloviyelik kazaktary mening naq sol múrat-maqsat, armandarym ýshin meni ekinshi ret qamaugha alyp, әskeriy-kazak aydauylymen Semeyge jóneltti.

1919 jylghy qantarda Kolchak pen Annenkovtyng barlau agentteri meni Qarqaraly qalasynda tútqyngha alyp, Qarqaraly týrmesine qamady. Ayyptaudyng mәni - Kolchaktyng әskeriy-kazak diktaturasynyng jәne Atamandyqtyng jauy, Atamandar diktaturasyn qúlatu jәne Kenes ókimetin qalpyna keltiru ýshin halyqty qaruly kóteriliske dayyndaugha úmtylghan. 1919 jylghy 7 shildede (eski stili boyynsha 2 mausymda) Kolchak pen Atamandardyng Áskeriy-dala soty Qarqaraly qalasynda meni atugha ýkim shyghardy. Men kassasiyalyq shaghym beruden bas tartyp, ólim jazasyna ózim qol qoyyp bekituge kelisetinimdi mәlimdedim jәne shynynda da, ýkimge 1919 jylghy 7 shilde kýni, keshki saghat besting shamasynda ózim qol qoyyp bekittim».

Á.Ermekov (15 qarashadaghy jauaptyng jalghasy): «1917-1919. Búl әskeriylerding - kolchakovshylar men atamanovshylardyng biylep túrghan kezi bolatyn. Jazalau otryadtary, zorlyq-zombylyq, dala-әskery soty jappay oryn alghan edi. Júmysshylarmen, sharualarmen birge sorly qazaq eli de maydan dalasyna tәn terrordy, ezgini, basynudy bastarynan keshti. Guberniyalyq, uezdik jer basqarmalarynyng mýshelerin, «Alashtyn» ortalyq kenesin tútqyndau kýn ótken sayyn jiyiley berdi. Olardyng keybireuleri әskeriy-dala sotyna berilip, dargha asylugha deyingi jaza qoldanyldy. «Alashordanyn» mýshesi Aqbaev (J.Aqbaev - T.J.) «bolishevikterding tónkerisine kómektesu maqsatynda qaru jasyrghany ýshin» atu jazasyna kesildi».

J.Aqbaev (jalghasy): «Osy kezde Qyzyl Armiya kolchakshylardy (Kolchak әskerin) Reseyden Aziyagha quyp shyqty, Kolchak atamandary qazaq ziyalylarynan kómek kýtip, oghan jaghynyp baqty. Sondyqtan Sibir ýkimetining tóraghasy Vologodskiyding úsynysy boyynsha korpus komandiyri Berezovskiy ólim jazasynyng kýshin joydy».

Búghan sebepker bolghan Qazaq komiytetining tóraghasy, jalpyalash sotynyng bas soty R.Marsekovtin:

«Egerde ýkimet mekemeleri «Alashordany» moyyndamaghan jaghdayda onda qazaq halqy Sibir ýkimetining eshqanday talabyn da, ókimderin de oryndamaydy. Sibir ýkimetining birde bir ókimi jergilikti jerde taratylmaydy»,- degen ýzildi-kesildi jasaghan mәlimdemesi bolatyn.

J.Aqbaev (jalghasy): «1903 jyldyng tamyzynan 1905 jylghy 3 qarashagha deyin men sot vedomstvosynda qyzmet ettim, 1907 jylghy 7 sәuirden 1918 jylgha deyin Semey okrugtik soty janyndaghy Senim bildirilgen advokattyng kómekshisi boldym. 1918 jyldyng ayaghynan bastap men Semey gubrevkomynyng zang bólimi janyndaghy sot-tergeu uchaskelerin basqaru jónindegi komissiyanyng mýshesi boldym. 1920 jyldyn qantarynan Semey gubrevkomy basqaru bólimi zang bólimshesining mengerushisi bolyp istedim. Mening etene aralasuymmen guberniya boyynsha sot-tergeu uchaskeleri engizildi (ryldy). 1920 jyldyng sәuirinen bastap men Semey kenestik halyq sotynyng mýshesi boldym. 1921 jyldyng qarashasynan bastap 1922 jyldyng aqpanyna deyin men Qarqaraly uezdik halyqqa bilim beru bólimi janynda júmys istedim. Aytpaqshy, Qazaq folikloryn jinau jónindegi komissiyanyng tóraghasy boldym.

1922 jyldyng nauryzynda ókpe qabynuymen auyryp, nauqastyghym sebepti ýige qayttym.

1925 jyldyng nauryzynda Gubkom men Gubatkom Guberniyalyq sottyng konstruktorlyq-tekseru bólimining mengerushisi bolu jәne zapastaghy sudiya mindetin atqaru ýshin Guberniyalyq ishki ister organyna jiberdi. 1926 jyldyng shildesinen 1927 jylghy 13 jeltoqsangha deyin Semey guberniyalyq soty janyndaghy qorghaushylar alqasynyng mýshesi boldym; sol jerden men 1927 jylghy qazan aiynda qazaq halqynyng tarihyn zertteu jәne aua rayy júmsaq ontýstikte túru ýshin Qyzylorda qalasyna kettim. 1928 jylghy 4 qazannan bastap Syrdariya okrugtik qorghaushylar alqasynyng mýshesimin. Syrdariya okrugi Moyynqúm audanynyng Novo-Troiski selosynda túramyn.

1907 jyldan osy uaqytqa deyin Semey geografiyalyq qoghamynyng mýshesimin, oghan men qazaq halqynyng shyghu tegi turaly taqyrypta bayandama tabys ettim.

Aytylghandardyng dúrystyghy ýshin moralidyq jaghynan jauap beremin. Syrdariya qorghaushylar alqasynyng mýshesi Jaqyp Aqbaev.

Qorghaushylar alqasynyn mýshesi Jaqyp Aqbaevtyng qoyatyn qolyn ózi qoyghanyn kuәlandyramyn» (M.Qúlmúhamed. Alash ardageri. A. Atamúra. 1996. 144-147 better).

Tergeu oryndaryna qarata jazylghan búl anyqtamagha qosarymyz, sol jazda  nauqastyghyna qaramastan 1930 jyly 8 tamyz kýni Jaqyp Aqbaev tútqyngha alyndy.

Ádette, barlyq sottalushylardyng qylmysy kórsetilgen, onyng aighaqtary men kuәgerlerining kórsetindisinen ýzindi beriletin «Ayyptau qorytyndysynda» Jaqyp Aqbaev turaly maghlúmat qarastyrylmaghan. «Alash isine» baylanysty aiyptardyng birde-bireuining oghan qatysy joq ekenine olardyng da kózi anyq jetken. Sonda eki jyl tergeude ústaudyn, ne aqtap jibermeuding mәnisi nede?

Zady, tergeushiler tura osy uaqytta Qazaqstan boyynsha jappay kóteriliske shyghyp jatqan jergilikti jerdegi, sonyng ishinde Balqash tóniregindegi kóteriliske qatysqan jәne qolgha týsken adamdardyng «ayghaqtaryn» kýtken siyaqty. Óitkeni, Marat Ábsametting «Sәken Seyfulliyn» atty qújattar jinaghyndaghy tergeu hattamalaryna jýginsek, Jaqyp Aqbaev týrmede jatqan tura osy kezde tergeu oryndary onyng syrtynan qosymsha aighaq pen derek jinap jatqan. Búl iske Sәken Seyfullin men onyng әkesi Seyfollany da tartyp, Jaqyp Aqbaevty «kóterilisting batagóii» etip kórsetpek bolghan. Oghan jogharydaghy jinaqta kórsetilgen Qaraghandy oblystyq arhiyvindegi «Amanbaev Ahmetti tәrkileu jәne ony Qarqaraly okrugining Shet audanynan jer audaru turaly №154 istegi» myna tergeu qújattary dәlel. Sonyng alghashqysynda:

«Ahmet Amanbaev qazaq dalasyna aty әigili Aghybay batyrdyng (Kenesarynyng qolbasshysy) túqymy, Balqash ónirinde asa ýlken yqpalgha iye. Amanbaevtyng auyly azamat soghysy jyldary ýnemi qyrda kóship jýrdi, sóitip qashyp jýrgen «Alashordanyn» kósemderin panalatty, mysaly Mirjaqyp Dulatov keshirim jasau turaly ókim shyqqansha osynda boldy. Sonday-aq «Alashordanyn» belgili qayratkeri, aqgvardiyashy emigrant Rayymjan Marsekov 1922 jyly Amanbaevting auylyn panalady. Aqbaev Jaqyp ta osy auylda jasyrynyp, keyin Týrkistangha ketip qaludy oilastyrdy. Aqmola ChON-ynyng jasaghy Amanbaevtardyng auylynan qaydan kelgeni belgisiz qaru-jaraq, oq-dәri qoymasyn tauyp aldy»,- degen (M.Absamet. Saken Seyfulliyn. Astana. 2006, str.196) maghlúmat berilgen.

Al búdan keyingi Qayyrly Ospanovtyn:

«1930 jyly kókek aiynda Aqbaevtyng Novo-Troiskidegi ýiinde búl mәselege qatysty - kóterilis pen Qytaygha qonys audarugha dayyndyq turaly keneske óte kóp adam jinaldy (40-tan astam kisi keldi)»,- degenine sensek (sonda, 202-bet); nemese OGPU-ding belsendisi, búrynghy jylqyshy Jylqybay Týmenbaevtin:

«1928 jyly tamyz aiynda Qaraqaraly okrugining Berikqara audanynan Moyynqúm audanyna ketip bara jatyp jolay №16 auyldyng bayy Qasenbek Dýisenovting ýiine ýsh kýn qona jatyp, Erkebek Dýisenovti, Juaspay Tasbaevty, Baymaghambet Aldabaevti, Maqtabek Týsipovty, Tәty Beysenovti shaqyrtyp alyp, qúpiya kenes ótkizdi. Jinalghandar Aqbaevtan: «Qazir kenes ókimeti men Qytaydyng ara qatynasy qalay, kenes ókimetining qúryghynan qashan qútylamyz?»,- dep súrady. Oghan Jaqyp Aqbaev: «Bayghústar, shydandar, tayauda qytaylar jeniske jetedi, qytay ýkimeti qazir olardyng temir jolyn basyp aldy, bir aidan keyin olar tús-túsyna qashatyn bolady. Senderge ne isteu kerek ekenin aitamyn, kiyiz ýiding syrtynda bireu tyndap túrmasyn, bayqandar. Sender endi búdan bylay ózen men kýre joldyng manyna jolamandar, Betpaqdalagha shyghyp ketinder. Áytpese, qyzyldar senderdi qyrghyngha úshyratady. Qyzyldar kele salyp attaryng men atandaryndy tartyp alady»,- dedi. Keneske qatysqandar búghan qauqyldasyp, quanyshtan kózderine jas alyp: «Jaqang bizding kósemimiz. Arystanym-ay! Oqymystym-ay! Sensiz ne ister edik? Erkindikting ózin qolymyzgha ústatqanday boldy!»,- desti. Ahmet Bektemirov Jaqyp Aqbaevqa qarager atyn mingizdi»,- degenine ilansaq;

Jaqyp Aqbaev aitty degen:

«Tayau arada, 1930-1931 jyldary kenes ókimeti qazaqtyng baylaryna qarsy kózqarasyn ózgertedi, olardy tap retinde joyady. Qazaq eli osy sayasattyng qúrbany bolady. Óitkeni bizding halqymyz malmen kýn kórip keledi. Soghan әbden beyimdelgen. Egerde olardyng túrmysyna beyimdelse, onda sózsiz qúridy. Jyl sayyn mal tәrgilenip, sany azaya beredi, sóitip malsyz qalghan qazaq ashtan qyrylady. Qazaq sharuashylyghyna alghashqy soqqy 1930-1931 jyldary jasalady. Kesh qalmay túrghanda mal men basty aman saqtaudyng qamyna kirisu qajet. Qazirgi sәtti paydalanyp dayyndyqqa kirisken jón. Qazaqtyng mal men basyn saqtaudyng jalghyz-aq joly bar, ol - Qytaygha qonys audaru. Áriyne, Qytayda da qazaqtargha erkindik tiymeydi, Qytay ókimeti ózining jerinde shet memleketten kelgen adamdardy tegin asyramaydy. Degenmen de, qazaqtyng mal men basyn jonggha baghyttalghan sayasatty ústap otyrghan Qazaqstannan góri Qytayda ómir sýruge mýmkindik beriledi. Osy oy keshe de, býgin de mazamdy aldy. Mening úsynysym - túrghyndardy Qytaygha, Shәueshek qalasyna qaray qonys audartu»,- degen;

nemese taghy da Jaqyp Aqbaev aitty degen:

«Men tayauda ghana Berikqara bolysynan keldim, túrghyndardyng arasynan: qonys audaru men kóterilis úiymdastyra alatyn adam izdedim. Onday adam óz auylymnan tabylmady. Taghy da soghan qam-qaraket jasau ýshin keldim. Búl joly onday adamdy taptym, ol - Erkebek Dýisenov, batyl da sheshimdi adam. Men oghan Shet audanynyng jәne basqa da jerlerding qazaqtarymen baylanys jasaugha tapsyrma berdim»,- degen kórsetindilerding mazmúnyna den qoysaq, onda J.Aqbaev kóterilistin  tikeley batagóii bolyp shyghady.

Áriyne, búl tәrkileu nauqanynda Shet audany boyynsha 18 adamdy tergeusiz, sotsyz atyp tastaghan qaraghandylyq tótenshe bólim qyzmetkerlerining qylmysyn әshkerelegen Jaqyp Aqbaevqa qarsy jasaghan bopsasy. Áytpese, «Alashordanyn» isimen aiyptalyp otyrghan Jaqyp Aqbaevqa múnday aiyp taghu qisyngha kelmeytin. Degenmen de qaperlerinde ústaghany anyq. M.Ábsametting jariyalanymyndaghy qaraghandylyq erekshe bólimning tergeushileri búl qylmysqa Álimhan Ermekovti, Sәken Seyfullindi, Sәkenning әkesi Seyfollany - Jaqyp Aqbaevtyng dem berushileri retinde tartpaq bolghan. Búghan sol tәrkileu nauqany qarsanynda Jaqyp Aqbaevtyng Shuda túruy, Álimhan Ermekovting auylyna kelip ketui sebepkerlik etken siyaqty.

Nauqasy mendeu tartqan Jaqyp Aqbaevty tergeuge aludyng ózi de onaygha týspese kerek. Degenmen de:

«Qazaqstandaghy birikken Memlekettik Sayasy Basqarmanyng tótenshe ókilettigining janyndaghy ýshtikting mәjilisining № III/k mәjilis - hatynyng 1932 jylghy 20-kókek kýngi hattamasy boyynsha:

«Tyndaldy: № 2370 - is boyynsha: Tynyshbaev Múhamedjandy, Dosmúhamedov Haleldi, Dosmúhamedov Jahanshany qylmys kodeksining 58/10, 57/7, 58/11 jәne 58/3 - statiyalary boyynsha; ... Aqbaev Jaqypty QK 58/10, 59/3 - statiyalary boyynsha; ... jauapqa tartty.

Sheshim: 1.Tynyshbaev Múhamedjandy. ... 12. Aqbaev Jaqypty ... - bes jyl merzimge konslagerige jiberuge, ony sonsha merzimge jer audarumen auystyrugha... sheshim qabyldady», - degen ýkim shygharyldy.

Ol ózge de alashordashylarmen birge Voronej qalasyna jer audaryldy. 1934 jyly 4-shilde kýni sonda dýniyeden qaytty. Sonynda Kәmilmúrat, Kәmilshat, Arghúniya, Naymaniya, Aspaziya, Andromeda atty úl-qyzdary qalyp, ýrimdi-bútaqty iz qaldyrdy.

(Jalghasy bar)

«Abai.kz»

0 pikir