Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Alasapyran 7369 4 pikir 16 Aqpan, 2022 saghat 15:39

Týie-adamnyng aitqandary...

«Nazarbaevtyng shiqany jaryldy, Toqaev onyng irinine bylghandy»

Sayasiy-pәlsapalyq esse

Búl ózin-ózi «superakademiyk» dep ataytyn alystaghy kórshi atayymnyng aitqan sózi edi. Aqylym jetpeytin, payymym salmaqtay almaytyn birdene bola qalsa, sol kisige salyp-úryp baratyn әdetimmen, Qazaq elining basynan ótken, dýmpui әlemdi dirildetken «Qantar qasiretinin» mәnin súray barghanymda ol kisining auyzynan әueli estigenim osy aforizm.

Óitkeni, men tanysqannan beri talay jolyqqanymda búl kisi sózin aforizmmen bastap sheshuin sonsong tarqatatyn әdeti.

Osydan on jylday búryn sharuashylyq sayajayyma jaqyn kórshi bolyp tanysqam-dy. Týr-túlghasyna qarap jas shamasyn aiyra qoi qiyn edi. «Agha, jasynyz qanshagha keldi?» dep, súraghanym esimde. Sonda, «O, jasymdy saghan aitpaq túr ghoy, ózim úmytqaly qashan?!» degende bet sýiegine jabysqan júp-júqa terileri sәl jiyrylyp, jýzinde jymighangha úqsas pishin kóringen-di.

Sodan «Jas sanaytyn kezennin  bәri arta qaldy, sabaqqa baru, orta mektep bitiru, әskerge attanu, jogharghy oqu ornyna týsu, júmysqa túru, kelinshek alu... eng sonynda zeynetke shyghu, endi jas súraudyng mәni bar ma?» degende iyektegi kýzgi quarghan seleu sekildi onshaqty tal qúp-qu saqaly dirildep túrghanyn súrauly jýzge úqsatqam.

Biraq, qariya menen jauap ta kýtken joq, «An.o.o.o.u jiyrmanshy ghasyrdyng alghashqy shiyregi... zamandastarymnan da, birge tughandardan da eshkim qalghan joq!» dep, ezui jiyryldy, kýlgeni men jylaghanynyng qaysysy ekenin ajyrata almay, auyzyna ýnile qarghanymda qyzyl iyekting ornynda sarghaya mýjilgen tisteri tizile kórindi. (Sonda, óle ólgenshe týspeytin jaq sýiekpen qaynasqan sýiek-tis degen bolady, deytin naghashymnyng sózi esime týse ketken)

Sol alghashqy tanysqan onshaqty jyl búrynghy týr-pishini tittey de ózgermepti.  Syrtynan sanap alugha bolatynday on eki jilik pen qabyrgha men tóske qaptalghan rezinkege úqsaghan qonyrqay teri de so qalpy. Tereng qabaqtyng astynda qúdyqtyng týbinen jyltyraghan su sekildi kóz janar da basqa dýniyeden qarap túrghanday sol bayaghy qúpiya nazar. Ádep boyynsha әueli hal-jay súradym.

«Aghatay, kovirustan amansyz ba?» Bet terisi taghy da jiyryldy, kýlgeni shyghar «Áy, kovirus bolmaq týgil odan zorghy bolsa da oghan da tamaq kerek emes pe!? Menen olar ne tauyp jeydi, a?!»

Ras-au, degendey myrs ettim. Giyperakademikting ózining tamaqtanuy turaly maghan búryndary aitqany esime týsti. «Susyngha tek, artezian suyn qaynatpay jylytyp ishem, kýn kózin kórmegen ashekio mening kýn kózin kórmeytin qan-tamyrlarymda balans ústaydy, ne artyq emes ne kem emes. Tamaqqa jana úiyghan airan ghana, ol da deneme kerekti quatty nólde nól saqtaydy, eshqanday artyq-auys joq»

Endi, «shiqan» turaly aforizmin bilgim kelip: «Ol qanday shiqan?» deymin ghoy, tandana.

«Sheneunik» degen shiqan deydi. Otyz jyl tәuelsizdikte bizde sheneunikter armiyasy shegine jete damyghan eken. Ol ózi el ishinde taghy bir elge ainalghan. Elbasynan bastap eng tómengi auylbasyna deyin birin-biri basqarghan. Elbasy jogharghy sheneunikterdi jiyp alyp jinalys ashady, ol da aldyn ala jazylghandy oqyp shyghady, olar ony birauyzdan maqúldaydy, qarsy pikir aitu túrypty basy artyq súraq qoi da bolmaydy, bәri auyzdan ne shyqsa sony jazumen jantalasyp otyrady, biraq oiy basqada.

Búl kórinis resmy telearnalardan ýzdiksiz taralady. Al kópshilikke búl minsiz basqaru sekildi tamsandyrady. Búghan Elbasynyng basy auyryp baltyry syzdamaydy, beli talyp jany qinalmaydy.  Ózining tandauly kadrlarynyng aitylghan sózdi iske asyryp, ózining abyroyyn asqaqtatyp jatqanyna jany sýisinip, ózining danalyghyna ózi tandanyp, ataq-danqynyng әlemdi sharlap ketkendigine mereyi tasy.y.y.p otyrady. (Alayda, Alash arystary jasap ketken jankeshti is-qyzmetterdey bir de is jasalmady)

Endi, «bәrin jazyp alghan» jogharghy sheneunikter ózderining tómengi jaqtaryndaghyny jiyp alyp taghy da dәl janaghyday jinalys jasaydy, baghynyshtylar dәl jogharydaghyday mop-momaqan qosaqtaghy qoyday bolyp auyzdan ne shyqsa sony jazyp alady. Búl qolastyndaghy qyzmetkerlerding «asqan tәrtiptiligin» kórsetedi.

Kelesi kezekte әlgi mop-momaqan qúzyrly sheneunik atshaptyrym ofiysine ózinen tómengilerdi shaqyryp alghanda qoydan aibarly arystangha ainalyp shya keledi. Aybyndana tapsyrma berdi. «Solay da solay Elbasynyng dana kóregendigimen josparlanghan tapsyrmany oryndaugha atsalynyndar, ayanbandar!» dep, aiqaylanqyrap sóilegende mandayy tership, әjeptәuir sharshanqyrap qalady. Qyruar qyzmet atqarghanday týkpirdegi demalys bólmesine baryp, júmsaq divanda qiyaldana qalghyp ketedi.

Odan tómengi orynbasardyng orynbasarynyng orynbasyry әlgi aitylghan «danalyqqa toly» tapsyrmany kómekshisine jazyp dayar boldyrugha, qol qoydyryp alyp tómengilergerge jetkizuge jedel tapsyrma beredi. Endi, kómekshining kómekshisi ony hatshy-qyzgha tapsyryp tynady. Búl da qabat-qabat keng saraydyng ishinde onay sharua emes, birine-biri bezektep jýgirip jýrgende, biri úghyp, biri úqpay birine-biri aiqaylasqanda toq dene tership, qimyl jasap kórmegen keude entigip-aq qalady.

Sonymen, «bes kýn júmys» ta saray ishindegi osynday qym-quyt qyzyqtarmen, san-sapalaq tapsyrmalarmen ayaqtalady. Sonymen, shyn sharshaghan jogharghy lauazymdylar «sembi kýni angha, jeksenbide sauna» degen rahat demalysta jýrip, jinalystan-jinalysqa jalghasyp kele jatqan kýndelikti jattandy ómirde oilaugha da erinetin «ruhany jalqaulyq» degen dertti dendetip, qarapayym ómirding múq-zaryn, múqtajdyghyn úqpaytyn ruhany dýleylikke úshyratady. (Eger, oghan el ishindegi naqty ómir-tirshilik turaly aitsanyz ertegi-anyz sekildi estilui әbden mýmkin)

Mine, jogharghy aqsaraylardaghy osynday «jasampaz júmystar» endi, tómengi audan, auyl degen basqaru piramidasynyng tabanyna jetkende «komissiya» degen týrge enedi. Komissiyanyng túraqty «bombalaytyn» nýktesi qalyng elge jankeshti qyzmet kórsetip otyrghan densaulyq saqtau, bilim beru salalary men ýkimetten «tender» deytin jem jep janyn saqtap otyrghan BAQ qúraldarynyng qyzmetkerlerining tóbesinen nayzaghay bop týsedi.

Kelesisi kelesi jalaqygha ýzilip-jalghanyp, jetip-jetpey arqasy jauyr bolghan aryq attay bolghan tómengi qyzmetkerler әlgi «komissiya» deytin «qaghaz teksergish pәlelerden» qabat-qabat jazyp qoyghan qaghazdaryn qalqan qylyp azar qútylady, shay-shaqpyt berip taghy shashylady.

Sol ýshin múghalimder kýndiz shulaghan oqushylarmen kýnin ótkizip, týnde qaghaz jazumen týnin ótkizedi. Al, dәrgerler, syrqattyng betine kóz qiyghyn ghana salugha әreng shamasy jetip kartty toltyrudy múrat etedi. BAQ taghylar «tendirden» jegen aqshasyn aqtau ýshin gәzet-júrnaldaghy qaripterdi barynsha kishireytuge baryn salady.

Áriyne, komissiya endi, jogharygha «jasapmaz júmystardyn» tómende «tótenshe iske asyp» jatqanyn habarlaghan hattama dayyndaydy, ol hattyng mazmúny jogharlaghan sayyn sanany qiyal jetpes qiyangha shyghararday asqaqtay týsedi. Osy asqaqtaghan hat Elbasygha oqylyp berilgende, ol kisining qanattanghan qiyaly aldaghy jiyrma, otyz, elulerde mejelegen jasampaz jaysang josparlardan da asyp, qaryshtaytyny sonsha «mәngilikke qaray qanat qaghady».

O, solaysha kózdi ashyp-júmghansha zymyraghan aptalar, aunap ótken ailargha auysyp, ailar ainalghan donghalaqtay jyldardy artqa tastap tәuelsizdikting «syndarly sayasatpen syrlanghan» otyz jyly jetip kelgenin, aqsaraydaghylar da, ayaq jaqtaghy qu tirshilik ýshin qu janyn jalday jýrip toy-tomalaqtan qoly bir bosamaghan tobyr kópshilik te bayqamay qalypty. Sodan, kenet «shiqan» jarylypty.

Shiqannyng ishi toly jinalystan jinalys, qaghazdan qaghaz deyitin iyisi, týsi joq bir «iringe» toly eken. Álgi, jarylghan «irindi» Qoghamdyq derti zertteu deytin ortalyq tekserip kórse, Qazaqiya degen elding asqynu shegine jetken  tórt týrli nauqasyn tapqan eken.

Ruhany nauqas: Ata Zang boyynsha memlekettik mәrtebege ie bolghan myng jyldyq tarihy bar, baylyghy orys tilin on oraytyn Qazaq tilin Ýkimette eshkim de qoldanbaytyn «mazaq tilge úshyrapty». Onyng joghyn joqtaghandar shygha qalsa «alauyzdyq tudyryushy» degen aiyppen sotqa tartylatyn ýrdis qalyptasypty. Al, el ishinde Qazaq tilining qoldanysyn týbegeyli tómendetu ýshin jas bóbekterdin  miyn ashytatyn «ýsh tildik» baghdarlamasy kýshine enipti. Eldegi BAQ-tyng basynda әli búrynghy otarshylardyng tili qozghalmastay saltanat qúrypty.

Qoghamdyq nauqas: Ata-babalary qanymen, janymen qorghaghan úlanghayyr jerding tarihy iyesi bolyp sanalatyn qazaqtar, qazirgi tәuelsiz Qazaqiyada ómir sýretin diasporalarynyn  qatarynda ghana sanalady eken. Solay etu ýshin «Kóp últty Qazaqstan» degen jasandy atau jasap «Últtar assambleyasy» degen úiym qúrypty. Álgi, Assambleyasyn auyzbirlik ornatushy dep atasa da, el halqyn bir-birine qarsy qoyatyn alauyzdyq tudyrushy úiym ekeni talay әshkerelenipti. Shyn mәninde Qazaqstanda túratyn últy basqa adamdardyng bәri elding teng qúqyly azamattary ekenine eshkim dau aita almaytyn. (Al, «kóp últty el» degen sol elding qúramynda ózining tarhy jer-su bar halyqty aitady, mәselen Resey, Qytay sekildi)

Áleumettik nauqas: Úlan-asyr jeri, onsha kóp emes halqy bola túra túrghyndary baspana salatyn jer telimine zar. Ony әldeqashan gektar-gektarymen menshiktenip alghan alpauyt әldekimderden asa qúndy qarjygha satyp alatyn, óz elinde jýrip ózi ógey bolghan ayanyshty hal. Osydan kelip, sәbiyleri tua sala tegin jer telimine ie bolyp, erjetip otau bolghan shaqta qysylmay-qymtyrylmay túrugha tiyis bola túra, onday iygilikke qoly jetpegendikten ýilegen jastardyng jartysyna juyghy aiyrylysyp ketetin jaman ýrdisting әdetki kóriniske ainaluy elding irgetasyn shayqady.

Dәl sol sekildi, kóp balaly analardyng jetkilikti jәrdemaqy aluy qiyamet-qayym ótkelekterden ótetin mashaqat mehanizm qalyptasqantyqtan, Astananyng dәl iregsinde bes sәbiyding órtenip býkil eldi jylatqany sonyng әigili kórinisi. Eldi el etip túrghan qalyng qara halyqtyng týgelge tayauy banknyng auyr payyzdy krediytimen kýneltip tannyng atysy kózin tyrap ashyp, kýnning batysy óz bosaghasyna qaljyrap qúlaytyn tirshilik qamytyn sýiretken qúl-kýnkóris bayaghy zamanghy jabayy kapitalizmnen esh aiyrmasy qalmaghan.

Sayasy nauqas: Sóz jýzinde, qaghaz jýzinde demokraiyaly, zayyrly, adam qúqyn eng ýstem dәrejege qoyghan, zang aldynda býkil azamat teng dәrejeli degen tamasha jazba zany bola túra Preziydent, Parlament saylaulary ashyq týrde, erkindikte ótpey, sayasy shougha ainalyp, biylikti iyelegen jogharghy shonjar shoghyrdyng mýddesine ghana qyzmet etetin qúityrqy mehanizm tot basqan shynjyrday siresip ainalmay qalghan.

Beybit týrde tәuelsizdik alghan basqa Odaqtyq respublikalardan eshqanday aiyrmashylyghy joq búrynghy Kommunistik partiyadan qalghan hatshylar avtomatty  týrde Preziydentke saylanghanynday Qazaqstanda da dәl solay jogharghy biylikke kelgen Nazarbaev moralidyq qúqy bolmasa da, әli tarihy róli anyqtalmasa da «Túnghysh Preziydent» degen әldeqanday ataugha ie bolyp onyng sony «Jeke adamgha tabynushylyq» deytin eski qoghamdyq dertke úlasyp, osy auqymdy «qoghamdyq dert» odan tómengi basqarushylardyng da tómengilerge ýstemdik jýrgizetin « bassyz bastyqshyldyq» deytin epiydemiyagha úlasty.

Sondyqtan, baspasóz erkindigi men sóz bostandyghy adamdardyng ruhany jalghyz qúqy bola túra, qoghamdy ashyq synaghan, osynday aurulardyng diagnozyn dәl qoyghan el azamattary dúshpan sekildi sanalatyn syrqat sana qoghamgha synalap kirip alghan. Sóitip, elde jogharghy basshylardy maqtau – kóregendik, eldikke qoldau sekildi bolatyn, kemshilikti synau – jala jabu, jamandau sekildi sanalatyn paradoks psihologiya ýstemdik qúrdy.

Osy «tórt nauqas» jogharyda aitylghan «jalyndy jinalystar» men «alauly aqparlar» boyynsha sheshilip qoyghan sekildi kónil mamyrajay, jýrek quanyshqa say... jýrgende «Qasiretti qantar, qandy qantar» degen janartau bolyp atalghan alapat «shiqan jaryldy». Mening giyperakademikten úqqanym osy, bәlkim qoghamdaghy qazirgi auramen óte sayasilandyryp týsingen shygharmyn...

Áytpegende, kózderi qúdyqtyng týbindegi suday jyltyraghan, bir tal shash qalmaghan shaqshaday jyltyr bastyng eki jaghynda alaqanday qúlaqtary qaliqan giyperakademik búl әngimeni osy maghynagha jaqyn óte qyzyq qylyp sóiledi, bәlkim men keybir astarly sózderin asyra jalanashtap jibergen boluym da bek mýmkin.

«Endi, jarylan shiqannyng shipasyn aitpaysyz ba?!» deymin ghoy, giyperakademik bógelmedi «Onyng emi óte onay» dedi, «Otyz jyl boyy eldge ýkimetti qolda dedi, qoldady, sony jarylghan shiqan bolyp shyqty. Endi, Ýkimet eldi, halyqty qoldasyn! Ýlken bastyqtar Ýkimet ýiinen shyghyp eli ishine barsyn, qúr jinalyspen endi, eldi aldamasyn! Óitkeni, eli, halqy bolmasa Ýkimet degen de bolmaydy. Ýkimet ótpeli, El men jer mәngi»

Búryndary jolyqqanda ózin «giyperakademikpin» dep ataytyndyghynyng sebebin súraghanymda «Men megakademikting shәkirtimin, sondyqtan solay» degen. «Megakademik degen kim?»

«Megakademiktin» mәnisi mynau bolyp shyqty. «Giyperakademiyk» Sovet zamanyndaghy alghashqy jurnalist-avtoinspektor eken. Alpysynshy jyldarghy eldi auzyna qaratqan ataqty әnshiler men jazushylardyng talayyn Almatyda alay-bylay jetkizip qolghanat ini bolyp olardyng etene ómirimen tanystyghy mol bolghan. Sonyng ishinde ataqty jazushy Sәbit Múqanovtyng jeke shopyry bolghany, Bauyrjan atamyz keyingi bir júbayymen otbasyn qúrghanda jengeydi ýiine jetkizip salyp Baukeng atamyzdyng yqylasyn alyp, jýrek jardy syryn et qúlaghymen estigeni sekildi shetin әngimeleri de kóp-aq.

Almatynyng aport almaly, eng jayly jeri sanalatyn Medeu angharyndaghy Jazushylardyng shygharmashylyq ýiining diyrektory bolghan qyzyghy bir tóbe. Osylaysha avtoinspektor bolyp jýrgen kezinde eki ret jol apatyna úshyrap sýikekten sýiek qalmay synsa da esh jaraqat almaghanday dýr silkinip ketken ruhany kýsh-jigeri tanday qaqtyrady.

Onan da myqtylyghy Enbekshi qazaq jaqtaghy batyr babasynyng basynda bes jyl boyy qysy-jazy suyq vagonshikte jatyp duylgha ispetti biyik kýmbez túrghyzghany, onyng ainalasyna jýzdegen alma aghashyn egip saya baq jasap qoyghanda kórshi auyldaghy bireuding jýz eshkisi týk qaldyrmay otap ketkeni... Osynaday basynan keshken shym-shytyryq hikayalary «Aydaushynyng aitqandary» dep atalatyn kitap bolyp ta basylyp shyqqan eken.

Endigi ermegi, tórtbúrysh temirlerdi bir-birine jalghap dәnekerlep, jazdyq, kýzdik, qystyq dep atalatyn әrtýrli pishindi  tóbesi jabyq qalqalar dayyndau, ózine eng jaqyn bolghan óner sheberleri men jaqyn dos bolghan qalamgerlerdi qonaq etetin, solardy kýtip alatyn ashyq qonaqhana jasaumen ainalysu.

Búl júmysyna kiriskeli de on jyldan assa  da bitpegen, әli jalghastyn synayly... ainala toly temir-tersek pen qúrylys búiymdary tóbe-tóbe ýili jatyr. Ony ayaqtaugha giyperakademik asyghar emes, sebebi jas sanau, jyl sanau degen jattandy týsinikten baz keshken. Qay saladan súrasang da bir aforizm aitady da sony taldap, toqtamay kete beredi.

Men tanysqan on jyldan beri ýstindegi kiyimi de ózgermedi. Basynda aq týsti týie jýn kepesh, ýstinde jiyilep toqylghan týie jýn úzyn shekpen, bútyna kiygeni de dәl sonday týie jýn, ózi «mongolian» dep ataghan toqyma shalbar. Qysy-jazy bir kiyim.

«Múnday kiyimning qanday paydasy bar?» degenimde, «Qaydaghy payda?! Búl mening ekinshi terim. Men týie tekti adammyn, týie alapat ystyqta nege terlemeydi, qanshama kýn qalaysha shólge shydaydy, onyng qúpiyasynyng bәri osy jýninde. Qysta dirildep tonghan týieni kórding be, joq, onda búl mening kiyimim emes, ekinshi naghyz terim! Men týie-adammyn, jany siri qazaqtyng obrazymyn»

Jýsipbek Qorghasbekting «Qasqyr-adam» degen tamasha shygharmasy sekildi «Týie-adam» degen kitap jazugha da bolar edi, әzirshe osy ghana boldy. 19-01-2022.

Abay Mauqaraúly,

jazushy-jurnalist

Abai.kz

4 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2254
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3521