Álem ýshin din taqyryby - asa nәzik, tez tútanatyn týitkildi dýniye. Biz de osydan shetkeri emespiz. Beybitshilik pen dinaralyq tatulyqty tu etkenimen, Qazaqstannyng dinge qatysty ishki mәselesi de ala-qúla ekendigi - aiqyn angharylatyn aqiqat. Áytse de әlem ýshin әlem-tapyryq tústa Mәjilis bәrine - ishki jaghdaygha da, syrtqy salmaqqa da kóz júma qaraytynday. Keshe Parlamentting tómengi palatasy «Qazaqstan Respublikasy men Qasiyetti Taq arasyndaghy Ózara qatynastar turaly kelisimdi ratifikasiyalau turaly» zang jobasyn maqúldap tastady. Degenmen osy qújat kópshilik deputattyng kónilinen shyqpaytynday әserde boldy.

Álem ýshin din taqyryby - asa nәzik, tez tútanatyn týitkildi dýniye. Biz de osydan shetkeri emespiz. Beybitshilik pen dinaralyq tatulyqty tu etkenimen, Qazaqstannyng dinge qatysty ishki mәselesi de ala-qúla ekendigi - aiqyn angharylatyn aqiqat. Áytse de әlem ýshin әlem-tapyryq tústa Mәjilis bәrine - ishki jaghdaygha da, syrtqy salmaqqa da kóz júma qaraytynday. Keshe Parlamentting tómengi palatasy «Qazaqstan Respublikasy men Qasiyetti Taq arasyndaghy Ózara qatynastar turaly kelisimdi ratifikasiyalau turaly» zang jobasyn maqúldap tastady. Degenmen osy qújat kópshilik deputattyng kónilinen shyqpaytynday әserde boldy.

Álbette, ózara qatynastar turaly elimizding múnday kelisimderi kóbinese naqty memlekettermen jasalatyn tәrizdi edi. Al Rimning qaq ortasyndaghy Vatikan әkim­shiligining diny biyligimen qarym-qatynas ornatu búryn-sondy tarihymyzda bolmaghany belgili. Sondyqtan da mәselening mәnisine barmas búryn depu­tattar aldynda bayandama jasaghan Din isteri agenttigining tóraghasy Qayrat Lama Sharif myrza Qasiyetti Taqtyng dengeyine toqtalyp ótti. Aytuynsha, Qasiyetti Taq - Rim papasy men Rim kuriyasynyng resmy jinaqtalghan atauy. Ol ózining egemendi aumaghy - Vatikan memleketin basqara­dy. Onyng basshysy Rim papasyna joghary zang shygha­rushy, atqarushy jәne sot biyligi qosa berilgen. So­nymen qatar Qasiyetti Taq halyqaralyq qúqyqtyq der­bes subekti retinde de әlemge tanymal. BÚÚ men basqa da birqatar halyqaralyq úiymdarda túraqty ba­qylaushy mәrtebesine iye. Sondyqtan bolsa kerek, shet memleketter diplomatiyalyq qarym-qatynastaryn Vatikan qala-memleketimen emes, Qasiyetti Taqpen or­na­tatyngha úqsaydy. Mәselen, qazirgi kýnderi Qasiyetti Taq 70-ten astam memleketpen, sonyng ishinde Izraili, Ázir­bayjan, Latviya sekildi memlekettermen kelisim jasasqan. 

Al Qazaqstan ýshin Vatikannyng manyzy qanday? Búghan sonau jyldary Rim papasynyng býkil TMD arasynda túnghysh ret qazaq dalasyna qadam basqanyn ghana emes, resmy Astana bastama jasaghan Álemdik jә­ne dәstýrli dinder liyderlerining sezine dәl osy ka­to­lik kardinaldarynyng barynsha qoldau bildirgenin aitugha da bolady.  Elordada ótken dinder sezining tór­teuine de Qasiyetti Taq eng joghary delegasiyamen qa­tysqan. Al din isteri agenttigining tóraghasy Qayrat Lama Sharif myrza 1998 jyly qol qoyylghan kelisimdi ra­tiy­fikasiyalau qajettiligin elimizdegi «Diny qyzmet jә­ne diny birlestikter turaly» Zanynyng qoldanysqa enuimen týsindiredi. 

Shirkeu din taratumen ainalyspaydy degenge kim senedi?

Kelisimning tútastay mәtinine kelsek, ony astarlaghan sayyn kelensiz dýniyeler aldydan shyghatynday. Mә­selen, Qazaqstan elimizdegi katolik shirkeuine qyzmetke taghayyndalghan sheteldikting elimizge keluine rúqsat beretin bolady. Sosyn әlgindey shirkeuler әdilet or­gan­darynda tirkelgen son, ózderining kanondyq qú­qyq ko­deksinde qarastyrylghan arhiosezder, dio­sez­der nemese apostoldyq әkimshilikter, prihodtar, diny qauymdar, missiyalar, seminariyalar, kolled­jder, mektepter nemese tәrbie mekemelerining bәri biz­ding elimizde de zandy túlghalargha tәn qúqyqtyq qabiletke ie bolady eken. 

Sóitip, almaghayyp jyldary el­de qau­lap ketken missioner­ler­men kýresti endi qol­gha alyp jat­qan­da, ekinshi bir zanmen olardyng elde erkin sayrandauyna jol asha­tyn tәrizdimiz. Dәl osynday kýdik de­pu­tattarda da boldy. Mәselen, «Semiy­na­riya­lar, kolledjder, mektepter nemese tәr­­bie mekemelerin ashugha rúqsat berip, so­­ny zandy túlgha dep tirkeuding Qazaqstan ýshin qanshalyqty qajettiligi bar?» - dep sú­raydy deputat Rozaqúl Halmúradov Din isteri agenttigining tóraghasynan. Al agenttik basshysy Lama Sharif myrza katolik shir­keuine erkindik beruden esh qauipting bol­maytynyna sendirip baghugha tyrysady. So­syn 20 jyl ishinde elimizdegi Rim ka­to­lik shirkeui 81 prihodqa ghana ie bolghanyn, so­nyng ishinde Qaraghandy qalasynda bir gha­na seminariya bar ekenin tilge tiyek etedi. «Ta­myz aiynda Qaraghandy qalasynda olar Ortalyq Aziyadaghy eng ýlken shir­keulerin ashty. Sondyqtan da aldaghy ua­qyt­ta búlardyng kenenine tabighy jaghynan esh mýmkindik joq (!). Óitkeni Qazaqstanda 150 myng katolikter bar dep esepteledi. Olay bolsa, qazirgi 80 prihodta solardyng diny qyzmetin, diny rәsimderin oryndaugha to­lyq mýmkindikter beriledi. Sol ýshin al­daghy uaqytta búdan basqa seminariyalar ashyluy mýmkin degendi kórip otyrghan joqpyz», - dep jauap qatty Qayrat Lama Sha­­riyf.  Áytse de osy jauaptan tóraghanyng óz sózine ózi qarsy shyghyp otyrghanyn an­gharghandaymyz. Óitkeni biyl ghana Qa­ra­ghandyda Ortalyq Aziyadaghy eng ýlken katolik shirkeui ashylypty, endeshe, býkil ónirdegi katolikter soghan úmtylmay ma? Al kórshi elderden aghylghan ondaylardyng qajettiligi ýshin biz taghy da seminariyalar ashyp beruge, olardy óz dininde oqytugha jaghday jasaugha mәjbýr bolmaymyz ba? Dәl osy jaghy bizge de týsiniksizdeu kórindi. «Biz elimizde ózimizding músylmandargha na­maz oqugha zang arqyly shekteu qoyyp tastadyq. Mәselen, әskery qyzmetshilerding namaz oqugha qúqyghy joq. Solay bola túra, basqa dinge esigimizdi aiqara ashyp jat­qan­daymyz», - dep nalidy Rozaqúl Hal­mú­ra­dov. Degenmen din isteri agenttigi «kelisim ký­­shine ense, katolikter qaptap ketedi» de­gen pikirge esh ilanbaytyndyghyn tanytty. Tip­ti dintanushy Qayrat Lama Sharif myr­zanyng ózi katolik shirkeuining pro­zele­tizm­men, yaghny basqa dinning ókilderin ózine tar­tu­­men ainalyspaytynyn aityp aq­­­­tal­­ghanday synay bildirdi. «Olardyng jek­senbilik ghibadathanalaryn aralap kór­gende birde-bir qazaq últynyng ókilin kór­medik», - deydi ol. Hosh! Katolik shir­keui Qazaqstangha qauip emes eken delik. De­genmen sol katolikting izin ala basqa da to­lyp jatqan shirkeuler «bizding de Qa­zaq­standa ornyqqymyz keledi, seminariya, mek­tep ashqymyz bar» dep úmtylsa, olar­dyng betin qalay qaytaramyz? Shirkeu bit­kenning bәri qazaq dalasynda mekeme asha ber­se ne bolmaq? Búl, bir jaghynan, 70 pa­yyzdan astamy músylman jamaghatyn qúraytyn qazaqstandyqtar ýshin týsiniksiz, ekinshi jaghynan Elbasynyn: «Bizding elimiz әrkim óz sektasyn әkelip qoyatynday qoqys tas­taytyn jer emes» degen sózine qayshy ke­­letindey kórinedi. Degenmen múnday ke­lisimning biz bilmeytin astary da bar shyghar. Al ol jaghyn agenttik basshysy ashyp ait­qan emes.  

Toqtala ketetin taghy bir jayt, deputat Tó­legen Ibraev songhy uaqytta músylman qa­uymdastyghy men Vatikan arasyndaghy qa­rym-qatynasqa selkeu týsip otyrghanyn ai­ta kele, «búl zang qabyldansa, músylman el­deri Qazaqstannyng qadamyn qalay baghalar edi?» degendi algha tartty.  Qayrat Qa­yyrbekúly búdan da qauip kórmedi. «Jaqynda ghana Rim papasy Livangha sapar shekti. Múnda da katolikter men músyl­man­­dar arasynda óte jaqsy qarym-qa­ty­nas bar ekenin bayqap otyrmyz. 2008 jy­ly Saud Arabiyasynyng Koroli de Rim pa­­pasymen kezdesken bolatyn. Onyng ýs­ti­ne, Riym-katolik shirkeui halyqarlyq den­geyde әlemdik dәstýrli dinder qa­ta­ryna ja­tady. Sondyqtan da búl qadam esh­qan­day týsinbeushilik tudyrmaydy dep se­nemiz», - deydi Qayrat Lama Shariyf.  

Sózining sonynda tóragha Qayrat Qayyr­be­kúly elimizdegi dәstýrli dinge qatysty da óz ústanymyn bildirip ketti. «Shyn mәninde, biz jana zandy qabyldaghanda onyng ki­ris­pesinde «Qazaqstanda Ábu Hanifa mәz­ha­byn taratamyz» dep basa aittyq. Qazirgi bas­ty maqsatymyz, sonday-aq Din isteri agent­tiginin, diny basqarma men me­shit­terding basty júmysy Ábu Hanifa mәzhaby ar­qyly, yaghny 12 ghasyr boyy qa­zaq dala­syn­da dәstýrli týrde tarap kelgen osy mәz­hab arqyly qalyng júrt­shy­lyqqa dindi tý­sindiru bolyp tabylady. Áriyne, diny bas­qarmadaghy imamdardyng biliktiligi bar­lyq ónirlerge jetinkiremey otyr. Sol ýshin ar­nayy kurstar úiym­das­tyryp jatyr. Al­daghy uaqytta diny bas­qar­ma búl baghytta arnayy attestasiya ótkizuge әzir», - dedi Lama Shariyf. Onyng aituynsha, býgingi kýni elimizde 2 300 meshitti qaytadan tirkeu jú­mys­tary jýr­gizilip jatyr. Búl rette diny bas­qarma óz auyl­daghy moldasy joq me­shit­terding jú­mysyn toqtatu nemese olar­­dy namaz­ha­nagha ainaldyru turaly she­shim qabyl­da­maq. 

Bes deputat qalys qaldy

Sóitip, qyzu talqydan song Qazaqstan men Qasiyetti Taq arasyndaghy kelisimdi Mә­ji­lis maqúldady. Alayda dauys beruden bes deputat qalys qaldy. Múnyng ózi Mә­ji­­liste údayy bola bermeytin kórinis eke­nin eskersek, kelisimning shyn mәninde bir­qatar deputattyng kónilinen shyqpaghanyn biz de angharamyz. Tipti deputat Darigha Na­zar­baeva qújattyng qoldanystaghy zang nor­malaryna qayshy keletinin de jasyryp qa­­la almady.  «Sayasy manyzdy mәsele bol­­ghan song zang jobasyn qoldaymyz. Áyt­se de aldaghy uaqytta osy kelisimge bәribir qayta oraluymyz әbden qajet», - dedi ol.

Baqytbek SMAGhÚL, QR Parlament Mәjilisining deputaty: 

- Aty da, zaty da elimizde bolmaghan dinderge esigimizdi aiqara ashyp, ózi­miz­ding dәstýrli dinimizge shet qarap ketken joq­pyz ba, osy?! 1 qyrkýiekte mek­tep­ke baratyn ba­lalardyng ata-analaryna múghalimder «balalardy meshitke jibermender» de­gendi de aitypty. Biz nege dәstýrli dinimizdi ta­ryltyp tasta­dyq? Ústanyp otyrghan mәz­habymyzdy nege odan sayyn terendetpey jatyr­myz? Rasynda, bizding elde songhy uaqyt­ta dәstýrli din boyynsha tek teris kó­ri­nister oryn alyp, kerisinshe, basqagha qú­shaq ashu keng etek alyp jatqan sy­nayly.

7 mamyr - memlekettik mereke

Ayta keterlik taghy bir janalyq, keshegi otyrysta Mәjilis «Qazaqstan Respu­bliy­kasyndaghy merekeler turaly» Zangha to­lyq­tyru jasady. Soghan sәikes, 7 mamyr - Otan qorghaushylar kýni memlekettik me­re­ke retinde belgilenetin bolady. Sóitip,  Qa­zaqstannyng memlekettik merekeleri qataryna taghy bir kýn qosylyp, últtyq kýn­­tizbede qyzylmen belgilenetin data pay­da bolady. Eske salsaq,  búl úsynysty Elbasy Núrsúltan Ábishúly Qazaqstannyng Qa­ruly Kýshterining qúrylghanyna 20 jyl to­luyna baylanysty ótken saltanatta bildirgen bolatyn.

Avtor: Qanat QAZY, Astana

"Alash ainasy" gazeti