Qazaqtyng muzykalyq mәdeniyetindegi eng kýrdeli óner - kýi. Ol tek aspaptyq saryn ghana emes, últ minezin aiqyndaytyn nyshandardyng bәrin biriktiretin ruhany qúbylys. Kýitanu ghylymynyng býgingi zerttelui - onyng tarihyn, shejire-anyzyn, mekteby ereksheligin, sonymen birge, muzykalyq shygharma retinde teoriyalyq túrghydan taldanuyn, dәstýrli jәne kәsiby oqytu әdisterin hal-qadarynsha qamtyp otyr. Osynyng nәtiyjesinde kýy men kýishilik ýrdisting últtyng ruhany súranysyn ótey alatyn qazirgi dengeyi qalyptasty. Uәj kәsiby dombyrashylyqqa qatysty bolghandyqtan, kýishilikmektepting qalyptasuy men dәuirlik tarihynaqysqashatoqtala ketken oryndy bolar.

Kýy - óte kóne óner, onyng shygharma retinde qalyptasuy últ emes, úlystyq dәuirden bastau alady. Úlystyq dәuir mәdeniyeti Saq, Ghún, Ýisin, Qanly zamandarynan syr tartady. Qazirgi anyz kýilerding ishinde sol zamandardan qalghan tuyndylar mynau edi dep aitu mýmkin emes, al, әdeby múralarymyz saqtalghan. Mysal retinde Tomiris turaly әpsanany aitugha bolady. Odan keyingi dәuir Týrik qaghanaty. Búl kezendegi kýilerding de deregi joq, búl әdebiyetimizde úlystyq oyanu kezeni dep atalady. Tonykók, Bilge qaghan, Kýlteginderding tasqa qashap jazghan joryq jyrlary osy kezeng eskertkishteri. Kelesi - Altyn Orda dәuiri, búl kezendegi muzykalyq múramyz - «Aqsaq qúlan-Joshy han» kýiining taraulary.

Qazaqtyng muzykalyq mәdeniyetindegi eng kýrdeli óner - kýi. Ol tek aspaptyq saryn ghana emes, últ minezin aiqyndaytyn nyshandardyng bәrin biriktiretin ruhany qúbylys. Kýitanu ghylymynyng býgingi zerttelui - onyng tarihyn, shejire-anyzyn, mekteby ereksheligin, sonymen birge, muzykalyq shygharma retinde teoriyalyq túrghydan taldanuyn, dәstýrli jәne kәsiby oqytu әdisterin hal-qadarynsha qamtyp otyr. Osynyng nәtiyjesinde kýy men kýishilik ýrdisting últtyng ruhany súranysyn ótey alatyn qazirgi dengeyi qalyptasty. Uәj kәsiby dombyrashylyqqa qatysty bolghandyqtan, kýishilikmektepting qalyptasuy men dәuirlik tarihynaqysqashatoqtala ketken oryndy bolar.

Kýy - óte kóne óner, onyng shygharma retinde qalyptasuy últ emes, úlystyq dәuirden bastau alady. Úlystyq dәuir mәdeniyeti Saq, Ghún, Ýisin, Qanly zamandarynan syr tartady. Qazirgi anyz kýilerding ishinde sol zamandardan qalghan tuyndylar mynau edi dep aitu mýmkin emes, al, әdeby múralarymyz saqtalghan. Mysal retinde Tomiris turaly әpsanany aitugha bolady. Odan keyingi dәuir Týrik qaghanaty. Búl kezendegi kýilerding de deregi joq, búl әdebiyetimizde úlystyq oyanu kezeni dep atalady. Tonykók, Bilge qaghan, Kýlteginderding tasqa qashap jazghan joryq jyrlary osy kezeng eskertkishteri. Kelesi - Altyn Orda dәuiri, búl kezendegi muzykalyq múramyz - «Aqsaq qúlan-Joshy han» kýiining taraulary.

Kýiding últtyq dәuiri dep Qazaq handyghy zamanyn aita alamyz, búl jyraulyq dәstýrding saltanat qúrghan kezi, kýiding de últtyq sipatqa layyq aspaptyq shygharmagha tolyq ainalyp bolghan kezeni. Búl kezdegi kýiler -tarihy kýiler qataryna jatady, múnda handyq memleketting basynan ótkergen saltanaty men qayghysy bayandalady. Asan qayghynyng kýileri, qazaq pen noghaydyng aiyrylysqan tragediyasyna shyqqan tolghau kýiler, kóne jer-su attaryna baghyshtalghan kýiler osy kezenning eskertkishteri.

Qazaqtyng kýy ónerining airyqsha damyghan kezeni HÝIII-HIH ghasyrlargha tiyesili. Búl qazaq kýilerining aimaqtyq mektepterining qalyptasqan, әrtýrli kýishilik ýrdisterding sheru qúrghan jasampaz dәureni boldy. Osy kýngi úlanghayyr kýy ónerining barlyq inju-marjany sol kezde týbirlenip tuyndady. Kenestik dәuirde dombyra ónerin odan әri kórkeytudi kózdep jazba nota oquy engizilgennen keyin, erkin damyghan kýy jana arnagha týsti. Al, eski últtyq kýy mektebining qarqyny kerisinshe búrynghydan әlsirep ketti.

Qazaqtyng kýy ónerining arnayy shygharma retinde qoghamdaghy qozghaushy kýsh bolyp eskerilui erteden bar jәne onyng baghalaushysy halyqtyng ózi bolatyn. Eurosentristik kózqarastaghy zertteulerde jalpyadamzattyq mәdeniyetting alghashqy órkeni antikalyq dәuirden bastalghan dep qaralady. Sóitip, әlemdik órkeniyetting jaratushylaryn Shyghystan emes kóne Grek jәne Rimnen izdeudi úsynady. Alayda, ghylym men mәdeniyetting oshaghy sanalghan osy eki imperiyanyng ruhany ómiri Aziyamen jәne onyng bayyrghy oishyldarymen tyghyz baylanysta bolghany aityla bermeydi. «Shyghys óneri ótkendi kókseu kulitine berik bolghandyqtan, janalyqqa úmtyludy ýrdis etpegen, sondyqtan Batys elderining jasampaz mәdeniyetimen shendese almaydy» degen kenes iydeyasynan tuyndaghan birjaqty pikir ghylymy uәj retinde osy kýnge deyin oqulyqtardan týsken joq  (I.A.Bakaeva. Leksiy po istoriy muzyki. KazNAM, 2005. 6-bet). Biraq, shyndyq búdan basqasha edi. Aziyanyng ejelgi túrghyndary adamzattyng alghashqy ata-babasy retinde әlemdik órkeniyetke óz ýlesterin molynan qosyp otyrghan. Sol halyqtardyng qatarynda toghyz joldyng torabynda-Aziya men Evropanyng ruhany jәne ekonomikalyq qaqpasynda ómir sýrgen ghúndar, saqtar men týrikterding shanyraq iyesi qazaq últy da әlemdik órkeniyet kóshine ózining tóltuma mәdeniyetimen (anyz-ertegileri, salt-dәstýrlik ólenderi, әn-kýileri) ilesti. Qazaqtyng kóne mәdeniyeti men últtyq ilimining dengeyi de evropa men aziyanyng sol tústardaghy qol jetkizgen ghylymynyng dengeyinen tómen emes edi. Shyghysta gýldengen qytay imperiyasymen iyq tirestirip, óz memleketin ornatqan kóne týrkilerding úrpaqtary jarty әlemdi biylegen Altyn Ordanyng da tútqasy bolghany shyndyq. Ótken tarih turaly, әsirese kóne jәne orta ghasyrlar turaly sóz bolghanda ol zamandaghy memleket isining bәri qara kýshpen sheshiletin tәrizdi oilau - jansaqtyq. Ol zamandarda da eldikting iri isteri aqyl-parasattyng sýzgisinen ótip otyrghan. Sondyqtan orta ghasyrlarda dalalyq imperiyalyq memleket qúryp, onyng sayasi, әleumettik, zandyq mәselerin sheshe bilgen halyqta ghylym men mәdeniyet damymady dep aitu, onyng ishinde muzykalyq múrasy jútang dep tújyrym jasau qisyngha kelmeydi.

Kez kelgen óner jalqy damymaydy, kórkemóner: muzyka, horeografiya, әdebiyet, suret, sәulet, qolóner siyaqty salalardy qamtidy, kýy ónerin әdebiyet eskertkishterimen  qatar damyghan dep qaraytyn bolsaq, onda qazaq kýilerining tarihyn da, kýishilik ónerding tarihyn da saqtar dәuirinen bastaugha tura keledi. Saq dәuirinen qalghan óleng núsqalarynyng bar ekenin týrik, tatar, ózbek, úighyr halyqtarynyng әdebiyettanushy ghalymdary dәleldep bergen. Kóshpelilerding ejelgi poeziyasy auyzsha tuyp, auyzeki taralghanyna dau tumasa kerek. Endeshe, ejelgi poeziyamyzdyng belgili  muzykanyng (aspaptyn) sýiemelimen aitylatyny qisyndy. Búl arada qiyndyq sol muzykanyng býgingi týrin tanymaytyndyghymyzda bolyp otyr. Onyng ýstine, saq zamanynan qalghan muzykalyq múra mynau dep atay alatyn kýiler de joq. Degenmen, sol bayyrghy zamandarda tughan anyzdardyng bizge deyin jetuining ózi kýy tarihynyng da sol dәuirden bastalatynyna boljam jasauymyzgha mýmkindik beredi. Filolog ghalym IY.Núrahmet «Tomiriys», «Baqtashy Shyraq», «Zarina men Strangiya» siyaqty saq anyzdaryn talday kele: «Búl anyzdar bizge týpnúsqa qalpynda jetken joq. Sondyqtan, anyzdardyng tildik ereksheligi jayly sóz qozghau óte auyr... Tipti olardy kóne riym, parsy elderine saq elining adamdary taratqan boluy da yqtimal. Óitkeni, búlar parsylardyng da, grekterding de emes, «saqtardyng әruaghyn asyryp, erligin suretteytin anyzdar» dep jazady. Grek shejiresinde aqyndyghymen aty qalghan Anaharsisting nәsili saq bolghany, onyng bizding babamyz ekendigi osy kýni anyq aitylyp jýr. Tomiris zamanynan eshqanday saryn saqtalmaghanymen, Aleksandr Makedonskiy joryghynan qalghan «Qos mýiizdi Eskendir» kýii dombyra tarihynyng tym terende jatqanyn kórsetedi. Búl jerde aitayyn degen oiymyz-kýy shejiresi, kýy anyzy, kýy aty qatarly faktorlar kýiding hronologiyasyn anyqtauda eskerilu kerek. Mysaly, «Sary ózen» kýii qay dәuirde tughanyna kesim aitu qiyn, biraq, qytaydyng batysyndaghy Sary ózenge (Huanqy) arnalghany belgili. Al, týrkilerding Sary ózennen (qytay qoltyghynan) aiyrylghan kezi bizding zamanymyzdyng III ghasyry shamasynda edi. Búl kýy әr dәuirde әrtýrli shertilgen, ózgergen, janghyrghan boluy mýmkin. Sondyqtan,  kýy zertteu ýshin atalghan faktorlardyng barlyghyna mәn berilgeni jón. Kýiding sinkrettilik qasiyetinen (Á.IY.Múhambetovanyng anyqtamasy) ózge, ghylymy baghasy soghan barabar - poetikalyq tili de kýrdeli mәsele. Osy kýnge deyin kýy sazynyng notagha sәtti týsui - shygharmanyng poetikalyq tiline notalyq tanbanyng sәikes keluining nәtiyjesi, nemese kerisinshe. Muzykalyq shygharma әuelde ózin tudyrghan últtyng tildik intonasiyasyna sәikes payda bolady, әsirese shyghystyq dәstýrde jekelegen sózge nemese jyr shumaghyna yrghaghy jatyq әuen shygharu jii kezdesedi. Kýy tili tyndaushygha meylinshe týsinikti boluy kerek. Búl arada kýishining oryndau sheberligining de yqpaly kýshti. Qazaq kýilerining kóbi poetikalyq sóilemge qúrylghan, kýishi jyrdy aspapta jyr jazghanday (qaghazgha emes) әreketke barghan, búl әdis saz qúraudyng osy kýnge deyin jalghasyp kele jatqan tamasha joly bolyp tabylady. Orys foliklortanushysy V.Goshovskiy halyqtyq muzyka stiliderin «muzykalyq dialekt» dep ataghan. Ol muzykalyq foliklordyng dialektisi ghasyrlar boyy qalyptasqan halyqtyng oiy degen pikirdi ornyqtyrdy. Qazaq muzykasyn týrkilik muzykanyng bir dialektisi dep qaraytyn bolsaq, onda onyng saryny men tildik damu jýiesin qatar qaraghan jón bolmaq. Kýidik tildik damu jýiesi nemese kýy tili degen úghymdy tarqata aitsaq, ol halyqtyng tól tilindegi ekpindik, yrghaqtyq, ólshemdik intonasiyalardyng muzykalyq shygharmashylyqtaghy kompozisiyalyq beynesi bolyp shyghady. Kez kelgen kýiding sazynda sózdik tirkester bar, sonymen birge, sózderdegi tonikalyq jәne sillabikalyq ólenge tәnik buyndar da aiqyn kórinip otyrady. Kýidi notamen tanbalauda osy jayt eskeriletin bolsa kýy jazbasy salasy әlbette, mol mýmkindikterge qol jetkize alady.

Kez kelgen últtyng muzykalyq múrasy saralanatyn bolsa, birinshi onyng әueni (melos) men yrghaghyna (ritm) sodan song kompozisiyasyna nazar audarylady. Sebebi shygharma әueli tyndalady, sodan keyin saralanady. Últtyq boyaudy tanytatyn belgi - әuen be, әlde yrghaq pa, negizgi anyqtauysh faktor qaysysyna tiyesili boluy kerek, búl naghyz kókeykesti әri kýrdeli mәsele. Mysaly, ózbek halqynyng muzykasynda - yrghaq belsendiligi әuennen kýshti. Qazaq muzykasynda әuen belsendiligi yrghaqtan basymyraq. Búdan ózbekte әuen, qazaq muzykasynda yrghaq damuy kemshin degen tújyrym jasaugha bolmaydy. Ózbek muzykasynda yrghaq kóbinese birkelki, soghan oray auyspaly ólshemder az, qazaq muzykasynda yrghaq әrkelki, soghan say auyspaly ólshemderi kóbirek. Osy pikirding sheshimi poetikalyq tilde jatyr. Shyghys shayyrlarynyng jazba óleninen ýlgi alghan ózbek poeziyasynda buyn sany mәdeniyeti qatang saqtalady, al, qazaq ólenindegi ýlgi buyn sanyna qaramaydy, arghy týbiri ólendik formadan góri jyrgha tәn. Shyghystyq ýlgi qazaq aqyndaryna keyingi on bir buyndy óleng dәuirinen bastap engen, yaghni, auyz әdebiyetimen damyghan poetikalyq tilding buyndyq erkindigi jazba әdebiyetpen damyghan poetikalyq tilge qaraghanda kóbirek. Búnyng taghy bir dәleli -usul mәdeniyetinen kórinedi. HÝ11 ghasyrda payda bolghan poeziyanyng búl ýlgisi maqammen óleng oqugha baylanysty tughan, aqyn óz ólenin maqamdap әndetkende buyn ólshemin qatang saqtaydy, ony jenildetu maqsatynda doyra, daf, nagora siyaqty úrmaly aspaptar qoldanylghan, yaghny aqyn osy aspaptardyng kómegimen belgili bir yrghaqty saqtap otyrady. Shyghystan shyqqan Á. Jәmi, Á. Nauay ghazaldary osylay oryndalatyn bolghan.

«Melosta ýsh qasiyet bar, olar: sóz, garmoniya, yrghaq» degen Platonnyng tújyrymy qashanda qúnyn joymaydy. Búl jaghdayda melos pen ritmge qosa (garmoniya negizinen әuenderding ýilesimin aiqyndaydy) sózdi de anyqtauysh etuge tura keledi. Osy ýsh anyqtauysh últtyq muzykanyng minezin tolyq asha aluy ýshin oghan tembrdi de qosuymyz kerek. Sonymen  melos, ritm, sóz ben tembrdi qoldana otyryp, qazaqtyng kýy ónerining sipatyn taldap kóruge bolady. Dәuirlik sipattamada ol bylay óriledi:

1)Kóne dәuirde shyqqan kýilerdin melodiyasy major ladynda qúrylady, әueni bir ghana muzykalyq sózdik tirkesten túrady, yaghny muzykalyq sóilem kýrdeli emes, jay, jalang sóilem, aitatyn  oiy da qarapayym, jalqy. Al, yrghaqtyq qanqasy әuenge qaraghanda birkelki tegeurindi, qoryta aitqanda - ritm melostan belsendi. Búny týsinu ýshin alghashqy qauymdyq qoghamda ritmning qoldanysy manyzdy bolghanyn eske alu jetkilikti. (mysal ýshin anshylyq-sayat kәsibine baylanysty shyqqan kýilerdi alugha bolady: «Aqsaq  qúlan»,Jorgha ai», «Aqsaq qaz», «Búlghyn-Susar», «Aqqu anyzy», «Shynyrau», «Aydahar» t.b.). Tembrlik boyau jónine kelsek -tonikalyq qazyqqa baylanghan adam dauysyndaghy boyaulardy (kýrsinu, jylau, óksu, shynghyru t.b.) imitasiya jasaydy nemese dәl qaytalaugha tyrysady.

2)Orta ghasyr  kýilerinde melos pen ritm belsendiligi tenesedi, ekeui de aitylugha tiyisti oidyng mazmúnyn ashugha birige aralasyp, birdey qyzmet atqaryp otyrady. Búl jerde jana búraulardyng shyghuy da óz әserin bergen boluy kerek (Asan qayghynyng shalys búraudaghy «Qarlyghash» kýii, tel búraudaghy halyq kýii «Qabanbay»t.b). Onyng ýstine kýidegi muzykalyq  sóz tirkesteri de kýrdelene týsedi. Tembr jay ghana adam dauysyndaghy lepesterdi qaytalaudan shyghyp, tabighattaghy әrtýrli qúbylystardy, jan-januarlardyng qareketterin beyneley alatyn boyaular toptamasyna ainaldy.

3)Qayta órleu nemese jana dәuirdegi kýilerde melostyq sóilemning kóbengine baylanysty ritm belsendiligi bәsendeydi. Olardyng tepe-tendigi búzyldy, melos algha shyghyp ritm soghan baghynyshty nemese tәueldi kýide qalyp qoydy. Kýiding әuendik әserine kónil kóbirek bólinip, yrghaq tek qanqalyq (strukturalyq) mindet atqarushy bolyp qana qaldy. Búl jerde yrghaq belsendiligi әlsiregenimen, kýidi oryndau tәsilderining kýrdelene bastaghanyn aitu jón bolar. Jalpy, shtrih ritmdi jasaushy qúral retinde jetekshilik etuden ada. Sebebi, әuenning ishki yrghaghyn shtrihtan ózge amaldar da tuyndatady ghoy. Osydan keyin qazaq muzykasynda melos meylinshe damyp, kópólshemdilik pen improvizasiyalyq әreket algha shyghyp ketti. Nәtiyjesinde әueni ghana emes, mazmúny jaghynan da kýrdelengen kóptarauly kýiler payda boldy. («Alpys eki aqjelen», «Qyryq buyn qosbasar», «Nauailar» t.b.) Tembrding boyaulary qalynday týsti, endigi jerde tembr tek dybys qaytalaushy qúral emes, adamnyng nemese zamananyng tynys-tirshiligine sәikes kópboyauly suretke ainaldy.

4)Osy zamandaghy kýilerde aldyndaghy kezende meylinshe damyghan melos pen yrghaqtyng tendigi saqtaldy, dәstýrli әuenqúrastyrushy taqyryptargha aksenttik artikulyasiya qosyldy, búl orkestr mәdeniyeti arqyly keldi. Sonymen birge melostyng kóldeneng damuy men qosdauystylyq ereksheligi evropalyq intervaldar erejesine moyynsúndy, búl notalau tәjiriybesining yqpalynan tuyndady. Shekting sintetikalyq jipke auysuyna baylanysty tembr de ózgeriske týsti. Kýy әueni ózin tudyrushy qoghamnyng jәne ortanyng yqpalymen evropalyq formany qabyldady, tek qana kýige qatysty damudyng kenestik jәne jahandyq kezenderi әuen men yrghaqtyng jana beleske kóterilgen týrin tuyndatty. Qazirgi kýilerde bayyrghy melos az, onyng esesine kompozisiyalyq jәne garmoniyalyq ýndestik kóp. Sonyng saldarynan kýiding aimaqtyq erekshelikteri men oryndau mәnerleri aralasyp ketti, sintezding jeke túlghalyq emes újymdyq dombyrashylyq (orkestr, ansambli) mәdeniyetting qalyptasuyna jol ashyldy.

Áuen men yrghaqqa tembrlik anyqtauyshty qosa qaraghanda bolsaq, kómeylik (mongholsha - hoomey) burdon mәdeniyetin attap óte almaspyz. Aspaptaghy burdon kóne kýilerde asa belsendi boldy, orta ghasyrdaghy qúlaq kýilerining molangynyng saldarynan burdon birtindep azaya bastady, al, qayta órleu dәuirinde mýlde tiyldy dese de bolady. Múnyng negizgi sebebi - jana dybystyq intervaldardyng dýniyege kelui, sonyng arqasynda aspaptyq damudyng qozghaushy kýshterining ýstemdik qúruy. Búl jaghday kóne búraulardyng azangyna da baylanysty, negizgi belsendi әri tehnikalyq mýmkindigi mol búraular algha shyghyp ketti de ózge búraular qoldanystan qalyp qoydy, qazirgi kezdegi jetekshi búraular -ong jәne sol búraular.

Kýilerding dәuirlik kezenin tanuda әuendik, yrghaqtyq, tembrlik ereksheliktermen birge kýy attaryna da nazar audaru biraz nәrseden habar bere alady. Kóne kýiler diny senimder men (tәnirlik nanym) tiymdargha (tabu) baylanysty shyqqany belgili. Orta ghasyrdaghy kýilerding deni jer-su attaryna qatysty tarihy kýiler boldy. Qayta órleu dәuirining kýileri - kónil kýidi, filosofiyalyq úghym-tújyrymdardy muzyka tilimen jetkizuge baghyttaldy. Adam attaryna baylanysty kýiler de tarihy kóneligine qaramastan jana dәuirde tughan dýniyeler qataryna jatady. Onyng sebebi adam zatynyng әuelde tabighat pen jaratylysqa degen sanasynyng eseyip, «tәnir tekti tәnir adam» túlghasynyng qúdiretine tәueldi bolyp qalghanynan tuyndaydy. Handar men batyrlardy madaqtaudyn magtaal (monghol tilinde-  maqtau, madaq degen sóz) degen týri Shynghys zamanynda payda bolghan. Saray mәdeniyeti, saray kýishiligi degen dәstýrding bastau aluy osy kezenge tústas keledi. Sin aspabymen (bizdegi jetigen aspabymen tektes) kýige sózdi de qosyp aitatyn qytay halqynyng oryndaushylyq dәstýri qazaq halqyna da salt bolghanyn tarihtan kórip otyrmyz. «Abylaydyng Kókbalaghy», «Qarakerey Qabanbay», «Erden-Dýzen» siyaqty arnau kýiler shyqqanyna qansha ghasyr ótse de qúrylysyna qaray kýishilik múranyng jana kezenine jatady, búl ýrdis keyingi kezde shyqqan kýilerde de búzylmay saqtalyp otyrghanyn aitu paryz. (Dinanyng «Stalin turaly kýii», Q.Ahmediyarovtyng «Imash bayjúmasy»t.b.).

Tezister

Búl maqalada qazaq halqynyng muzykalyq óneri, onyng dәuirlerge bólinui qarastyrylady. Kóne saqtar (skiyf) zamanynan qazirgi kezenderge deyingi kýiding jalghasuyn úlystyq dәuirden últtyq dәuirge deyin dep bóle qaraugha negiz bar. Sonymen qatar kýiding muzykalyq shygharma retindegi qalyptasuy, tarihy jaghdayattar sebebinen tuyndauy da qamtylady. Jalpy Týrik balasyna tәnik mifterding boluy da kýy ónerining tarihy kezenderin aiqyndaugha mumkindik beredi.

Maqala týrki halyqtaryna ortaq aspaptyq muzyka shejiresin zerttey otyryp, onyng ishinde kóshpendilerding mәdeniyetin jeke bólip taldaydy.  Búl týrik halyqtarynyng otyryqshy jәne kóshpendi túrmys keshkendigin, soghan sәikes muzykalyq múrasy da solaysha jiktelgendigin, aspaptardyng әuelgi attary da ózgergenin (dombyra-saz-dutar t.b.) kórsete alady. Úlystyq muzyka - týrkilik muzyka. Últtyq muzyka - Qazaqy muzyka. Kezendenu zandylyqtary әuelde bireu.

Últtyq dәuir negizinen jana zamandaghy kýilerding tuyndauyna baylanysty aitylghan anyqtauysh. Qazaq Handyghy kezeninen bastaytyn bolsaq, ol - qazaq degen últtyng úlystan últtyq qúrylymgha úiysuy bolyp tabylady, últ retinde basynan keshken tarihy uaqighalar sol kezenge layyqty bayandalady. Búl kýy ónerining kóshpendiler minezdes ekendigin, kóshpendi túrmys joyylghan zamangha deyin ólmeytindigin kórsetedi... Qazirgi Qazaq últynyng kóshpendi ómiri toqtaghanyn esepke alsaq, kýiding ary qaray úrpaqqa jalghasuy qalay bolady degen oy da jandy qinap ketedi. Ol bólek әngime, kesip aitu qiyn.

"Abay-aqparat"