Júma, 26 Sәuir 2024
Alashorda 7330 5 pikir 20 Jeltoqsan, 2021 saghat 15:39

Eki jauapqa - bir jauap

Altynsarinnyng 180 jyldyghyna oray bizder «Abai.kz» portalyna aghartushynyng ghúmyrnamasy men shygharmashylyghyna qatysty «Altynsarin bederlengen bir suretting syry», «Altynsarinnyng otbasylyq sureti qayda týsirilgen?» , «Ybyray Altynsarin qayda jerlengen?», «Troisk mektebi jәne «Troisk túrghyny» atty birneshe maqala jariyalaghan edik. Ol jariyalymdar oqyrmandardyng qyzyghushylyghyn tudyryp, qazirgi tanda maqalalar toptamasynyng jalpy qaralymy 28 myngha juyqtady. Respublikalyq «Egemen Qazaqstan», Qostanay oblystyq orys tildi «Kostanayskie novosti» gazetine de birneshe maqalamyz jariyalandy. Onyng da qaralymy joghary.

TANDANYS

Qyrkýiek aiynyng songhy shiyreginde «Abai. kz» portalyna Y.Altynsarin turaly eki maqalamyzgha «eki jauap» jazyldy. Avtory – Altynsarin atyndaghy muzeyding ghylymy qyzmetkeri әri aitysker aqyn Saltanat Ótelbaeva. Portalda tuyndaghan «muzeyde qanday ghalymdar bar, qanday ghylymy zertteushilik bar» degen oqyrmandardyng saualynan son, qarapayym «ghylymy qyzmetker» bir aptalyq merzimnen keyin jariyalanghan «ekinshi jauaptyn» aralyghynda lauazymy «muzey diyrektorynyng ghylymy júmystar jónindegi orynbasarlyghyna» kóterildi. Óte qyzyq kórinis: ghylymy júmys joq, ghalymdar joq, biraq ony basqaratyn basshy bar.

Ayaq astynan Altynsarintanu syndy kýrdeli әri tereng tanymgha, onyng ýstine ýlken dauly mәselege búryn-sondy ghylymy ortagha beymәlim, tәjiriybesi az kisining «atoylap» kirgen batyldyghyna qayran qalyp: «Yapyray, dybys ýndestigi men bunaq sanyn, buyn úiqasyn keltiruge, taban astynda suryp salatyn improvizasiyalyq ónerge mashyqtanghan aitysker aqynnyng әrbir derek pen odan tuyndaghan oi-zerdege jauap beretin beyneti kóp ghylymgha, búghan qosa kez-kelgen ghalym qalam tarta bermeytin Altynsarintanu syndy tereng taqyrypqa shiyrlatyp, shiyrshyq «búghau» laqtyrghany qalay bolar eken?» dep te oiladyq. Qala ortalyghyndaghy muzeyding qala syrtyndaghy mazardy da eksponattaryna qosyp alghan ba dep tanday qaqtyq.

Bizding jariyalymdarymyzdyng izine týsip dәnikken «jauap jazghysh» kisi qalghan orysshasy bar, qazaqshasy bar basqa maqalalarymyzgha da ýn qatar dep «әlipting artyn baghyp» sabyr saqtaghan edik. Sol arada Almatygha oqu josyghyndaghy jospar boyynsha ghylymy izdenushilikke barghan magistrant-shәkirt Daniyar Ihsan Últtyq kitaphanadan Altynsarinnyng jaqyn tuysqany, qazaqqa syily aqyn Mariyam Hakimjanova men jazushy Dinash Núrmúhamedting 2005 jyldyng 2 nauryzynda «Azat» jariyalanghan «Ybyray Altynsarinnyng sýiegi qayda?» degen súhbatyn gazetten skanerlep, Feysbuktegi paraqshasyna jariyalady.

Esti, aqyly bar kisige aqyn Mariyam apaydyng atalmysh súhbattaghy Balghoja men Y.Altynsarin jerlengen qorym turaly aitqan mún-zary biz kótergen mәselege de, oghan jauap jazghandardyng jauabyna da nýkte qoyatynday dәlel edi. Osydan keyin «jauap jazushy» oilanyp, taghy bir uәj aita ma dep te kýttik. Búl kýtuding mәnisi onyng ghylymdaghy biliktiligi men tәjiriybesining azdyghyn, sóz qualap aitys-tartysqa týsetin aityskerlik qyzbalyghyn eskergendikten tuyndaghan edi. Ókinishke qaray, ol ýnsiz qaldy.

Bizder Y.Altynsarin turaly jazghan maqalarymyzdy bir mekemege nemese jekelegen kisige baghyshtap, saual retinde joldaghan joqpyz. Ghalym retinde kenes dәuirinde iydeologiyalyq shekteulerding kesirinen dýiim júrtqa belgisiz bolghan tarihy derekterdi jariyalap, soghan say zertteushilik boljamymyzdy bildirdik, ghylymy ortagha oy saldyq. Búl tústa, shamasy, avtordyng qyzmet babymen qúzyrly organdardyng saualyna jauap jazyp ýirengen kәsibiyligi, qyzmetker retindegi oryndaushylyq psihologiyasy suyrypsalmalyq ónerdegi aqyndyq arqasy algha shyqqan tәrizdi.

QATEMEN JÚMYS HÁM ESKERTPELER

Avtordyng ghylymy saraptaudaghy daghdysy men biliktiligining olqylyghyn, tәjiriybesining kemdigin jauap maqalanyng atauynan, ghylymgha serik sauattylyq pen jauaptylyq, yjdaghattylyq pen úqyptylyq syndy funksionaldyqtyng joqtyghynan, ghylymy saralau men saraptamalardyng tayazdyghynan bayqaugha bolady.

Patriottyq pafosqa qúrylghan «Altynsarinning aq mazary – azattyghyn ansaghan alash arystarynyng úrpaghyn ruhtandyratyn kiyeli nysan» dep keletin shúbalanqy ataudaghy tolyqtauyshtyq maghynany aiqyndaytyn anyqtauysh sózding joqtyghynan jayylma sóilem Alash arystarynyng «kimnin» azattyghyn (halyqtyng ba, әlde qara basynyng ba) ansaghanyn bildire almay, «bir ayaghynan aqsap», olpy-solpy túr.

Jaraydy dedik, taqyryp qoya bilu - tәjiriybeli qalamgerlerding barlyghyna derlik búiyra bermegen zerdelilik-zeyindik qasiyet. Al qarapayym mәtindi týpnúsqadan tógip-shashpay, búrmalamay, qatesiz kóshirip jaza bilu qarapayym ghana  sauattylyq pen jauaptylyqty talap etpey me? Jauap maqalada avtor Gh.Balghymbaev esteliginen aghartushynynyng jerlenuine baylanysty bayandalghan jazbany oqyrmangha «orynsyz» qatelermen úsynady:

Kóshirilgen mәtinde jekelegen sózderden jibergen qatelikterin («omovereniya» – omoveniya), («horonili» –horonilisi), («v ogradke» – v ograde) bylay qoyghanda, baqanday 4-5 sózdi, atap aitqanda, «v 3 krata», «nadushily duhamy i» degen tirkester joghalyp ketken. Joghalghan tirkester - qazaqtyng jerleu ghúrpynyng búzylmas rәsimderinen habar beretin aqparat. Búny «bir» dep qoyalyq.

Kenestik dәuirding mektebinde oqyghan bizder oqushy kezimizde qazaq әdebiyeti bolsyn, orys әdebiyeti bolsyn, mektep baghdarlamasy shenberinde shygharmany kóp jazatynbyz. Sonda ýlgirimi nashar oqushylargha múghalimder dayyn shygharmany kóshirip jazyp alugha rúhsat berip kómektesetin. Sony dúrys oryndamaghandargha ústazdarymyz «Dayyn shygharmany kóshirip bere almaysyndar» dep renjiytin.

Biz renishting ornyna daghdy qalyptastyratyn әrkeketke tikeley kóship, mektep múghalimderi qoldanatyn jalpaq әdistemeni basshylyqqa ala otyryp, avtorgha «qatemen júmys» jasau ýshin «Esteliktin» kóshirme tehnika arqyly týsirilgen núsqasyn úsynamyz (asa múqiyat bolar tústyng asty qyzylmen syzylghan) (1 suret):

1 suret Altynsarinnnyng qalay jerlengeni  turaly Gh.Balghymbaevtyng jazghan esteliginen ýzindi.

Ekinshiden, osy orayda, avtorgha qatty aitatyn eskertuimiz bar: qyzmetinizdegi ne aitystaghy óz sózinizdi qalaghanynyzsha ózgerte beriniz, biraq tarihy múrany eshqashan búrmalamanyz. Gh.Balghymbaevtyng Altynsarin turaly esteligi - qazaq balasy aman túrsa - mezgili ghasyrdan ghasyrgha asqan sayyn manyzy arta beretin qoljazba bolyp qala beretin tarihy hәm ruhany múra.

Jauapta eskertetin mәseleler kóp eken. Sonyng taghy biri – derek kózining dәldigin belgileytin aqparattyng berilui. Ghylymy zertteulerde derek kózining dәldigin jetkizu - ghylymdaghy adaldyqty, biliktilikti, enbekqorlyqty, yjdaghattylyq pen úqyptylyqty bildiretin búljytpas qaghida.

Maqalada avtor Gh.Balghymbaevtyng esteliginen alynghan sitatagha mynaday silteme jasalghan:

Birinshiden, atalmysh siltemede qoljazbanyng qay jerde saqtalghanyn bildiretin aqparat tolyq berilmey túr. Bizding elimizde «Ortalyq ghylymy kitaphanasy» degen mekeme joq. Shamasy, búl qazirgi QR BGhM Ghylym komiyteti «Ghylym ordasynyn», búrynghy QR Ghylym Akademiyasynyng Ortalyq ghylymy kitaphanasy bolar dep topshyladyq jәne dәl solay bolyp shyqty.

Ekinshiden, «Aydalada aq otau – auzy-múrny joq otau» dep júmbaqtaghanday, qoljazba qorynyng nómeri men atauy da joq. Ol qordyng nómeri – 397-1, atauy – «Altynsarin I.A.»

Ýshinshiden, «Vospominaniya Balgymbaeva ob I. Altynsariyne» degen atau ol qordyng atauy emes, birneshe bólikten túratyn sol qordyng bir bóligi ghana. Onyng ýstine ol da tolyq emes. Estelikting tolyq atauy - «Vospominaniya ob I.A.Altynsariyne, pervom inspektore narodnyh uchilish b. Turgayskoy oblastiy».

Tórtinshiden, kishkene bir ýzindining qay betten alynghanyn bildiruge tiyisti aqparatqa býkil estelikting jalpy kólemi kórsetilgen. Áldebir qyzyqqan kisi sol bir oimaqtay ýzindini izdeu ýshin 62-129 better aralyghyndaghy 67 betti orman aralaghanday kezip, kózi talyp, zeyini sharshaytyny sózsiz: orys maqalymyn aitsaq, «Ishy vetera v pole», qazaq mәtelmen qoshtasaq, «Shómele shópten iyne izdegendey» shúqshiyatyny anyq.

Búl kórinister bizderdi qanday oigha jeteledi? Sirә dedik, «jau qughanday atoy salyp jauap jazghan» ghylymy qyzmetkerge ghylym tanu, izdenu jolyndaghy arnayy bilimi men biliktiligi bolmaghandyghy kemdik qyldy-au, bolmasa, «ústazy jaqsynyng - ústyny berik» degendey, shәkirt sanasyna ghylymy saraptauda adaldyqty sinirtip, dúrys baghyt beretin, daghdy men úqyptylyqtyn, yjdaghattylyqtyng dәnin boygha sebetin tәlimger ústaz kezdespegen-au degen oigha «at basyn shaldyq».

MÁSELENING MÁNISI

Bizdi «estelikting tolyq núsqasymen tanys bolmaghan tәrizdi» dep syn nayzasymen bir týirep ótken avtor sol núsqamen ózi de tanyspaghanyn bayqatady. Óitkeni Y.Altynsarinnyng Qostanayda ózine saldyrghan ýii turaly derekting týidek-týidek jazylghan «Esteliktin» orys tilindegi týpnúsqalyq mazmúnynda eki jerde kezdesetinin, sonymen qatar aghartushy jerlengen beyitting joyylyp ketkendigin bayandaytyn tústar avtordyng «jauabyna» enbegen.

«Daudyng basy - Dayrabaydyng kók siyry» (B.Mayliyn) degendey, bizding tarapymyzdan kóterilgen mәselening dau tughyzghan, birtogha tynysh jatqan Qostanaydy, onyng ishinde muzey qyzmetkerlerining biri dýrkin-dýrkin jauap jazyp, biri әleumettik jelide, biri júrt aldynda syn aityp dýrligip, u-shu bolyp jatqan túsy osy edi.

Álqissa, qoljazbada Gh.Balghymbaev Altynsarinnyng Qostanay qalasynyng irgesinen saldyrghan ýii turaly birneshe ret derek beredi. Birinde ol: «Pry pereezde iz Turgaya v Kustanay Ibray Altynsarin etot svoy dom prodal pod Turgayskoe remeslennoe uchiliyshe y postroil na ety denigy vblizy Kostanaya za r. Tobyl v 4 verstah ot Kustanaya derevyannyy dom s 5-6 komnatah s nadvornymy postroykami, iz deren y zaborom iz togo je materiala. Nesomnenno emu, kak pribyvshemu posle dolgogo otsutstviya, pomogly blijayshie rodstvenniky glavnym obrazom dostavkoy storoymaterialov y rabochih ruk» (QR BGhM Ghylym komiyteti «Ghylym ordasynyn» ortalyq ghylymy kitaphanasy. Qor 397-1, 236 p.) dep jazsa, ekinshi bir paraqta: «I. Altynsarin v 1883-84 gg. ostavil Turgay y pereselilsya v Kustanay, gde jily ego blizkie rodstvenniky Altybasskogo otdeleniya: brat Ospan, dyadya Omar y drugiye. Tam nepodaleku ot Kustanaya v 3-4 verstah po levuiy storonu Tobyla vystroil svoy sobstvennyy dom 5-6 komnat: spalinya, stolovaya, kabiynet, gostinnaya, ludskaya, so vsemy nadvornymy postroykamy y dvorom. Nepodaleku byl bolishoy glubokiy prud, otkuda polizovalisi vodoy » (QR BGhM Ghylym komiyteti «Ghylym ordasynyn» ortalyq ghylymy kitaphanasy. Qor 397-1, 77 p.) dep jazady (2 suret).

2 suret. Y.Altynsarinnyng Tobyldyng sol jaghalauynan saldyrghan ýii turaly Gh.Balghymbaevtyng esteliginen ýzindi

Songhy derekti bizder óz maqalamyzda keltirip, ony Altynsarinnyng 150 jyldyghyna oray shygharylghan «Altynsarin taghylymy» (1991 j.) atty jinaqty qúrastyrghan M.Jarmúhamedovting qazaqsha audarmasynan alghanbyz. Ol kisi kóp jyldar QR Ghylym Akademiyasynyng M.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynda qyzmet jasaghan, ghylymgha adal ghalym edi. Audarmasy da qospasyz shyqqan, tek «verst» degen ólshemdi qazirgi shaqyrymdyq mejemen bergendigi bayqalady.

Endigi kezekte Gh.Balghymbaevtyng Y.Altynsarin «Qostanay qalasyna jaqyn 4 verst jerde, Tobyldyng arghy betinde 5-6 bólmeli aghash ýy saldyrdy» dep keletin deregine nazar audarayyq. Búghan bizder avtordyng birinshi jauap maqalasy jariyalanghanda Feysbuk paraqshamyzda dereu pikir bildirgenbiz. Sol pikirimiz – pikir. Bir nәrseni jazbagha týsiru nemese auyzsha aitu ýshin adam aldymen ishki oiynda belgili bir tildik suret әlemin (yazykovaya kartina mira) jasaydy. Sonyng negizinde oiyna alghan oqighany bayandaydy. Búl tústa Torghaydyng tumasy Gh.Balghymbaev Qostanaydan 1891 jyldary qyzmet babymen ózge jaqqa auysyp, aldymen Jetiqarada, sosyn Qarabútaqta, odan keyin Orynborda qyzmetter atqaryp, estelikti jazghan uaqytta Almatyda túryp jatqandyghyn jәne Torghaydan Qostanaygha kóshken Y.Altynsarinnyng kósh baghyty boyynsha estelikti bayandap otyrghandyghyn esten shygharmau kerek. Demek, oghan, Torghay jaqtan qaraghanda, Qostanay qalasy Tobyldyng arghy betinde ornalasqan.

Y.Altynsarinnyng jaqyn tuysy M.Hakimjanova da osylaysha sóz saptaydy. Onyng da auyly Torghaygha bet alatyn ontýstik baghyt boyyndaghy Mezgil, Aysary degen eldi mekender edi.

Avtordyng «Estelikten» ekinshi bir «jasyryp qalghan» deregi - Gh.Balghymbaevtyng Altynsarinnyng beyiti turaly jazbasy. Onda ol aghartushy jerlengen beyitting basyna onyng qay rudan ekeni, aty-jóni men qaytqan merzimi kórsetilgen tastan eskertkish belgi qoyylghanyn jaza kele, sol qorymnyng joyylyp ketkendigin bayandaydy: «Neizvestna sudiba pamyatnika y samih kladbiysh. Odny govoryat, chto ony sohranilisi do 1928-29 godah, drugie govoryat, chto vse zanyatye kladbishamy mesta vyravneny, vspahany, y zanyaty pod posev, tak chto y sleda ne ostalosi ot kladbiysh» (QR BGhM Ghylym komiyteti «Ghylym ordasynyn» ortalyq ghylymy kitaphanasy. Qor 397-1, 113p.) (3 suret):

3 suret. Altynsarin jerlengen qorymnyng joyylyp ketkendigi turaly Gh.Balghymbaevtyng deregi.

Demek, «Estelik» jazylghan 1941-43 jyldar arasynda Balghymbaevqa jәne onyng qoljazbasymen tanysqan keyingi zertteushilerge aghartushynyng beyiti joyylghany turaly derek tanys bolghan. Biraq ony aitugha eshkimning batyly barmaghan. Múny biz qaperge myqtap ústauymyz qajet.

Ghylymda qolgha týsken derektermelerge adal bolu degen qúndylyq birinshi orynda túrady. Eger ol qúndylyqty zertteushi saqtamasa, onyng sózine ergen júrtty adastyrady, elding ghalymgha degen senimin joghaltady, ghylymnyng bedelin tógedi. Sondyqtan jauap jazushynyng Gh. Balghymbaev «Esteliginen» ózi «jaqtap sóilep» otyrghan mәselege qatysty mәlimetti ghana alyp, ekinshi bir aqparatty әdeyi jasyru, júmsartyp aitqanda, oqyrmandy jәne ghylymdaghy ózge әriptesterdi aldau, ghylymnyng abyroyyn tógu bolyp tabylady.

Ghylymy ortada demokratiyalyq qaghidat tereng qalyptasyp, ghalymdargha keng minez bitken ghoy, әitpese ózge bir salalarda osynday әrketter jasaghany ýshin kisige azamattyq, tipti, qylmystyq is qozghaytyn baptar da bar.

«HALYQ JAUY ÁYELININ» ShYNDYGhY

Jogharyda biz Mәriyam Hakimjanovanyng súhbaty Altynsarinnyng qayda jerlengeni turaly daugha nýkte qoyatynday derek ekenin tilge tiyek etkenbiz. Atalmysh súhbat osydan 30 jyl búryn, elimiz tәuelsizdik alghan 1991 jyldyng kýz aiynda alynghan. Onda Mariyam apay san jyldar ishine jinaghan zapyrandy syrtqa shygharyp, Y.Altynsarin jerlengen qorym turaly shyndyqtyng syryn ashady. Súhbatty bey-jay oqu mýmkin emes. Oqyghan kisining aza boyy qaza bolady.

Súhbat alushy Dinash Núrmúhamedting (80-jyldary ol da Altynsarin beyitine arnayy soqqan eken) qazirgi tanda belgi qoyylghan jerde aghartushynyng sýiegi jatqanyna kýmәn keltire qoyghan saualyna Mәriyam apay kýrsine otyryp bylasha jauap qatady: «Dinәsh, shyraghym-au, (qatty kýrsindi) sen ózing birdeneni bilgennen keyin súrap otyrsyng ghoy múny. Qayteyin. Nebir zaman bastan ótti ghoy. Balapan basynan, túrymtay týsinen shoshyghan. Aytayyn. Tobyldyng arghy betinde, ýsh shaqyrym jerde Balghoja biyding de, Qanqoja biyding de on eki qúlaqty, әr qúlaghynyng ýstine jezden ay ornatqan keremet kýmbezderi bar tamdary bolghan. Syrty kókshilmen syrlanghan. Alystan menmúndalap kóz tartyp, jarqyrap túratyn edi. Ári-beri ótken adam at basyn búryp, attan týsip, tize býgip qúran oqyp ketetin. Tipti kýni keshege deyin, jiyrmasynshy jylgha deyin sol jerge bizding әuletting ýlken kisileri quanysh bolsyn, renish bolsyn baryp bir soghatyn.

Mening әli kýnge deyin esimde bar, 1921 jyly úzatylghanymda Ayghanym әjem alyp baryp, sol jerge tize býktirgen. Sonda kórgenmin: Ybyray atanyng da temir tormen qorshaghan tamy bar bolatyn. Qorshauy biyik edi, kisi boyy qol sozymday. Janynda balalarynyng beyiti bar edi. Tónkeristen keyingi jyldary, sol otyzynshy jyldardyng arghy-bergi jaghynda, sonyng bәri búzylypty. Nesin jasyryp-jabamyz, әueli orys aghayyndar Balghoja men Qanqoja mavzoleyining kirpishterin búzyp alyp, pesh sala bastapty. Tastaryn diyirmen soghugha paydalanypty. Olardan qazaqtar da qalyspapty. Keyinnen izdep baryp ornyn da taba almadym.

Mening atalarymnyng beyiti túrghan jer qazir Qostanay qalasynyng astynda qaldy. Sol beyitterdi búzyp, ýstinen oblystyq bank saldy degen sóz bar. Shyraghym, men ózi ómirde kóp qasiret kórgen, qughyn-sýrgindi basynan ótkergen adammyn. Otyz jyldan artyq halyq jauynyng qatyny atanyp otyrdym. Ol kezderi ólikterdi týgendep, molasyn izdemek týgili qara basymyzdyng qamymen arpalystyq. Aragha biraz uaqyttar týsti. Keyinnen izdep baryp ornyn da taba almadym. Au, mening ata-babalarymnyng beyiti qayda dep qay orystyng betine qarap, jaghasyna jarmasayyn. Ólilerding beyiti týgili, tirilerding qúny qalmaghan kez boldy ghoy. Solay, shyraghym. Al qazirgi eskertkish túrghan jerge Ybekenning sýiegin qazyp aparyp qoydy ma, bolmasa әiteuir qazaqtyng tanymal bireui ghoy dep aidalagha qúr eskertkishti qoydy ma, aita almaymyn. Jasym payghambar jasynan asqanda jalghan sóilep, Qúdaygha kýnәhar bolar shamam joq. Búl qazaqtyng basynan ne ótpedi. Nebir alasapyran zaman boldy. Sonday kezde eshtenege mәn bere almay qaldyq. Ybyraylar eskerusiz qala berdi» (Dinash Núrmúhambet. «Ybyray Altynsarinnyng sýiegi qayda?» (Ekinshi syr-súhbat // Azat gazeti, №9 (106), 2 nauryz 2005 jyl)(4 suret):

4 suret. M,Hakimjanovanyng súhbatynan ýzindi

Mariyam apaydyng súhbatyndaghy myna bir mún-zargha toly joldargha nazar audarayyqshy: «Otyz jyl halyq jauynyng qatyny atanyp otyrdym», «Au, mening ata-babalarymnyng beyiti qayda dep qay orystyng betine qarap, jaghasyna jarmasayyn. Ólilerding beyiti týgili, tirilerding qúny qalmaghan kez boldy ghoy. Solay, shyraghym».

Qanday auyr qasiret? Osy qasiretti 50-60 jyl ishinde saqtaghan Mariyam apayymyz Er eken! Osyndayda qazaq әielderining sabyrlyghy men shydamdylyghyna qayran qalasyn!

JARATYLYS ZANY

Y. Altynsarinnyng jaqyn tuysqany M.Hakimjanovanyng aitqan sózderi F.Sokolov, Gh.Balghymbaevtardyng estelikterindegi, B. Sýleymenovting zertteulerindegi mazmúnmen ýndes. Ol ýndestikti mynaday syghymdalghan aqparattyq tor kestemen kórsetuge bolady:

Kesteden Altynsarin saldyrghan ýiding Qostanay qalasynan qansha qashyqtyqta ornalasqanyna nazar audarayyq. Ol qashyqtyq, shamamen, 3 verst (shaqyrym). Dýnie astan-kesten bolyp, Núq payghambardyng túsyndaghyday topan su qaptasa da, kenistiktegi ólshem ózgermeydi. Búl - jaratylys zany. Jýz jyl ótsin, meyli myng jyl ótsin – ólshemning aty ólshem. Al qazirgi Tobyldyng arghy betindegi Altynsarinnyng mazarynyng ornalasqan jeri Qostanaydyng patsha zamanyndaghy shekarasy Ábilsaydan qalanyng KJBY audanyndaghy kópir arqyly eseptegende - 9 shaqyrym.

Altynsarin zamanynda Tobyl ózenine salynghan jalghyz kópir bolghan. Ol qazirgi tandaghy Ál-Faraby (patsha zamanynda «Bolishaya ulisa» dep atalghan) dep atalatyn ortalyq kóshesining ózenge tireletin basynda ornalasty. Júrttyng kónilinde eshbir kýmәn qalmauy ýshin bizder sol kópir arqyly ong jaghalaugha ótip, qalyng qamys pen mayda tal ósken jaghalaumen kópir túsyndaghy «Aq shanyraq» restorany janynan kóliktegi eseptegish qúrylghyny paydalanyp, mazargha deyingi araqashyqty ólsheu ýshin jol jýrip kórdik. Bes shaqyrym jol jýrgennen keyin, qara jolgha temirden myqtap shegendelgen shlagbaumgha tap boldyq. Toqtaghan jerimiz – arghy bettegi qalanyng «Sadovod» sayajayy ornalasqan Tobyl ózenining dogha bolyp iyiriletin túsy eken. Ári qaray mazargha deyin keminde 2-2,5 shaqyrymday jer bar ekeni bayqaldy. Demek, ong jaghalugha shyghatyn ortalyqtaghy kópir arqyly qalyng qamys pen biyik terek pen mayda qara tal qaptaghan tóte jolmen jýrgende qala men mazar aralyghy 7-7,5 shaqyrym (Tobyldyng ong jaq jaghalauy: «Aq shanyraqtan» Altynsariyn  mazaryna deyingi sapar:)

;t=3s

M.Hakimjanova Altynsarin jerlengen Balghoja by qorymynyng Qostanay qalasynyng tabanynda qalyp qoyghanyn ashyq, anyq jazady («Mening atalarymnyng beyiti túrghan jer qazir Qostanay qalasynyng astynda qaldy»). Búdan basqa qanday dәlel kerek?

«AYQAPTYNG ÓKINIShI» JÁNE «QYZYLDAR» QYRGhYNY

Altynsarin jerlengen qorym mәselesinde aghartushynyng jaqyn tuysqany, 1921 jyly beyitting basyna songhy ret sәlem berip baryp, dúgha jasaghan M.Hakimjanovagha, tósek tartyp jatqan nauqas ústazyn  kýndiz-týni kýtip, ony songhy sapargha óz qolymen shygharyp salghan shәkirt Gh.Balghymbaevqa, dertke shaldyqqan bastyghynyng kónilin súrap ýiine jii kelip túrghan aghartushymen zamandas әri qyzmettes bolghan F.Sokolovqa senbesek, kimge senemiz? Álde, avtor dәlel retinde keltirip otyrghan Z.P. Tolstyhtyng bayandamasyna senemiz be? Ol bayandamany Z.Tolstyh Y. Altynsarin qaytys bolghannan keyin 58 jyldan song jazghan. Y.Altynsarin patsha ýkimetinen teperish kórgendey beynelep, kenes zamanyndaghy taptyq iydeologiya sarynymen jazylghan atalmysh bayandamanyn, eng bolmasa, uaqyt mólsherine nazar audaru kerek qoy?

Y.Altynsarinnyng qaytqanyna 50-day jyl uaqyt ótpek týgil, 25 jyl ótken merzim sheginde onyng esimin eske alu qazaq arasynda úmytyla bastaghan edi. Búghan 1915 jyly «Ayqap» gazetining redaktory M. Seralin noghay (tatar) júrtynyng ataqty oishyl aqyny Sh.Marjanidyng 100 jyldyghyn atap ótuge úmtylghan qam-qaraketterin kóre otyryp, mynaday ókinish bildirgen edi: «...Noghay bauyrlarymyz ózderining júrtqa bas bolghan adamdarynyng qadirin bilip, tiyisti qúrmet etetindigi osy jogharyda aitylghan sózderden biraz bilinse kerek. Ózimizdi sol noghay bauyrlarymyzdan kemge sanamay jýrgen biz Alash úrandy qazaq júrty biz ne ghyp jýrmiz? Ótken 1914 jyly on besinshi iilide Altybas Ybyray Altynsarinning dýniyeden qaytqanyna jiyrma bes jyl tolyp ótti. Qazaq júrty ýshin Altynsarinning etken qyzmeti kóp edi. Sony esine alghan qazaq boldy ma? Joq. Biz kuliturnyy júrt qataryna kiruden alys jatyrmyz» (Ayqap. Qúrastyrushylar: Ý.Suhanberdina, S.Dәuitov. Almaty, «Qazaq ensiklopediyasy» Bas redaksiyasy, 1995, 245 b.).

Balghoja by qorymy «Qostanay qalasynyng astynda qalghan» 20-30 jyldary kenes elining tarihynda qanday oqighalar oryn alyp edi? Bolishevikter qarudyng kýshin kezep, býlikpen tartyp alghan biylikke kelisimen ateistik qogham ornatamyz dep dinmen kýresti, eldi inudstriyalandyramyz, kolhozdastyramyz dep halyqty asharshylyqqa úshyratty, azyp-tozdyrdy, «halyq jauy» degen jalamen ziyalylardy, kózi ashyq kisilerdi atty, shapty,  qughyn-sýrginge úshyratty.

Dinmen kýres kezinde Qostanay qalasynyng qaq ortalyghynda oiyp oryn alghan, biyiktigi kókpen  talasqan sәuletti Svyato-Nikoliskiy sobory búzyldy (5 suret).

5 suret. Qostanaydaghy Svyato-Nikoliskiy soborynyng syrtqy kórinisi.

Biyik, enseli qúdaydyng ýii-shirkeudi qúlatyp jatqan júrt qala shetindegi alasa qorymdy mise tútsyn ba? Dinmen baylanystyrylghan sakralidy ghimarattardy qúlatyp, ony tirshilik qamyndaghy qajettilike jaratyp jiberdi. Osynday oqighalar beleng alghan kezde elimizde eskiden jetken kóne mazarlar men eskertkishter joyylyp ketkeni belgili.

QAZAQ QORYMY

Endigi kezekte Sokolov, Balghymbaev, Hakimjanovalardyng tarihy jazbalary men estelikterindegi derekterding qazaq halqynyng qorym men beyitter turaly qarapayym tanym-týsinigine qalay qisatynyn tarazylap kórelik.

Qazaq beyitti biyik tóbe nemese jargha sala ma, әlde tómendegi oigha sala ma? Jauapqa, әriyne, qyrgha, biyik jerge deymiz. Al Qostanay qalasynyng túsyndaghy Tobyl ózenining qay jaghalauy biyik, qay jaghy enis? Qala túrghan sol jaq jaghalau – biyik, ong jaq jaghalau - oi. Kenes dәuirinde qalany kókónispen qamtamasyz etu ýshin qúrylghan Michurin sovhozynyng sudy onay jetkizuge bolatyn eniste oryn aluy bekerden-beker emes.

Soghystan keyin ashylghan hristiandyq hәm músylmandyq «Eski qorymnyn» ornalasqan jerine, yaghny ózen jaghalauyna ornalasqanyna nazar audarayyq. Jer jyrtyp, egin suaratyn eginshi halyq ózen-su manayyna qorym salyp, qorshap, kólegeylep tastamaydy. Qorymdy ózen-suly jerden alysqa salady. Qazirgi Qostanay manyndaghy orys-tatar júrtynyng qorymdary ornalasqan jerlerdi baghamdasan, osy kórinis anyq angharylady. Al qazaq júrtynyng qorym-beyitteri ózen-sudyng boyynda da,  biyik jar qabaqtarda da kezdesedi. Búl týrki halyqtarynyng ózen súlbasyn dýniyeni ýsh satyly (tómen, ortanghy, joghary) tútas kosmos beynesinde tanyghan (S.Qasqabasov) kóne mifologiyalyq týsiniginen tuyndaghan tanymynyng kórinisi. Búl tústa sana-týsiniginde ólim degen tanym joq bolghandyqtan taghdyrdyng jazghanyna (monoteizmdik tanymgha) kónbey ólimnen qashyp, dýniyening tórt búryshyn sharlaghan, «qazaq baqsylarynyng piri» Qorqyttyng Syrdariya jaghasynda bayyz tauyp, onyng beyiti dariyanyng biyik jarqabaghynda bolghany kópshilikke tanys.

Kóne týrkilik osy bir tanymnyng janghyryq izi Y.Altynsarinnyng «Bay balasy men jarly balasy» degen әngimesinde de kórinis tapqan. Onda kóshken auyldy izdegen Asan men Ýsenning qalay jol tapqany bylaysha bayandalady: «...Balalar endi qay jaqqa jýrerin bilmey daghdaryp túrdy. Sóitip, jan-jaghyna qarap túrsa, ilgeri aldynda bir biyik qyr ýstinde ýlken mola kórindi. Sonda Ýsenning oiyna әkesining sózi týsti: dalada jýrip adassan, molaly jerde su bolady, suly jerde el bolady, -deydi eken. Sol aqyl boyynsha Ýsen Asandy ertip, molagha qaray jýredi... Kelip ekeui endi molaly qyrgha shyqty, qarasa, qyrdyng jyghylar asty ýlken kól eken, kólding ainalasy da, ishi de jynyldaghan mal...».

Bizder jaqynda Beket atanyng tughan jeri Atyraudyng Jyloy audanyndaghy Aqmeshit degen jerge saparlap bardyq. Áuliyening әke-sheshesi jerlengen ýlken kóne qorym Jem ózenining jaghasyndaghy biyik dónning ýsti eken. Demek, qazaq jerining qay túsyna barsang da, osynday kórinisting aldynnan shyghatyny sózsiz. Tilge tiyek etilgen kórinister qazaqtardyng marqúmdardyng ýiin, yaghny beyit-qorymdy qyr basyna soghatynyna naqty mysaldar.

Aytpaqshy, qazaqtardyng beyitti oida emes, qyrda bolatynyn orys júrtynyng qart kisileri de biledi. Aytalyq, biylghy qazan aiynda Qostanay qalasy Toboliskaya kóshesining № 113 ýiinde túratyn 86 jastaghy (25.12.1935 jyl) Nikolay Pavlovich Korebeynik degen kisining óz auzynan «qazaqtar eshqashan oigha beyit qoymaydy» degen pikirin óz qúlaghymyzben estip, viydeogha jazyp alghan edik. Ol viydeojazba bizding YouTube kanalymyzda túr (Qostanay qalasynyng 86 jastaghy túrghyny Nikolay Pavlovich Korebeynikting әngimesi:)

QAZAQ TARIHYNDAGhY «TYN» JANALYQ

Maqala avtory biz kótergen keleli mәselege qatysty qarsy dәlelin keltiru maqsatynda patsha zamanyndaghy qazaqtyng Tobyldyng on-sol jaghalauyndaghy qonystary turaly, Balghoja biyding jaylaghan jeri, taqyrypqa mýldem qatysy joq toponimikalyq ataular, Altynsarinnyng 100 jyldyghyn toylau turaly kenestik ýkimetting qaulysy shyqqannnan keyin aghartushygha belgi qoygha baylanysty qostanaylyq partiyalyq-kenestik biylik tarapynan shúghyl qolgha alynghan is-sharalar turaly úzaq sonar mәlimetter keltiredi. Olardyng barlyghyna toqtalyp, arnayy jauap jazu - M.Hakimjanova aitqan shyndyqtan keyin mәn-maghynasy mardymsyz әreket. Biraq avtordyng «Tobyldyng sol jaq jaghalauy bos bolghandyqtan, oghan pereselender qonystanghan» degen zertteushilik mәlimdemesine toqtalmay ketu mýmkin emes.

Avtor bylay dep jazady:

«Mal qúlaghy – sanyrau, tili - mylqau» degen ghoy, tili bar «pәleqor adam» qúlaghyna shalynbasyn myna sóz! Ásirese, kórshi elding qazaqtargha tilin bezep jýrgen Jirinovskiy, Medinskiy, Nikonov, Fedorov syndy sayasatshylary estimesin! Jerimizge kóz alartyp jýrgen әprebaqqan sayasatkerlerge óz qolymyzben «aq it kirip, kók it shyghatyn» auyzdaryna jem-azyqty tegin salyp jýrmeyik!

Tabighy qorghan-ózen boyyn qulap salynatyn shekaralyq әskery bekinister - patshalyq ýkimetting otarlau әdisterining biri edi. Jayyq ózenining joghary, Esil ózenining tómengi aghysy, Ýy ózenining boyyndaghy qazaq jerleri kezinde osy bir әdis-tәsilmen Resey guberniyalarynyng qúramyna jútyldy. Patsha zamanynda Tobyl ózeni boyynsha shekaralyq liniya salynbaghan edi. Aydyng kýni amanynda, jauap jazushy hanym qazaq tarihynan tyng janalyq ashyp, óz qolymen Tobyl boyynan shekara syzyghyn «syzyp berip» otyr. Geosayasy jaghday ushyghyp, shiyelenisip túghanda, «Andymay sóilegen – auyrmay óledi» degen maqaldyng keri bolyp jýrmegey!

Tobyl ózenining boyyndaghy sol jaghalau tarihy shyndyqta shynymen bos boldy ma? Tarihy faktilerdi sóiletip kóreyik:

Otarshyl patsha ýkimeti 1868 jyly Orynbor men Ombydan basqarylyp kelgen Qazaq dalasyn tórt oblysqa – Torghay, Oral, Aqmola, Semey bólip, shekaralaryn belgilep, ol oblystardy imperiya qúramyndaghy qazaq jeri dep bekitti. Keyin búghan ontýstiktegi Jetisu, Syrdariya oblystarynyng jeri qosylady. Osy aumaq 1917 jyly jeltoqsanda Alash avtonomiyasy, 1920 jyly QazASSR qúrylghanda shekara belgileudegi basty meje bolyp alyndy. Búl – bir.

Ekinshiden, patsha zamanynda qazaq kóshpeli júrt bolghandyqtan, oghan tiyisti jerler dep jaz jaylaytyn jaylauy men qysta panalaytyn qystauy aralyghyndaghy qonystar belgilenedi. Qazaqtyng dәstýrli kóshpeli túrmys-tirshiligine say jaylau salqyn soltýstikte, qystau jyly ontýstikte boldy. Tobyl ózenining tómengi aghysy soltýstikke qaray ornalasqandyqtan búl ónir kópke deyin birynghay jaylau sipatynda boldy. Búl tústa B.Maylinning «Shúghanyng belgisi» povesinde Shúghanyng әkesi Jappas ruynyng bay kisisi Esimbekting qystauy Syrda bolsa, jaylauy Áyet ózenining boyy ekenin eske týsireyik.

Ýshinshiden, Tobyldyng sol jaghalauy bos jatqan bolsa, ózennen alys emes jerde payda bolghan «Ordabay», «Ábilsay», «Qostanay», «Sarybay» degen toponimikalar qalay dýniyege keldi jәne olar qalay saqtalyp keldi?

Tórtinshiden, patsha ýkimeti Qostanay qalasynyng eski ornyndaghy poseleniyege perelenderding ornalasuyna qarsy bolmaghany ýshin 1884 jyldyng 28 mausymynda sol jerding iyesi Klychbaevqa (Qylyshbaevqa) syiaqy beredi. Búl turasynda Resey arhiyvinde saqtalghan mynaday qújat bar: «Po hodataystvu kirgiza Turgayskoy oblasty Klychbaeva o voznagrajdeniy ego za ponesennye ubytky po sluchay obrazovaniya gorodskogo poseleniya Kustanay». Eger ol bos jatqan jer bolsa, Qylyshbaev ózine shyghyn kórdim dep syiaqy súrap nege ótinish jazady, al patsha ýkimeti nege oghan syiaqy beredi?

Besinshiden, 1891 jylghy reformadan song Qazaq dalasy qazyna menshigine ótip, artyq jer (izlishka) degen úghym shyghady. Al HH ghasyrdyng basyndaghy Stolypinnyng reformasy túsynda patsha ýkimeti jerdi satu, otyryqshylyqqa ótken qazaq auyldaryna 15 desyatina kóleminde jer berip, búrynghy jaylau men qystaudyng arasynan artylghan jerdi qazynagha alyp, ony múqtaj adamdargha beru turaly zang qabyldaydy. Osy tústa Alash ziyalylary otyryqshy túrmystyng bilim-ilimi, әdis-tәsili joq qazaq júrtyna kóshpeli túrmysty tastamandar dep kenes aituy, jerdi jekemenshikke satugha bolmaydy dep qarsy shyghuy qazaq jerining tútastyghyn saqtap qaludyng amal-әreketteri edi. Alash kósemi Á.Bókeyhan ýkimet jerdi satatyn bolsa, «Bizding qazaq jerdi menshikti qylyp alsa, bashqúrtsha kórshi mújyqqa satyp, biraz jylda sypyrylyp, jalanash shygha keledi» dep dabyl qaqty.

Tobyl ózenining sol jaghyna (tek sol jaq emes, ong jaqta da bar) qonys tepken orys júrtynyng poselkalary men selolary - kezinde qazaq baylarynan arendagha nemese aqshagha satyp alghan jerlerden boy kótergen eldi mekender. Á.Bókeyhannyng jerdi jekege satpau kerek dep shyryldauy qazaq arasynda payda bolghan osy bir kóriniske baylanysty tuyndaghany sózsiz.

Jauap maqalada qisyngha kelmeytin búralang baylamdar bar. Mysaly, avtordyng «Áriyne, ózenning aghysynan qarasaq, Qostanay qalasy – Tobyl ózenining sol jaghalauynda túr. Maqala avtorynyng kýmәnin tughyzghan osy sóz. Al endi Gh.Balghymbaev ózenning aghysyna qaramay, ózining túrghan jeri Qostanayda túryp aitsa, onyng «sol jaq» dep túrghany ózenning arghy beti emes pe? Sondyqtan búl jerde  arghy betinde nemese bergi betinde túryp aitqany da eskerilui kerek».

Birinshiden, Gh.Balghymbaev óz esteligin jazghan uaqytta Qostanayda túrghan joq, ol ony 1941-43 jyldar aralyghynda, Qostanayda ómir sýrgen kezeninen 50-55 jyl ótken son, Almaty qalasynda jazdy. Múny mәtin mazmúnyn tútastandyra taldaghanda mindetti týrde eskeru qajet.

Ekinshiden, eger әrkim ózi túrghan ózenning bettin «ong jaq», arghy betti «sol jaq» dep atay beretin bolsa, ne bolady? Astana jana salynyp jatqan kezde túnghysh Preziydent N.Nazarbaev Aqordada túryp: «búl Esilding ong jaghy» dese, jana qala ong jaq, eski qala sol jaq bolyp qala ma? Onda Ertisting enistegi etegine qaray aghyp jatqan Esilding aghysy baghytyn keri búryp, qyrdaghy Ereymentaugha qaray aghugha tiyis shyghar?

ESKI MAZARDYNG QÚPIYaSY

Avtordyng jauabynda osy uaqytqa deyin dýiim júrtqa belgisiz bolyp kelgen súmdyq aqparat jariyalandy. Biz bilmeydi ekenbiz, 2017 jyly Altynsarin mazaryn qayta janghyrtqan kezde eski kesenening irgetasy manynda 9 adamnyng mәiiti tabylypty. Múny avtor bylaysha bayandaydy:

Y.Altynsarinnyng eski mazarynyng kólemi tym әri ketkende (maksimum) 15-20 sharshy metr bolatyn. Osynsha tar jerge 9 kisini «bauyrlastar ziratynday» tyghyz kómetindey qazaqqa en alapat aimaqtan jer jetpeytin be edi? Gh.Balghymbaev aitatyn Balghojanyng «Aq tamy», M.Hakimjanovanyng «Balghoja biyding de, Qanqoja biyding de on eki qúlaqty, әr qúlaghynyng ýstine jezden ay ornatqan keremet kýmbezderi bar tamdary», «Ybyray atanyng da temir tormen qorshaghan tamy bar bolatyn. Qorshauy biyik edi, kisi boyy qol sozymday. Janynda balalarynyng beyiti bar edi» dep jazatyn bes-alty beyit osy bir 15-20 sharshy metr jerge syiyp ketken be? Búl qazirgi tandaghy bir bólmeli pәterding sharshy metrinen az kólem ghoy?

Tabylghan mәiitterdi «Ybyray Altynsarin jatqan jerding ong qaptal, sol qaptalyna ýiip kómdik» degen ne súmdyq! Aruaqqa degen qúrmet osylay bola ma? Bizge tek Y.Altynsarin manyzdy da, onyng atalary, balalary manyzdy emes pe? Tym bolmasa, ýimelep kómbey-aq, bólek jerge shygharyp jerlep, belgi soghugha bolmady ma? Mәiitterdi mazardyng janyndaghy Balghoja biyge qoyylghan belgining astyna mәiitti jerleytin dәstýrli ýlgimen tabylghan sýiekterdi júrtshylyq aldynda jer qoynauyna beruge bolatyn edi ghoy! Jasyryp kómuding ne qajeti bar edi?

Al negizinde zamanauy ghylym-bilimi, mәdeniyeti damyghan elderding ýlgisi boyynsha, mazardy qayta janghyrtugha tapsyrys berushiler beymәlim mәiitter tabylysymen dabyl qaghyp, ony DNK túrghysynan zertteuge júmys jasauy tiyis edi. Shýkir, qazirgi tanda Balghoja men Qanqojadan taraytyn úrpaq bar edi ghoy? Múnday mýmkinshilik ómirde kóp tua bermeydi. Eng bolmaghanda tarihshy, etnograf, arheolog mamandardy shaqyryp mәiiterding qalay jerlengenine, yaghny sýiekterding qalay jatqanyna ghylymy sipattama jasau kerek edi. Múnday saraptamanyng ózi biraz oigha jol ashatyn edi? Biraq, ókinishke qaray, oday әreket jasalmady, sebebi әkimder de adam ghoy (mazardy janghyrtqany ýshin biylik basyndaghylargha rahmet aitugha tiyistimiz), olargha qorymgha qatysty dauly mәselening bar ekeni turaly aqparattyng jetpegeni anyq. Aqparat jetpegen jerde sheshim de ózgeshe bolatyny sózsiz. Al oghan kimder kinәli? Áriyne, búl tústa Altynsarintanuda, eng bolmaghanda, tәuelsizdik, erkindik alghan 30 jyl ishinde kenestik dәuirde «jabyq bolghan» tarihy derekterdi (F.Sokolov, Gh.Balghymbaev) saralap, M.Hakimjanovanyng «shaq úryp, shyryldap» aitqandaryna nazar audaryp, ghylymy zertteudi teren, dúrys jýrgizbegen ghalymdar qauymynyng kemshiligi bar ekeni sózsiz!

Mine, endi mazardy qyrauar qarjy júmsap janartqan tústa atalmysh mәselege qatysty súraq pen kýmәn qatary kóbeye týsude. Onyng birqatary mynaday: «Nege shaghyn kólemdi aumaqta (15-20 sh/m) 10 adamnyng mәiiti jatyr?», «Bәlkim, búl 20-30 jyldarda ashtyqtan ólken kisilerding nemese 1937-38 jyldary atylghan kisilerding kózden tasa jerge kómilgen mәiitteri shyghar?», «Kenes ýkimeti ózderi jasaghan qylmystarynyng izin jasyrumen ainalysqany belgili, bәlkim, «qyzyldyng qyrghynynan» qaza tapqandardyng mәiitterin kólgeyleu ýshin ol jerde ataqty aghartushynyng beyiti bar dep júrtty janylystyrugha tyrysqan shyghar, kim bilgen?».

Týiindey kelgende, Altynsarin jerlengen әulettik qorym, M.Hakimjanova aitqanday, Qostanay qalasynyng astynda jatyr. Tirilerding paryzy «aruaqtardy mazalamayyq» degen ortaghasyrlyq diny dogmalyq tanymgha sýienbey, kerisinshe, kenestik dәuirde oryn alghan búrmalaushylyqty qalpyna keltirip, tarihymyzda oryn alghan qasiretting qyr-syryn ashyp, onday qayghy-qasiretting qoghamnyng aldaghy damuynda oryn aluyna jol bermeytindey azamattyq sanany qalyptastyrugha júmys jasaugha tirelui tiyis dep esepteymiz. Aruaqtardy mazalamaytyn bolsaq, barlyq gumanitarlyq ghylymdar salalary boyynsha, onyng ishinde tarih pen arheologiyany zertteudi dogharuymyz qajet.

ADASQAN ÓKPE-SYN

Jauap jazushynyng ekinshi maqalasynda bizding Y.Altynsaringe qatysty birneshe suretke jazghan jariyalymdarymyzdy synaugha qúrylghan. Jauap maqala portalda jariyalanysymen bizder Feysbuktegi jeke paraqshamyzda jedel ýn qatqan bolatynbyz  (https://www.facebook.com/profile.php?id=100012028781359 ).

Onda biraz nәrseler aityldy. Qosymsha aitqymyz kelgeni myna nәrse: avtor ózi keltirip otyrghan derek kózderi men sodan saraptap shygharatyn dәlel sózining qisyny mýldem kelmeytinin bayqamaydy eken. Mysaly, avtor aghartushynyng otbasy jayynda Gh.Balghymbaevtyng 1882 jyly Abdolla, 1884 jyly Abdrahman, 1886 ne 1887 jyly Sharipa atty qyzy dýniyege keldi degen derekterin keltire otyryp, aghartushynyng otbasylyq suretine «Estelikten» mynaday jazbany mәlimet retinde keltiredi: «Fotosnimok I.A.(Ibray Altynsarina Ó.S.) s semiey: jenoy Ayganys v kamchatovoy shapke, synom Abdulloy, docheriu Zlihoy za samovarom, snimok 1887 goda ily 1886 goda».

Endi avtordyng týiin sózine nazar audarayyq:

Au, otbasylyq suret, Gh.Balghymbaev aitqanday, 1886 jyly nemese 1887 jyly jyly týsirilgen bolsa, shamamen sol jyldary dýniyege kelgen Sharipa qalay 1-1,5 jastaghy bala bolyp shyghady? Ol qazaqtyng ataqty «Er Tóstik» ertegisining basty keyipkeri emes qoy!

Al bizder Ayghanystyng aldynda otyrghan bala 1884 jyly dýnie esigin ashqan Abdrahman bolar dep boljaghan bolatynbyz. Kimning boljamy dúrys ekenin oqyrman ózi payymday jatar. Aytpaqshy, Gh. Balghymbaev Ayghanystyng aldynda otyrghan nәresteni qyzy Sharipa dep kórsetpeydi. Al muzey kartotekasyna tirkelgen «qyzy Sharipa» degen aqparat kókten týsken habar emes.

Sonymen qatar, avtor bizding kópshelik túlghadaghy «boljaymyz», «topshylaymyz» degen sózimizdi synaydy. Ghalymdar arasynda jikteu esimdigining jekeshe týrindegi «men» esimdigin qoldanbay, kópshe týrindegi «biz» esimdigin qoldanu mәdeniyeti qalyptasqan. Ghalymdar, Múhtar Áuezov aitqanday, «Bolmay jatyp Balizak, tolmay jatyp Tolstoy» boludan boyyn aulaqqa salatyn qauym. Búl – bir.

Ekinshiden, bizding boyymyzda «Qúday auyzgha salghan sózdi aitatyn» aityskerlik qabilet joq. Ghylymda dauly mәselege qalam týrtken kisi «ayaqty tartyp», saqtyqpen pikir qosady. Ózimdiki dúrys dep ózeurey beru ghylymy etikagha jatpaydy.

Atalmysh jauap maqalanyng endigi bir túsynda avtor Y.Altynsarinnyng belgili suretterin jazghansha, onyng Orynbor Shekaralyq komissiya janyndaghy orys-qazaq mektebin bitirgen kezde horujniy әskery ataghymen týsken suretin nege izdemeydi dep bizge ókpe aitady. Ghylymnyng maqsaty suret izdeu emes, ol, kerisinshe, muzey qyzmetkerlerining eksponattardy jinaytyn funksionalidyq mindetine jatady. Búl, tipti, muzeyde ghylymy qyzmetkerlerdi basqaratyn ghylymy ister jónindegi diyrektor orynbasarynyng tikeley mindeti bolar dep oilaymyz.

Y. Altynsarin atyndaghy muzeyding qúrylghanyna 30 jyl tolghan eken. Aghartushynyng múrasyn jinaugha, tiyanaqtaugha búl az uaqyt emes. Búghan qosa kóp jyldardan beri Altynsarin múrasy turaly zertteuler jýrgizip kele jatqan Altynsarintaushylar bar, ókpeni solargha qaray baghyttaghanynyz jón bolar deymiz jauap jazghysh kisige.

Syn sadaghyn kezengen arqaly aqyn bizding tarapymyzdan «Egemen Qazaqstan» gazetine jariyalanghan «Aghartushylyqty Altynsarinmen birge bastaghan beseu kim?» (https://egemen.kz/article/268807-aghartushylyqty-altynsarinmen-birge-bastaghan-beseu-kim ) degen maqalamyzdy da nysanagha alypty. Atalmysh maqala jariyalanghangha deyin muzey qyzmetkerleri eksponattar tizilgen qabyrghada kóp surettermen birge kollajdyq ýlgide stend bolyp túrghan atalmysh suret turaly mәlimetterden, yaghny onyng avtory kim, qay jyly, qay jerde jariyalanghany turaly aqparattan mýldem habarsyz edi. Jariyalaghan aqparatttan keyin suretke ózgeshe «jan bitip», «sóiley» bastaghanyna muzey basshylarynyng ózderi de quanyp, tarihy jariyalymnyng týpnúsqasyn bizden súraghan da bolatyn. Qúday bir pendesining este saqtau qabiletin tereng etedi, birin tayaz etedi, oghan ne amal bar?!

Aytpaghymyz, Orynbor mektebi turaly suretshi A.Chernyshevting 1853 jyly «Russkiy hudojestvennyy listok» gazetinde jariyalaghan illustrativti maqalasynyng atauy avtor aityp otyrghanday «Bes danyshpan» emes, «Shkola dlya kirgizkih detey v Orenburge» dep atalady. «Bes danyshpan»» degen ataudy bizder avtordyng mәtin ishindegi sózinen ilip, ony Y.Altynsarinmen birge bir mezgilde qazaq dalasynyng tús-túsyndaghy bes әskery bekiniske (Torghay, Troisk, Yrghyz, Rayym, Perovsk) ústazdyq qyzmetke attanghan kisilerding - N.Múnsyzbaev, Sh.Qúlybekov, J.Bayjanov, H.Qúnanovtardyng rәmizdik beynesinde alghan bolatynbyz.

Suretshi A.Chernyshevting Orynbor tumasy ekendigin bizding orys tilinde jariyalanghan maqalalarymyz arqyly bilgen orynborlyq ghalymdar, atap aitqanda, Y.Altynsariyn, A.Baytúrsynúly turaly zertteuler jýrgizgen alashtanushy ghalym T.Tugay qyzyghushylyq tanyta kele, jerles suretshi-qalamger turaly derekterdi ólketanushylyq túrghydan terendetip zertteu júmysyn qolgha alatynyn aityp, rizashylyq bildirip jatyr. Paradoks: bizding zertteulerimizge aidaladaghy Resey ghalymdary qyzyghushylyq tanytyp, rizashylyq bildirip jatsa, auyldaghy qazaqtar «etek-jenin týrip alyp, qarsy bayraq kóterip, atoylap» shauyp jýr.

«Eki jauapqa» bizding «bir jauabymyz» - osy. Búdan keyin bizder «jauap jazushy nemese jazushylar» ýn qatyp jatsa, sózimizdi, dәlelimizdi qor etip jauap qatpaymyz: oghan bizding yntamyz da, yqylasymyz da, uaqytymyz da joq.

Resey imperiyasynyng otarshyldyq qamyty kiyilip, búghauy qysyp, el-júrt noqtagha moyynúsynghan tústa «Óner-bilim bar júrttan» tirshiliktegi qam-qarekette, talas-tartysta qalyp qoymay, bәsekege qabiletti bolugha shyndaytyn ústahana – orys-qazaq mektepter jýiesin Torghay ónirinde qalyptastyrugha mol ýles qosqan Y.Altynsarin syndy aghartushy-qayratker túlghanyng múrasyn qazirgi tәuelsiz elding múrat-maqsaty túrghysynan zertteude atqarylatyn júmystar shash-etekten. Sol isterdi qúnttau kerek. Osymen bizding sóz – tamam.

Almasbek Ábsadyq,

filologiya ghylymdarynyng doktory,

Qostanay

Abai.kz

5 pikir