Júma, 19 Sәuir 2024
Janalyqtar 6530 0 pikir 9 Tamyz, 2012 saghat 07:12

Saghat Jýsip: «Doybygha ýstirt kózqaras onyng abyroyyn kóterter emes»

 

Tәuelsiz  jurnalist, qalamger  Saghat Jýsipti  júrtshylyq demokratiyalyq baghyttaghy sayasy belsendiligi jaghynan kóbirek bilse kerek. Onyng qalamynan demokratiya taqyrybyna jazylghan «Demokratiyanyng 25 sabaghy», «Azat pen amanat», Ádiletqissa, tarihy taqyryptaghy «Qanisher Gerjodtyng qoljazbasy», ensiklopediyalyq «Maghlúmat» anyqtama kitaptary shyqqan, audarmashy retinde A.Tókishting «Mәngýrtstan», Yu.Semenovtyng «Taq ýstindegi ýrey», B.Grasiannyng «Danalyq sózder» kitaptaryn qazaqshalaghan.

Saghat Jýsipting Qazaqstandaghy doyby oiynyn búqaralyq dengeyde keng taratugha at salysyp jýrgen tanymal doyby sheberi ekenin kópshilik bile bermese kerek. 2004 jyly Almatydaghy «Arys» baspasynan shyqqan «Sportivnyy Kazahstan» ensiklopediyalyq anyqtamasynda Sәkeng turaly mynaday joldar jazylghan: «....Qazaqstannyng doybydan (hat arqyly) eki dýrkin chempiony, KSRO-ng finalyna eki ret qatysqan, Qazaqstan komandasynyng qúramynda óz taqtasynda ýshinshi oryn alghan. Ýzdik partiyalary «Shashkiy», «Dambrete» jurnaldarynda jariyalanghan» (624 bet).

 

Tәuelsiz  jurnalist, qalamger  Saghat Jýsipti  júrtshylyq demokratiyalyq baghyttaghy sayasy belsendiligi jaghynan kóbirek bilse kerek. Onyng qalamynan demokratiya taqyrybyna jazylghan «Demokratiyanyng 25 sabaghy», «Azat pen amanat», Ádiletqissa, tarihy taqyryptaghy «Qanisher Gerjodtyng qoljazbasy», ensiklopediyalyq «Maghlúmat» anyqtama kitaptary shyqqan, audarmashy retinde A.Tókishting «Mәngýrtstan», Yu.Semenovtyng «Taq ýstindegi ýrey», B.Grasiannyng «Danalyq sózder» kitaptaryn qazaqshalaghan.

Saghat Jýsipting Qazaqstandaghy doyby oiynyn búqaralyq dengeyde keng taratugha at salysyp jýrgen tanymal doyby sheberi ekenin kópshilik bile bermese kerek. 2004 jyly Almatydaghy «Arys» baspasynan shyqqan «Sportivnyy Kazahstan» ensiklopediyalyq anyqtamasynda Sәkeng turaly mynaday joldar jazylghan: «....Qazaqstannyng doybydan (hat arqyly) eki dýrkin chempiony, KSRO-ng finalyna eki ret qatysqan, Qazaqstan komandasynyng qúramynda óz taqtasynda ýshinshi oryn alghan. Ýzdik partiyalary «Shashkiy», «Dambrete» jurnaldarynda jariyalanghan» (624 bet).

Doybydan sport sheberi, 2008 jyly «Túmar» baspasynan shyqqan «Doyby mektebi» kitabynyng avtory, әli kýnge deyin túghyrdan týse qoymaghan, ardagerler arasynan 2011 jylghy el chempiony bolghan  Sәkennin  júrtshylyq onsha mәn bermeytin, «qoyshy, doyby da oiyn ba» dep aitatyn osy bir óte qarapayym, biraq óte aqyldy, óte tereng oiyn jayly pikirleri  kópshilikke qyzyq bolar dep oilaymyz.

-          Sәke, doybyny aqyldy, intellektualdy oiyndar qataryna  jatqyza otyryp, oghan degen kózqarasymyz nege atýsti, nege jenil?

- Kózqaras deysiz, doybygha degen kózqaras tipti joq degen bolar edim. Doybygha biz balanyng oiyny dep qaraymyz. Eshqanday kýrdeliligi joq, tayyz oiyn sanaymyz. Sebebi 4-5 jastaghy balanyng ózi doybynyng erejesin op-onay ýirenip alady. Sodan bolsa kerek eshbir eresek adam balagha  «búl óte teren, aqyldy oiyn» dep aitpaydy, týsindirmeydi. Eresekter aitpaghan son, balalar onyng terendigine bara bermeydi, odan tez jerip ketedi. Solay desek te, doyby halyq arasyna keng taraghan (biraq jeniltek kýide) oiyn. «Doyby oinau bilesing be?» dep kez kelgen adamnan súrasang «bilmeymin» dep jauap beruge úyalady. Kýndelikti sóz qúramymyzda «eki jep biyge shyghu» degendi ekining birinde aitamyz. Bir sózben aitatyn bolsam, doyby naghyz halyq oiyny, qazaqtyng últtyq oiyny.

- Kenes zamanynda «orys doybysy» degen sóz tirkesi jii aitylatyn edi...

- Búl  qate sóz. Sol kezdegi  barlyghyn «ýlken aghagha» japsyra beretin otarlyq basymshyldyqtyng (aua rayynan bastap tabighat, jan-januarlardyng bәrin atadyq emes pe  - orys qysy, ormany, angy degendey) belgisi. Esh halyqtyng jekeshelendirip alghan doybysy joq, biraq әr halyqtyng óz dәstýr erekshelikterine baylanysty ony týrlendirip, qosymsha ózgeris, ereje engizuleri qalypty jaghday. Mysaly, songhy sharshygha   shyqqan tasty biz «bi» dep ataymyz, orystar «damka» deydi. «Damka» degen sóz ne maghnany bildiredi?  Qazaqsha  óte tauyp aitylghan «bi» atauynyng ózi onyng qazaqylyghyn,   jay tastyng tórge shyqqanyn, qosymsha ýlken mәrtebe alghanyn kórsetip túr emes pe?!

Álemde doybynyng birneshe ondaghan týrleri bar  - týrik, polyak, italiyan, aghylshyn, braziyl, ispan jәne taghy basqalar. Ár elde jergilikti halyq oghan óz erejelerin, óz ataularyn, ózgeshelikterin qosyp otyrghan. Qazaq dalasyna doyby 18 ghasyrda sauda joldary arqyly kelgen degen әngime bar. Qazaqta ony batys aimaqtarda «shatrash», basqa aimaqtarda «doyby» dep ataghan. Abay atamyz oinaghan búl oiyndy qazaqtyng últtyq oiyndarynyng qataryna qosqannyng esh sókettigi joq dep oilaymyn. Sondyqtan da búl oiynnyng óte qarapayymdylyghyn, ýirenuge onaylyghyn jәne últtyq oiyndargha jaqyndyghyn eskere otyryp, onyng jas balalardy jastayynan  -  alghyrlyqqa, eseptegishtikke, sabyrlylyqqa, shydamdylyqqa tәrbiyeleuge qolaylylyghyn eskere otyryp doybyny bala baqshalarynda mindetti týrde ýiretudi qolgha alsa (Bilim ministrligining qúlaghyna altyn syrgha) qanday jaqsy bolar edi.

-          Sonda sizdinshe, doybyny baghalamauymyzdyng týpki sebebi onyng qarapayymdylyghynda demeksiz be?

-Dәl solay. Doybynyng ýstirt kózge qarapayymdylyghy, erejesining jenildigi, ýirenuge onaylyghy  onyng baqytyn ashpay jýr, abyroyyn kótermey jýr degen bolar edim. Doybyny, shahmat, toghyz qúmalaq siyaqty aqyldy oiyndar qataryna engize otyryp, ony my gimnastikasy ýshin, aqyl shiratatyn, shyndaytyn, jattyqtyratyn kýndelikti  qajetti tirlikting biri dep nege qabyldamasqa?! Oghan eshbir qarajat, aqsha, shyghyn qajet emes.  Qúmarpazdyq qaupi  de joq.

Mynaday bir qalyptasqan, biraq jansaq pikir bar: Evreyler әlemdegi eng aqyldy últ, oghan  dәlelding biri  - doybydan, shahmattan әlem chempiondary men grossmeysterleri  negizinen alghanda osy últtan shyqqan deymiz. Múny belgili bir zandylyq dep te jýrmiz. Ony aitasyz, keybir jyldary aziyalyqtar aqyldy oiyndargha beyim emes, múnday oiyndargha qazaqtyng miynyng dayyndyghy tómen degen de pikirler aitylyp jýrdi emes pe. Búl pikirding qanshalyqty jansaq ekendigin 12 jasar Jansaya Ábdimәlik әlemdegi shahmattan eng jas grossmeyster bolyp dәleldedi ghoy.

-Sonda qazaqtyng atyn doybymen de shygharugha bolady demeksiz be? Aytpaqshy, doybydan qazaq grossmeysterleri , әlem chempiondary bar ma?

-Qazaqtan doybydan grossmeysterler de, әlem chempiondary bar. Qazaqtan doybydan eng alghashqy әlem chempiondary bolghandar  -  bizding astrahandyq qandastarymyz Mәjit jәne Janna Sarshaevtar. Aqtóbelik Mirat Jekeev pen oraldyq Altynay Júmageldiyeva óz qúrdastary arasynan әlem chempiondary boldy. Mirat Jekeev byltyr Aziya birinshiliginde chempion atanyp  túnghysh halyqaralyq grossmeyster ataghyn alghan qazaq bolyp otyr.

-Doyby siyaqty aqyldy oiyndardy búqaralyq dengeyge kóteruding  «kiltipany» qayda jatyr dep oilaysyz?

- «Kiltipan» sport basshylarynyng doybyny «olimpialyq» oiyn emes dep shettetpey oghan tiyisti nazar audaruynda. Oghan kóp qarjynyng qajeti de joq, úiymdyq mashaqattary da az. Jәy ghana mysal:  Qazaqstan premier-ligasynda oinaytyn bir futbolshygha júmsalatyn aqsha bir oblys ortalyghynda júmys isteytin shahmat, doyby, toghyz qúmalaq sport mektebin bir jyl boyy ústap túrugha jetken bolar edi. Jogharyda aityp ketken aghayyndy Sarshaevtardy orystar tóbesine kóterip otyr. Ekeuin de Peterburgke shaqyryp oqugha týsirip, baspana, júmys bergen. Bizge de óz daryndarymyzdy, solardy dayyndaghan ústazdardy qadirlep jaghday jasaghannyng esh artyghy bolmas edi.

-Elimizdegi doybynyng búqaralyq dengeyin arttyru baghytynda istelinip jatqan júmystar bar ma?

-Bar. Jalpy alghanda, doyby oiyny (shahmat pen toghyz qúmalaq ta) negizinen entuziastardyn, osy oiyndy erekshe sýietin, oghan shyn tәnimen berilgen adamdardyng arqasynda damyp kele jatyr. Olar doybyqúmarlardyng basyn qúrap, oblystyq  doyby federasiyalaryn qúryp jarystar ótkizip keledi. Atap aitsaq, shymkenttik Jandos Ýsenov (ol FMJD-ng viyse-preziydenti, respublikalyq  dәrejedegi tóreshi), qaraghandylyq ústaz, respublikalyq dәrejedegi tóreshi Alla Nikanorovna Chuprikting osy baghytta atqaryp jýrgen júmystary mol,  olar negizinen qoghamdyq dengeyde júmys istep keledi. Búl kisiler jergilikti basshylargha qayta-qayta baryp, qol jayyp, qaltaly azamattardy, tileuqorlardy, mesenattardy izdeuge kóp uaqyt-jigerin júmsaudyng arqasynda doybyny az da bolsa jyl sayyn jana dengeyge kóterip keledi.  Qazirgi jaghdayda búl júmystar azdyq etude. Doyby negizinen alghanda tek Aqtóbe, Oral, Shymkent oblystarynda ghana birshama tәuir dese bolady. Kóptegen oblystarda әli kýnge deyin doyby federasiyalary ashylmaghan, respublikalyq týgil óz aimaqtarynda jarystar ótkizbeydi.

-Doybynyng týrleri kóp ekenin aittynyz ghoy. Álemdik arenagha shyghu ýshin onyng qay týrine nazar audaru kerek?

- Bizding doybyshylar doybynyng 64 jәne 100 sharshyly jýiesimen ótetin Álem, Evropa jәne Aziya chempionattaryna qatysyp jýr. 100 sharshyly doybydaghy jetistikterimiz әzirshe joq. 64 sharshyly doybyda negizinen alghanda onyng klassikalyq týrinen (búrynghy «orys doybysy» degen atau qazir osylay delinedi)  jәne 64 sharshydaghy braziliyalyq erejemen halyqaralyq jarystar ótedi. Klassikalyq jýiemen ótetin jarystargha negizinen alghanda TMD elderining oiynshylary qatysady, al braziliyalyq jýiemen ótetin jarystargha Evropa, Aziya, Amerika qúrylyqtarynyng oiynshylary kózge týsip jýr. Izrailide, Ukrainada, Reseyde arnayy doyby basylymdary men jurnaldary shyghyp túrady.

Qazaqstanda da songhy jyldary doyby jarystary negizinen alghanda braziliyalyq jýiemen ótip keledi. Jas myqty oiynshylardyng sany kýn sanap kóbeyip keledi, qazirding ózinde birneshe halyqaralyq  master ataghy bar doybyshylar tәrbiyelendi. Braziliyalyq jýiege ýiretetin doyby oqulyqtarynyng joq ekenin eskere otyryp, osy olqylyqty toltyru maqsatynda sport sheberi Gennadiy Pak ekeumiz «64 sharshydaghy halyqaralyq doyby» degen oqulyq kitapty jazu ýstindemiz. Qúday qalasa keler jyly bitirip baspagha beremiz dep otyrmyz.

-Sәke, qoghamdyq,tanymdyq, aghartushylyq baghytynda atqaryp jatqan isteriniz jandana bersin.

Ángimelesken  Elserik Ábdiresh

«Abay-aqparat»

0 pikir