Júma, 19 Sәuir 2024
Janalyqtar 4689 0 pikir 9 Tamyz, 2012 saghat 06:42

Serik Erghali, mәdeniyettanushy. «Ayyng tusyn onynnan…»

Qazaqtyng osy bir tirkesi «Qyz Jibek» filmine qatysty jazylghan әnning ólenimen birge tughandyghyna kýmәndimiz. Ay men Kýndi aspandyq qana emes, ruhany baghdar, nyshan etken ata-babalarymyz búl tirkesti әldebir jaghymdy astrologiyalyq joralghygha qatysty beynelep ketse kerek.   
Shynynda da, aidyng onynan tuuy bolsa, ol qanday túrpatta? Ol ýshin aidyng «tuuynan» «óluine» deyingi merzimdegi onyng ýsh poshymyna nazar audarayyq:
1.    aydyng «arqasyn» (dónes beti) solgha berip, «jýzin» (oyys beti) ongha bere tuylghan jana aidyng jartykesh siyaghy;
2.    aydyng tolysqan dóngelek jýzi;
3.    aydyng «arqasyn» (dónes beti) ongha berip, «jýzin» (oyys beti) solgha beretin jartykesh siyaghy.

Aydyng búl ýsh fazasy da qazaqtyng sәikes týrdegi «tughan ai», «tolghan ai» jәne «ólgen ai» úghymdarymen berilgen. Alayda, songhy tirkes meylinshe qoldanysta joq, sebep, qazaqtyng aidy «óltiruge» tyryspauynda.
Qazaqtyng jogharyda keltirilgen tanymdarynan qol ýze bastaghan býgingi úrpaq aidyng atalmysh ýsh siyaghyn (analog) «jarty ai», «tolyq ai» dep túrpayy ataytyn boldy. Mәselen, «qyzyl jarty ai» dep soghatyn boldyq, ony qazaqy úghymmen «tughan ai» nemese sәikes týrde «tolghan ai» desek jetip jatyr.Tipti, songhysy qyzdarymyzdyng esimi bolghaly neshe ghasyr: Tolghanay!

Qazaqtyng osy bir tirkesi «Qyz Jibek» filmine qatysty jazylghan әnning ólenimen birge tughandyghyna kýmәndimiz. Ay men Kýndi aspandyq qana emes, ruhany baghdar, nyshan etken ata-babalarymyz búl tirkesti әldebir jaghymdy astrologiyalyq joralghygha qatysty beynelep ketse kerek.   
Shynynda da, aidyng onynan tuuy bolsa, ol qanday túrpatta? Ol ýshin aidyng «tuuynan» «óluine» deyingi merzimdegi onyng ýsh poshymyna nazar audarayyq:
1.    aydyng «arqasyn» (dónes beti) solgha berip, «jýzin» (oyys beti) ongha bere tuylghan jana aidyng jartykesh siyaghy;
2.    aydyng tolysqan dóngelek jýzi;
3.    aydyng «arqasyn» (dónes beti) ongha berip, «jýzin» (oyys beti) solgha beretin jartykesh siyaghy.

Aydyng búl ýsh fazasy da qazaqtyng sәikes týrdegi «tughan ai», «tolghan ai» jәne «ólgen ai» úghymdarymen berilgen. Alayda, songhy tirkes meylinshe qoldanysta joq, sebep, qazaqtyng aidy «óltiruge» tyryspauynda.
Qazaqtyng jogharyda keltirilgen tanymdarynan qol ýze bastaghan býgingi úrpaq aidyng atalmysh ýsh siyaghyn (analog) «jarty ai», «tolyq ai» dep túrpayy ataytyn boldy. Mәselen, «qyzyl jarty ai» dep soghatyn boldyq, ony qazaqy úghymmen «tughan ai» nemese sәikes týrde «tolghan ai» desek jetip jatyr.Tipti, songhysy qyzdarymyzdyng esimi bolghaly neshe ghasyr: Tolghanay!
Qarastyryp otyrghan taqyryp ayasynda bir mәselege toqtamay kete almaymyz. Ol býginde beyitter men meshitterge qadalyp jýrgen aishyqtar qaqynda. Ádette beyitting qúlyptasyna, tórt qúlaghyna aishyq ornalastyrady, biraq kóbine oghan «ólgen ai»  qoyylady, dúrysy o basta qoyylyp kelgen. Býginde ony qalay bolsa solay qoya salu dәstýrge endi.
Aydyng beyit basyna qoyyluynyng ózi halqymyzdyng iman-seniminen tuyndaydy.Jәne de beyitke aishyq qoyu tikeley islamgha qatysty degenge kýdikpen qaraghan jón, shamasy búl ejelgi týrkitekti halyqtardyng tanymynan tuyndaghan nyshan bolsa kerek. Oghan boylaytynday, talay mysaldy keltiretindey jaghday bar.Mine, sol tanymnan tuyndaytyn tújyrym mynau: «ólgen ai» - odýniyelik nyshan, al «tughan ai» - búdýniyening proeksiyalyq beynesi, búlar - bir birine ishinara qarama qarsy, polyarlyq úghymdar.
Endeshe, beyitting basyna onynan tughan aidy ata-babamyzdyng qoyuy tipti de mýmkin emes. Kerisinshe, týrkilik tanymnan bastau alatyn, onyng nyshandaryn, atributtaryn islamgha beyimdegen sopylyq negizder boyynsha meshitke taghylar ay «onynan tughan» aishyq bolyp tabylady. Búl jaytty araptar op-onay sheshken: olarda aidy shalqalay qoyady, sebep - týrkilik kýrdeli aspandyq tanym olargha jat. Jaghymsyz auaraydy bildiretin shalqalay jatqan aidy týrkiler eshqashan ornatpas edi!
Bir qyzyghy, 2001 jyly Tayau Shyghysqa saparymda ol jaqta aidyng jazda da shalqalay tuatynyn bayqadym. Endeshe әr halyq óz jaghyrapiyasyna say aidyng poshymyn da tandaghan bolyp shyqty.
Aydyng onynan tuuyn qazaq jaqsylyqqa balaydy jәne ol aspanghan qaray, jýzin ongha bere tuylghan ay poshymy. Imanymyzdyng da onynan boluyn qalasaq, tanymymyzgha da bir auyq nazar audaryp, dýniyetanym aspanynda adaspau jaghyn oilastyrghanymyz abzal. Iman,meshit,tughan ay - bәri de ondy qúbylystar men tanym nyshandary, abay bolayyq. Ondy poshym jaghymdy jaytty, teris poshym jaghymsyz jaytty tartady...

«Abay-aqparat»

0 pikir