Júma, 29 Nauryz 2024
Aymaq 8140 2 pikir 28 Qazan, 2021 saghat 13:47

Sakraldy Qazaqstan: Kýrshimdegi tanbaly tastardyng syry nede?

Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» atty maqalasynda kóterilgen negizgi baghdarlamanyng biri – «Qazaqstannyng kiyeli jerlerining geografiyasy» edi. Qazaqstannyng tarihi, kiyeli oryndaryna mәn beru, keshelek úrpaqqa dәripteu, olardyng geografiyalyq kartasyn jasau maqsatynda qolgha alynghan joba ayasynda kýni býginge deyin eleuli júmystar atqaryldy. «Qazaqstannyng kiyeli jerlerining geografiyasy»  baghdarlamasy әli jalghasyn tauyp jatyr. Biz býgin Abai.kz oqyrmandaryna shyghystaghy Kýrshim audanynda ornalasqan ejelgi petrogifter tarihy jayly tanymdyq materialdy úsynbaqpyz...


Kýrshim audanynda ornalasqan Saryóleng auylynan әri qaray bes shaqyrymday jerde jatqan Dolanaly teliminde petroglifterge toly erekshe tastar bar. Ereksheligi sol – ýlken-ýlken jaqparly tastar jalpaq jotanyng ýstin ala úzynnan-úzaqqa sozylyp, shoghyr- shoghyr bolyp birinen keyin biri qatarlasyp jatyr. Tanbaly tastardyng arasynda ejelgi obalardan, qorghandardan qalghan túraqtar, oryndar da bar ekeni bayqalyp túr.

Osy uaqytqa deyin biren-saran malshylargha ghana belgili bolyp kelgen búl jerdi eng alghash Saryóleng auyldyq mektebining tarihshy múghalimi Talaptan Toybaev tauypty. Ol Kýrshim audanyndaghy әli anyqtalmaghan petroglifterding tolyq tizbesin jasap, olardyng arheologiyalyq eskertkishterding qay týrine úqsaytyndyghyna saraptau jýrgizgen. Tarihshy solardyng ishinde, әsirese, Saryóleng auyly manynan tabylghan tastaghy suretterding qúpiyasyn tabugha airyqsha mәn berip, bәrin suretke týsirip, olardyng salynu tehnologiyasyn, ereksheligin zertteuge tyrysady. Ókinishke qaray, osydan birer jyl búryn ómirden ótken auyl múghalimi Dolanaly jәne Belaghash telimindegi tastardyng qúpiyasyn ashugha ýlgere almay ketken eken.

«Uaqyt ótken sayyn kómeskilenip bara jatqan búl tastardaghy derekterdi joghaltyp almas ýshin beynetaspagha týsirse, keyin uniyversiytet ghalymdarymen birlese otyryp búl júmysty jalghastyrsa, ólketanugha kóp paydasy tiyer edi. Búl terendete zerttey otyryp, audan mektepterinde qosymsha aimaqtyq komponent retinde paydalanugha túrarlyq qúndy material», – dep baghalaghan eken birneshe jyl búryn Talaptan Toybaevtyng Dolanalydaghy tastar qúpiyasyna qatysty izdenisine, zertteuine pikir bildirgen tarih ghylymynyng doktory, professor Sovetqan IYgibaev.

Saryólendik tarihshy osydan on jylday búryn ózi tapqan petroglifter-tastaghy jazulardy, syna jazulardy zerttey otyryp, búl jerding arysy ariylikterdin, berisi ghún, skiyf, saq taypalarynyng mekeni boluy mýmkin dep mólsherlep boljaghan.

Auyl ústazy qúpiyasyn tauyp, syryn ashugha asyqqan Dolanaly telimindegi petroglifter kóptigimen qosa, әrtýrli bolyp keletindigimen de erekshe kórindi bizge. Beyne bir tasqa tanba saludan jarys ótkendey me, dersing búl jerde. Búl jotanyng sansyz kóp tanbaly tastary Kýrshim ónirining bir kishigirim tarihy kuәligi ispetti. Taueshki, búghy, jylqylar, týieler, adamdar, kýn beynesi… Qatar-qatar jatqan tastargha birinen song birin oiyp, qashap, shekip sala bergen. Ári tastaghy tanbalar anyq, aiqyn kórinedi. Degenmen býlinip, býgingi úrpaqtyng qolymen «tanbalanyp» jatqan tastar da tabyldy. Kenshar kezinde osy jotanyng manynda qyryqtyq orny bolypty. Osy aradan ýsh shaqyrymday jerde Besjyldyq auyly tiyip túr. Aydalada qarausyz jatqan tarihy eskertkishke ghylymiy-zertteu ghana emes, kýtim, qamqorlyq ta kerek bolyp túrghany bayqalady. Qamqorlyqqa alynyp, kólik shoqyraqtap әreng jýretin qara joly jóndelse, Dolanalynyng tanbaly tasy Kýrshim audanyndaghy, oblystaghy taghy bir qúndy tarihy oryn, turistik nysan bolatyny sózsiz.

Saryóleng auyldyq okrugining qyzmetkeri Erghaly Madinov Belaghash pen Dolanaly telimderindegi tanbaly tastar orynyn qorshap, tarihy eskertkishti kýtip ústaugha qarjynyng joqtyghy qolbaylau bolyp jýrgenin, atalghan mәsele turaly audan әkimdigine úsynys aitylghanyn jetkizdi. Qarjy bólinip jotany qorshap, búl jaqqa jol salyp, kýre joldyng boyynan Dolanalygha qaray kórsetkish, núsqaushy belgi qoyylsa, tarihy jәdigerler jatqan jota kimdi de bolsa qyzyqtyrmay qalmasy ayan. Tanbaly tastargha arheologiyalyq qújattandyru, konservasiyalyq, geologiyalyq zertteuler jýrgizilip, kartagha týsirilse, suretterding jiyntyghy, kóshirmesi jasalsa, Kýrshim audanynda Aqbauyrgha jete-qabyl shaghyn aspan asty múrajayy payda bolar ma edi deysin. Tabighy ózgeristerge úshyramay san ghasyrdy artqa tastap sol kýiinde saqtalyp, sol qalpynda bizge jetip otyrghan búl eskertkishter elenbey qalmay, el kóretin, júrt keletin qasiyetti tarihy oryngha ainaluy kerek. -Dolanalydaghy jartastargha salynghan tanbalardyng taghy bir basty ereksheligi – tastardyng beti aldyn ala tegistelip, suretter salugha әbden dayarlanghandyghy. Petroglifterde jylqy men qoydyng sureti óte kóp kezdesedi. Búl sol kezdegi adamdardyng mal sharuashylyghymen ainalysqanynyng aiqyn dәleli. Týielerding qatarynan salynuy «Altyn tizbek» maghynasyn menzeydi. Jotadaghy tastarda temir dәuirindegi saq taypalarynyng diny nanym, senimderi de kórsetilgen, búghan dәlel – mýiizdi búqa men kýnning sureti. Búl jerdegi petroglifterding belgilerin talday kele, olardy saq taypalarynyng erte zamandaghy kórshileri arimas taypalarynyng qolymen tanbalanghan dep boljap otyrmyz. Tanbalardyng arnayy qúraldarmen, tastardy kesip, tegistey otyryp betine bederlene salynghanyn da anghardyq. Jota qyrqalarynyng ýsti ghana emes, asty da zerttelui tiyis dep oilaymyn, ol jerde obalar men qorghandar orynynyng bary әri olardyng erekshe kelgendigi bayqalady. Audandyq tarihy ólketanu múrajayy, audan әkimdigi tarapynan Saryóleng tarihy eskertkishteri orynyn zertteuge qoldau kórsetilse, búl jerge Samashev siyaqty arheolog aghalarymyzdyng ayaghy jetse, tughan ólkemizding tarihyna qatysty talay qúpiya, syrdyng ashylary sózsiz,- deydi Saryólendegi tanbaly tastardy zerttep jýrgen osy auyldaghy mektepting týlegi Janyl Adaq. Uniyversiytetting filologiya fakulitetinde oqyp jatqan Janylgha tarih kafedrasynyng oqytushylary Saryóleng jaqtaghy tanbaly tastardy birlese zertteuge úsynys jasaghan.

Ólketanushy, tarihshy Talaptan Toybaev oqushylardyng jazghy demalysy kezinde Saryóleng auylyndaghy balalar lagerining diyrektory bola jýrip, balalardy jyl sayyn tanbaly tastar basyna әldeneshe ret aparyp, tughan jerding tarihymen jaqynyraq tanystyrugha tyrysqan eken. Bertinde Saryólennen әri qaray Maraldy, Qoytas auyldary manyndaghy tanbaly tastar shoghyryna ekskursiyalyq sheru de úiymdastyrmaqshy bolypty. Biraq mezgilsiz kelgen ajaldan bastaghan isi jýrgizilmey qalghan.

Eskertu: Material Abai.kz aqparattyq portalyna arnalghan. Materialdy kóshirip basqanda, silteme kórsetu manyzdy!

Abai.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1578
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2280
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3604