Júma, 29 Nauryz 2024
Janalyqtar 4211 0 pikir 9 Shilde, 2012 saghat 12:55

Myrzadildә Ábdirahman. Mezgilsiz aqqan júldyz...

«Qartaymaytyn sekildi ólgender esh,

Ókinem men oy sonday órgenge kesh,

Bala kezde ghajayyp týs kórushi em,

Onday týsti ýlkender kórgen de emes»,-dep aqyn Jaras Sәrsek jyrlaghanday, búl pәny dýniyening soqpaqtary men irkelisteri tausylghan ba? Ana qúrsaghynan shyr etip týskennen-aq talbesikke jambasyng tiyedi. Talbesikke tiygen jambas túz-dәmin tausylghan song jerbesik ózine mәngi sinirip almaq. Búl - ómirding búljymas zany. Tumaq barda ólmek bar degen jazmyshtan qútylghan pende joq, bolmasy aidan anyq.

Adam ghúmyry ólsheuli ghana bolsa da búl dýniyening qu tirshiligimen arpalysyp, jantalasa ghúmyr keshu pendening peshenesine jazylghan eken.   Sóitip jýrip, qamshynyng sabynday qysqa ghúmyrdyng qalay óte shyqqany da angharylmaydy-au. Sonyng ózinde jerding jaryghyn jamaghanday, bireulerge kólgirsiymiz, aldy-artymyzgha qaramay maqtanamyz...

Qartyqqa  úrynyp, boydan quat kete bastaghanda ghana, "oy, darigha-ay, ótken ómir qayta ainalyp kelmeydi-au, osy jasqa deyin ne tyndyrdym" dep ar aldynda esep beruge tura keledi. Búrynghylar "ótken kýnde belgi joq", - desedaghy qysqa ghana ghúmyryn mәndi-maghynaly ótkizgen, keyingi úrpaqqa óshpes iz qaldyrghan azamattar barshylyq.  Solardyng biri әri biregeyi - Jaqsylyq Moldabekov desem artyq aitqan bolmaspyn.

«Qartaymaytyn sekildi ólgender esh,

Ókinem men oy sonday órgenge kesh,

Bala kezde ghajayyp týs kórushi em,

Onday týsti ýlkender kórgen de emes»,-dep aqyn Jaras Sәrsek jyrlaghanday, búl pәny dýniyening soqpaqtary men irkelisteri tausylghan ba? Ana qúrsaghynan shyr etip týskennen-aq talbesikke jambasyng tiyedi. Talbesikke tiygen jambas túz-dәmin tausylghan song jerbesik ózine mәngi sinirip almaq. Búl - ómirding búljymas zany. Tumaq barda ólmek bar degen jazmyshtan qútylghan pende joq, bolmasy aidan anyq.

Adam ghúmyry ólsheuli ghana bolsa da búl dýniyening qu tirshiligimen arpalysyp, jantalasa ghúmyr keshu pendening peshenesine jazylghan eken.   Sóitip jýrip, qamshynyng sabynday qysqa ghúmyrdyng qalay óte shyqqany da angharylmaydy-au. Sonyng ózinde jerding jaryghyn jamaghanday, bireulerge kólgirsiymiz, aldy-artymyzgha qaramay maqtanamyz...

Qartyqqa  úrynyp, boydan quat kete bastaghanda ghana, "oy, darigha-ay, ótken ómir qayta ainalyp kelmeydi-au, osy jasqa deyin ne tyndyrdym" dep ar aldynda esep beruge tura keledi. Búrynghylar "ótken kýnde belgi joq", - desedaghy qysqa ghana ghúmyryn mәndi-maghynaly ótkizgen, keyingi úrpaqqa óshpes iz qaldyrghan azamattar barshylyq.  Solardyng biri әri biregeyi - Jaqsylyq Moldabekov desem artyq aitqan bolmaspyn.

Ol Keles ónirinde tuyp, ósti, orta mektepti bitirdi, kemeldendi. Beretin kele, Tashkentte eki jogharghy oqu ornyn tәmamdady. Jaqang turaly býginde qalyng qazaq bile bermeydi. Ol óz túsynda bilikti ghalym hәm aituly aqyn edi. Ghalymnyng alghashqy baspaldaghyna taban tirep,  kandidattyq ghylymy dәrejege qol jetkizgen nebary qyryqtyng altysyna jetken shaghynda súm ajal ony aramyzdan әketti.

Ýlken daryn iyesining kózindey bolyp, artynda keler úrpaqtyng enshisine ólenderi, әnderi, esseleri,  әngime-audarmalary qaldy. Aqynnyng 1992 jyly Gh.Ghúlom atyndaghy poligrafiya-baspa birlestiginen  "Kóktemim menin" atty ólender jinaghy jaryq kórdi. Jinaqqa iydeyalyq-kórkemdik sapasy jaghynan oqyrman qauymdy baurap alatyn, taqyryptyq arnasy keng shygharmalary enip edi.  Tabighat-tughan jerge  arnau ólenderi, әzil-syqaqtary, kórkem audarmalary, esse-estelikteri qamtylghan jinaq aqynnyng aitar oiyn, ishki jan dýniyesin oqyrmangha etene jaqyndatyp, biyik talghamgha say somday bilgeni birden angharylady. Avtor  "Kóktemim menin" , "Kóktem", "Sәuletti may", "Sayra, sayra sandughashym", "Tandarym menin" degen taqyryp ayasyndaghy jyr joldarynda jyldyng eng әsem de әserli kezi adamzat pen jan-januarlardyng kóktemdegi qimyl-әreketi, shabytty enbegi, toy-duman, jyl qústarynyng mekenine saghyna jetken sәti jayly tyng oily biyik pafospen jyrlaydy. "Kóktem" óleninde:

 

Qar erip, tolyp aqsa, say-salagha,

Kelgendey kóktem kóship bay dalagha.

Kók shyghyp, qústyng qayta kelisteri,

Úqsaydy beyne albyrt - jay balagha,

-dep duman men shattyqqa toly mezgilding әserli kórinisi beriledi.

Al, ólenning qalghan shumaqtarynda kókoray shalghyndy shóp, kóktemning salqyn jeli, shúghylaly kýn, masatyday jaynaghan daladaghy gýlder kórinisi realistik túrghydan aiqyndalyp, oqyrmandy ózine tarta týsedi.

"Tandarym menin"  óleninde adam faktoryna aiyryqsha mәn bere otyryp, memleket Konstitutsiyasynda әrbir azamattyng qúqtary jayly pikirin anyq jetkize alghanyn bayqaymyz. Jyrdyng ón boyynda adam obrazy jandy sipatta somdalghanyn angharamyz. Avtordyn  kir juyp, kindik kesken jerine degen saghynyshy erekshe janghyryp túr. Ol:

 

Tughan jer, súluymsyn,symbatymsyn,

Tabighat bergen saghan súnghaq pishin,

Qaraudan kelbetine toya almaymyn,

Suretshi ornatqanday syrlap mýsin,

 

- degen jyr joldarynda aqyn óz auylyna, ondaghy agha-inilerine, keler úrpaqqa bolghan iltipat sezimderi tilge oramdy әri jinaqy etip berilgen.

Jaqsylyq Moldabekov ómirding san aluan tynys-tirshiligining ortasynda jýrip, qazanynda qaynap,  ony shynayy jyrlaghan aqyn. Ózbek elinde qazaq tilinde  baspa oryndarynyng joqtyghynan onyng shygharmalary der kezinde jaryq kórmedi. Jazghan ólenderi qoljazba týrinde jeke kitaphanasynda qalyp qoydy. Aqynnyng arnau ólenderinde ýzengiles dostaryn, inilerin jyrlaghan. Jaqannyng "Inime" atty arnau ólenin oqyghanymyzda, adamnyng jan jýregin eljiretip, ýlken oy qúshaghyna jeteleydi. "Aghagha qúrmet,inige iltipat" degen adamgershilik qaghidanyng ómirshendigin aqynnyng ón boyynan tabamyz.

 

Aghasy bardyn  - bar deydi,

Qayyspay túrar jaghasy.

Aghanyng isin al meyli,

Tómendemesin baghasy, -  dey kele, ini jayly deydi.

 

Inisi bardyng - bar deydi,

Dem alyp jatar tynysy.

Jaman bolsa inisi,

Aghagha qalar júmysy, -  deydi.

 

Múnda aqyn jastardyng dórekilikten, adamgershilikke jat psihalogiyadan arylugha, kesirli jolgha adym tastamaugha kenes beredi.

Aqyn ótken ghasyrdyng 60 - jyldary Ghany Múratbaev tuylghanynyng 100 jyldyghyna arnap  "Ghaniygha"degen óleng jazady

 

... Ghany dep syldyrlaydy búlaghymyz,

Ghany dep týriledi qúlaghymyz.

Ghany dep synsyp jatsa terek-talym,

Ghany dep iyiledi qúraghymyz

 

-degen jyr-shumaghynda jastar kósemine degen ystyq lebizin bildiru arqyly óskelen, kemel úrpaqty Ghany aghasynday bolugha ýndeydi. Qogham ómirining ózgeruine baylanysty jastardy reforma talaptaryna say bolugha shaqyrady.

Tughan jer, ósken orta әr bir aqyn qalamyna negiz bolghan, әri tolqytyp otyrghan. Óitkeni, tughan jerge, elge degen sýiispenshilik aqyn janyn shabytqa bóleydi. Elden jyraqta jýrse de, ansary auyp, qúrby-qúrdastarymen ótkizgen qyzyqty kýnderin bir sәt eske alady. Aqynnyng «Kelesim», "Mektebim","Shopan"taqyryptardaghy ólenderi oqyrman jýregine jylylyq úyalatady. Úiqys joldaryna jiti ýnilsek, ólenderinde lirikalyq saryn óte basym. Aqyn boyynda tabighilyq, qarapayymdylyqbary seziledi.

Ol ózining qysqa ghúmyrynda ghylymnyng órkendeuine mol ýles qosty, ónerding san qyrly janrlarymen ainalysty. Sazgerliktenqúalaqan emes-tin. "Kelesim","Balalyq shaq" ólenderining sózi men muzykasyn ózi jazdy. Kópshilikting qatysuymen ótetin mәdeny is-sharalyrda onyng ólenderi kýmis kómey әnshilerding oryndauymen shyrqalyp ta jýr.

Jaqang - satirik aqyn da edi. Onyng "Symbat-ay, iske onyng qymbaty-ay", "Jýz gramnyng әligi", "Júmysy bitken eken" degen qaljyng ólenderinde jalqaulyqqa, boykýiezdikke salynghandy satira nayzasyna iliktirip, әbden synap mәzi etedi. Syn týzelmey, is týzelmeydi - demekshi jastardyng jamanәdetterden aryluyna, dúrys jolgha týsiuine jol silteydi.

Qalamger týbi bir týrki bauyrlar ózbek teatr sahna ónerine mol ýles qosumen birge, halyqtar dostyghyna erekshe mәn berdi. Dramaturg  Vasit Halilovtyng "Synghan qanat" , "Nәtiyje" atty satiralyq iytermediyalaryn qazaq tilinde sheber sóilete bildi.  Shygharmadaghy әrbir keyipkerding sózin yqshamdap audaru barysynda naghyz sheberlik tanytqanyn, oqyrmandardyng ong baghasyn alghandyghyn bayqaugha bolady.

Biyik talant, ghalym әri qalamger, segiz qyrly, bir syrly jigit aghasyn jaqsy biletin dostary aghalary qalamger jayly óz estelikterin jastargha aityp otyrady.

Ekonomika ghylymynyng doktory, professor Nutfullo Hojaev: "Onyng armany óte kóp edi. Uakyt talabynan tuyndaghan ghalym - ekonomikalyq kiybernetika salasynyng avtomattandyrylghan basqaru-jýiesi boyynsha alghashqylardyng biri bolyp, kandidattyq dissertasiya qorghady. Ol ghylymy júmystargha ýlken qiynshylyqtardy jene otyryp, enbeksýigishtigi arqyly qoly jetti. Dosyna adal, әriptesterine shynayy mnezimen daralandy... " dep eske alghan.

Adamgershilik, serilik, iltipat - Jaqannyng boyyna bitken qasiyetter ispetti. Onyng isteytin syi-siyapattary tek auylda, ýide jýrgende ghana emes, «qyryq qadam alysqa shyqqan mýsәpirlik» saparda da qalghan emes.  Al, onyng dýniyege kózqarasy, elge, adamdargha degen mahabbaty, ghylymdaghy janalyqtary, qalamgerlikte ózinen keyingige qaldyrghan naqyl sózderi men óleng joldary halyqty tәnti ete alghan, - dep jazghan Tashkent qarjy institutynyng profesory Qajyakbar agha Sәlimov.

Aghamyzdyng dosy fizika-matematika ghylymdarynyng doktory, professor Jorabek Qaltúrsynúly óz esteleginde:  "Óler bala - ózgeshe", - deydi dana halqymyz. Jaqsylyq óz qatarlarynyng ishinde shoqtyghy biyik túratyn, erekshe jan edi...   1988 jyly jeltoqsannyng 28-júldyzynda onyng auyr jaghdayda ekendigi turaly Tashkentten suyq habar estidim, eki kýnnen song onyng qaytys bolghanyn bildik. Dýiim el-júrty, dostary jiylyp, ózi balalyq shaghyn ótkizgen Qaratóbening bauyryna - Moldabek atasynyng janyna Jaqandy jerledik»...

IYә, qayran esil er, Jaqsylyq agha shyn mәnindegi has talant iyesi edi.  «Jaqsygha jýrim joq ...» demekshi, óksigin basa almay ketken aghamyz qazir tiri bolghanda 70 jasqa tolghan bolar edi, amal neshik.

Kónilge medeu bolatyny, Jaqsylyq aghamyzdyng kókeyinen jaryp shyqqan ólenderi, әnderi,aytyp ketken asyl sózderi qalyng júrtshylyqtyng esinde mәngi saqtala beretindigi.

Myrzadildә  ÁBDIRAHMAN,

ekonomika ghylymdarynyng kandidaty,

dosent.

Astana.

«Abay-aqparat»

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1569
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2264
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3553