Júma, 29 Nauryz 2024
Janalyqtar 3578 0 pikir 2 Shilde, 2012 saghat 09:44

Asharshylyq jyly tughandar eleusiz qalmasa...

1932-33 jyldardaghy este qalghan asharshylyqtyng azabyn shegip, qúrban bolghan jandar ýshin ýnsizdik jariyalap, eske alu, olardyng sol kezdegi bastan keshken alapat kezenderin aityp ótu barshamyzdyng paryzymyz. Sebebi búl da sol jyldyng auyrtpalyghyn ensergenderding jadynda qalghan tariyh. Keshegi kýnimizdi, tarihymyzdy bilmey, ertenimizdi týzeu mýmkin bolmas. Osyny eskerip Elbasy mamyrdyng 31-in - Asharshylyq jәne sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni etip jariyalady.

1932-33 jyldardaghy este qalghan asharshylyqtyng azabyn shegip, qúrban bolghan jandar ýshin ýnsizdik jariyalap, eske alu, olardyng sol kezdegi bastan keshken alapat kezenderin aityp ótu barshamyzdyng paryzymyz. Sebebi búl da sol jyldyng auyrtpalyghyn ensergenderding jadynda qalghan tariyh. Keshegi kýnimizdi, tarihymyzdy bilmey, ertenimizdi týzeu mýmkin bolmas. Osyny eskerip Elbasy mamyrdyng 31-in - Asharshylyq jәne sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni etip jariyalady.

1928-1932 jyldardaghy ashar­shylyq talaydy qansyratyp, júr­tymyzgha qayghy-qasiret әkelgeni bә­rimizge ayan. Sol kezde halyq ashtyqtan ólim haline deyin jetken. Aman qalu­dyng kózin kóksegen halqymyz by­tyraday jan-jaqqa shashyrap, beti aughan jaqqa tarta bergen. 1929-1939 jyldar ara­lyghynda 2 millionnan astam halyq ashtan qyryldy.
Sol qiyn shaqta, yaky 1932 jyly dýnie esigin ashqan Gýlzada Sadyq­kelini: «1929 jyly Kenes ýkimetining qabyldaghan kýshtep újymdastyru sayasaty halyqtyng baryn tartyp alugha әkep soqty. Halyqtyng menshigindegi mal men jerlerin memleket menshigine ótkizildi. Al mal-mýlkin bergisi kel­megender Kenes ýkimetine qarsy shyq­qandar sanaldy. Halyqtyng dýniye-mýlki talan-tarajgha týsti» deydi ózine deyingilerden estigenin aitty.
- Sol jyldary Otanymyzda qan­shama halyq ashtyqtan qyrylyp jat­sa, qanshama adam shydamay, Qazaq­stan­nan bel asyp ketti. Jeytin tamaq ta bolmady. Kýnin kórip otyrghan ma­lyn tartyp alghan son, hal mýshkil bol­dy. Anam kolhozda istegen son, olar­gha jalaqynyng ornyna keyde biday beriletin, bidaydyng iyleuinen qalghan masaqtardy da tergen kezderi bolghan. Sony әkelip qol diyirmenimen úsatyp, sodan qatyrma, talqan jasap, әiteuir sonymen jýrek jalghaytyn­­byz. Da­ladaghy jua shópti de sýtke ysytyp, kóje etip, tamaq qyldyq.
Ol kezderi beyshara halyqqa eshkim meyirim tanytpady, al halyq arasynan shyqqan auqatty degenderine kýn kórsetpedi. Mening dýniyeden ozyp ket­ken jarymnyng tegi bay әri oqyghan kisiler bolghan eken. Sol ýshin de olar talay qudalanghan. Qayta-qayta izin andyghan son, tuystarynyng keybiri elimizden qashyp, Qytay jaqqa bet aughan. Al 1937 jyly otaghasynyng әke­sin qudalap, abaqtygha jauyp, aqyry atyp óltirgen eken.
Alapat ashtyqtyng saldarynan talay adam qyryldy, tipti dalagha shyq­san, kóz aldynda ólip jatqan adam­dardy kóretin kýige jettik. «Ásirese, ken óndiriletin rudnikterde bir kýnde jýzge juyq kisi mert bolghan» deydi she­shem. Adamdar bir-birin jegen kez­deri de bolghan eken.
Birde kolhozdan jalaqynyng ornyna berilgen bidaydy Semeyding Aqjal rudniygine satugha barghan. Sol kezde Aqjal rudniyginen shyqqan kendi sheteldikter kelip talap jatty. Olar sol jaqta ózderining dýkenderin de ashyp alghan. Sonda ashyqqan halyq sәl de bolsa artylghan bidaydy solar­dan aqshagha, tamaqqa auystyrghan. Anam ózimen meni kishkentay bolghan song jәne taghy bir tuysymyzdyng balasyn ertip, bidaydyng ornyna tamaq nemese aqsha alayyn dep barghan eken. Sonda meni tuysymyzdyng balasyna qaray túr dep, bizdi bir jerge otyrghyza túryp, ózi qapshyqty arqalap ketken. Anam kelse, men bolmappyn. Álgi bala - әkemning inisining 9 jasar balasy bolatyn, sodan súrasa, bir orys әiel qolymnan júlqyp tartyp alyp ketti deytin kórinedi. Sheshem qany basyna shauyp, ne isterin bilmey, alasúryp qalypty. Sóitip, zәre-qúty qashyp, әli ketip otyrghan uaqytynda, birer saghattan keyin jetektep orystyng әieli kelipti. «Mening balam joq edi, bala qylyp asyrap alayyn degen edim» dep aqtalyp, keshirim súrap, qaytaryp beripti. Sodan keyin anam meni «bi­reuding qazanyna týsip kete jazdaghan qyzym» dep otyratyn ylghi.
Anamnan da, әkemnen de erte aiyryldym. Ákem mening 9 jasymda ómirden ozyp, bar auyrtpalyqpen anam ózi kýresken. Keyin bes jyldan son, 14 jasymda sheshem de qaytys bol­dy. Sodan әkemning tuystarynyng qolyna bardym. Jetinshi synypqa deyin internatta oqyp, odan song qal­ghan ýsh synypty Óskemen qala­syndaghy qazaq mektep-inter­natynda oqyp, 10-synypty sonda tә­mamdadym, - deydi Gýlzada Sadyq­kelini.
Qyryq jyl boyy biologiya pә­ninen sabaq bergen Gýlzada Sa­dyqke­lini seksenning sengirine shyghyp otyr. Sonday-aq, Enbek Qorynyng qatysu­shysy, Halyq bilimining ýzdigi ataghy bar.
Gýlzada apa Elbasynyng ashar­shylyq qasiretinin, sol shaqtaghy saya­sy zobalanynyng qúrbandaryn eleu­siz qaldyrmay, olardy eske alugha bir kýn­di arnaghanyna dәn razy. Sonymen qatar asharshylyq jyldary tuylghan kózi tirilerdi de eleusiz qaldyrmasa qúba-qúp bolar edi degen lebizin de jasyr­mady.

Núrsúlu MYRZABEKOVA

«Ayqyn» gazeti

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1578
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2279
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3596