1949 jyly kommunistik rejiimnen jenilis tapqan Chan Kayshy ókilderi Tayvani aralyna baryp bekindi. Sol uaqyttan beri Beyjinge qarsylas atanyp kelgen Tayvani barynsha AQSh-qa jaqyndaudy josparlauda. Búl әsirese әskery baghytta iske asqanyn qalaydy. 1980 jyldardan bastap Tayvani men Qytay arasynda ýkimettik emes úiymdar arqyly birqatar baylanystar ornaghanyna qaramastan, sayasy arenadaghy qarsylyq arta týsken. Endi Qytay tikeley әskery sharalargha kóshuge dayyn ekenin anghartqanday, arandatugha kóshude. 

Qytay әskeri songhy aptada Tayvani araly manynda asa qauipti manevrlar jasauda. Bir apta ishinde Tayvannyng әue kenistigin jýzge tarta Qytaydyng bombalaushy, soqqy jasaushy jәne barlaushy úshaqtary búzyp kirgen.

Tayvani biyligi Qytay әskerining әue kenistigin búzyp kiruine qatysty ýlken bayandama jasady. Ol boyynsha 2 qazan kýni Qytaydyng 12 Shenyang J-16 joyghysh úshaqtary, alty Su-30 shabuyldaushy úshaghy men KJ-500 alystan barlaushy bir úshaghy Tayvani eline kirgenin, әue qorghanys jýiesi manyna jaqyn kelip, qauipti manevrlar jasaghany aitylady.

Ekinshi bayandama boyynsha 2 qazan kýni keshki uaqytta Qytaydy 20 úshaghy taghy da Tayvani әue kenistigin búzyp kirgeni aitylady. Onda Shenyang J-16, Su-30 jәne Y-8 úshaqtary bolghany kórsetilgen. Búl Tayvani biyligi resmy moyyndaghan eki arandatu әreketi. Odan bólek barlaushy úshaqtar men Qytaydyng shabuyldaushy jәne barlaushy kemeleri de Tayvani aumaghyna úday kirudi әdetke ainaldyrghan.

Tayvani úshaqtary jauap retinde әuege barlaushy jәne shabuyldaushy úshaqtardy kóterip, radiobaylanys arqyly Qytay úshaqtaryna әue kenistigin tastap shyghudy talap etken. 1 qazan kýni Qytay elining qúrylghanyna 72 jyl toluyna baylanysty Qytaydyng 38 úshaghy Tayvani әue kenistigin búzyp kirgen bolatyn.

Qytay men Tayvani arasyndaghy qarama-qayshylyq jyl sayyn artyp keledi. Búl AQSh pen Qytay arasyndaghy sauda soghysy kýsheygen sәtten bastap Tayvani ýshin kýres te kýsheydi. Qytay biyligi 2049 jylgha deyin Tayvanidy tolyq baqylauyna qaratudy oilap otyr. Yaghny Qytaydyng 100 jyldyghyna oray «birtútas Qytay» iydeyasy iske asuy tiyis.

AQSh bolsa Qytay manyndaghy senimdi seriktesi sanalatyn Tayvanigha Beyjinning qorqytu әreketterin qatang synaytynyn jetkizdi.

«Biz Beyjindi әskeri. sayasy jәne ekonomikalyq qysym kórsetuden aulaq bolugha shaqyramyz jәne Tayvani manynda beybitshilik pen tatulyq boluyna mýddeli ekenimizdi jetkizgimiz keledi. Biz Tayvanidy qoldaytynymyzdy jariyalaymyz jәne atalmysh aimaqtyng tynyshtyghyna alandaymyz», - dedi Djen Psaki. Psaky ózining mәlimdemesin qatang jәne joghary minberden aituy Qytaydyng ashuyn tudyrghanday.

Kýni keshe Qytaydyng SIM ókili Hua Chuniin jurnalistermen kezdesti. Kezdesu barysynda Qytaydyng Tayvani manyndaghy әreketi, AQSh-tyng mәlimdemesi jayynda da súraqtar qoyyldy. Hua Chuniin Tayvani Qytaydyng aumaghy ekenin mәlimdep, AQSh-tyng ishki isimizge aralasuy negizsiz jәne jauapkershilikten júrday dedi. Ol Qytaydyng aumaqtyq tútastyghyn qúrmetteuge shaqyrdy.

Onyng mәlimetinshe Vashington songhy uaqytta Tayvanidy qoldau әreketterin kýsheytip, aimaqty túraqsyzdandyru boyynsha әreket etude. Mysaly AQSh jaqynda ghana 750 mln dollar bolatyn qarudy Tayvanigha satugha kelisken. AQSh úshaqtary Tayvani eline qonyp, kemeleri Tayvani jaghalauyna ýzdiksiz toqtaytyny Qytaydy alandatatynyn da jasyrmady.

The New York Times gazetinde «Aughanstannan AQSh-tyng ketui Tayvani ýshin qalay bolmaq» atty maqalasy jariyalanghan edi.

«Beyjinning baghyna oray Aughanstan men Iraktaghy soghys AQSh-tyng nazaryn Qytay baghytynan birneshe jyl Tayau Shyghysqa alandatty. Qytay óz ekonomikasyn quattap, Italiyagha deyin jol salyp jatqanda, AQSh terrorizmmen kýreske mlrdtar saldy. Qytay Ontýstik Aziyada әskery bazalaryn kýsheytip, tura soqqy jasau mýmkindigin arttyrghan sәtte, AQSh Tayau Shyghysta sodyrlarmen soghysyp jýrdi. Biraq endi Tayau Shyghystaghy soghys bitken son, onday mýmkindik Qytayda joq. AQSh nazaryn basta qarsylasyna salady», - deydi maqalada.

Qytay Tayau Shyghysta da әskery әleuetin kýsheytip, AQSh-qa әskery salada da bәsekeles ekenin anghartuda. Pәkistanmen tyghyz әskery odaqtastyq ornatuda. Alayda búl mәselelerding barlyghy da Qytay ýshin Tayvaniday manyzdy bolghan emes.

«Qytay Gonkongty qatang janshyp, Shyghys Týrkistandy ýlken týrmege ainaldyru sebebi de dәl osy Tayvani. Olar Tayvanidy qosudy oilasa ishki qayshylyqtaryn tolyq retteui tiyis edi», - deydi The New York Times.

Ashat Qasenghaliy

Abai.kz