Júma, 26 Sәuir 2024
Anyq-qanyghy 5850 13 pikir 30 Qyrkýiek, 2021 saghat 13:41

Taliban qaupi: Ortalyq Aziya orgha týspey me?..

Aughanstan biyligin tәlibterding qolyna ótkenine tura bir jarym ay boldy. Taliban ózining ishki qarama-qayshylyqtaryn sheshuge tyrysyp jatyr. Aldymen olar Pandjsher aimaghyndaghy qarsylyqty joigha tyrysyp, aimaqtyng ortalyghyn basyp aldy. Masud jasaqtary jenilis tapqanyna qaramastan, songhy eki audandy óz baqylaularynda ústap túr. 

Tәlibter uaqytsha ótpeli ýkimetti qúrdy. Búl negizgi ýkimet emes, belgili bir uaqyt aralyghynda ghana júmys jasap, artynsha basqa ýkimet jasaqtalady dep uәde etude. Uaqytsha ýkimetke halyq narazy. Sebebi onyng qúramynda eki tәjik pen bir hazar últy ghana bar, al qalghan ýkimet mýshelerining barlyghy derlik pushtun últynan. Halyqaralyq sarapshylar ony tipti, «pushtun ýkimeti» dep te atauda. Tәlibterding ýkimetine narazylyqpen qatar, ishki qayshylyqtary da bar. Mysaly «Hakkany úiymy» biylikti bólu әdiletti ótpedi degen pozisiyada. «Hakkani» tәlibterding qúramynda bolghanymen iydeologiyalyq túrghydan basqa baghytty ústanady jәne qúrylu tarihy bólek. Olar salyq jәne qarjy ainalymyn teng bóludi úsynyp otyr. Tәlibterding aimaqtyq jasaq qolbasshylary da ózara biylikke qyrqysyp jatyr degen aqparattar bar. Mysaly Qandaghar, Mazariy-Shariyf, Kabul, Qúndyz syndy iri qalalar әr qolbasshygha berilgen, uaqytsha ýkimette ministrler taghayyndalghanyna qaramastan, kóp jaghdayda iri qalanyng tizginin ústaghandar baghyna bermeytin kórinedi.

«Taliban» ózining uәdesin oryndap, halyqtyng әleumettik jaghdayyn teng etemin degenine qaramastan ekonomikalyq mýmkindikteri shekteuli, tipti, joq desek te bolady. Mysaly búrynghy aughan biyligining 10 mlrd dollaryn AQSh biyligi búghattap tastady. Tәlibtermen júmys isteuge birqatar әlem bankteri bas tartqan. Shekara beketterining kópshiligi әli jabyq túr. Ásirese Tәjikstan Aughanstanmen shekaralas beketterin mýlde ashpady.

Tәlibter biyligining nyq túruy eng aldymen kórshiles eldermen qarym-qatynasynyng jaqsy boluyna baylanysty ekenin jaqsy týsinedi. Sondyqtan da olar biylikti kýshpen basyp alghan son, kórshiles memlekettermen kelissózder ótkizuge tyrysyp jatyr. Aughanstan Ortalyq Aziyadaghy ýsh memleketpen tikeley shekaralas bolghandyqtan, olarmen de qarym-qatynasyn retteuge әzir.

Shavkat Mirziyyoev dal ponyati, chto Uzbekistan vstupit v EAES kak nabludateli - Novosty – Mir – Kommersant

Tәlibter Ortalyq Aziya elderining ishinde Ózbekstandy seriktes sanaydy. Tashkent Talibanmen kelissózdi osydan eki jyl búryn bastaghan. Bastapqyda Kabul men Taliban arasyndaghy kelissózdi jyljytu alany retinde qúrylghan Tashkent kelissózderi, qazirgi tanda tәlibter men Ózbekstan arasyndaghy kelissóz alanyna ainaldy. Taliban Ózbekstannan ekonomikalyq qoldau kýtse, Tashkent shekara qauipsizdigi men Aughanstandaghy ózbekterding jaghdayyna baylanysty qatynas ústanugha tyrysuda. Aughanstanda 2-3 mln etnikalyq ózbek túrady degen boljamdar bar. Jarty ghasyrgha juyq sozylghan týrli әskery qaqtyghystar Aughanstanda naqty halyq sanaghyn jýrgizuge mýmkindik bergen joq. Sәikesinshe Aughanstannyng etnikalyq qúramy men halqynyng sanyna qatysty dәl aqparat songhy qyryq jylda jasalmady.

Tәlibter biylikke kele sala Ózbekstangha óz ókilderin jiberdi. Beyresmy aqparat kózderine sýiensek olar shekara manynda kelissózder jýrgizgen. Kelissózderding negizgi baghyty Ózbekstandaghy Aughanstan úshaqtary men úshqyshtaryn keri qaytaru mәselesi bolghan. Aughanstanda rejim qúlaghan sәtte 46 úshaq pen tikúshaqty tizgindegen úshqyshtar Ózbekstan aumaghyna ótip ketti. Olar óz otbasy mýshelerin ala ketken bolatyn. Jiyntyghy 465 adam Ózbekstandy panalady. Al qyrkýiekting ortasynda olardy AQSh Katardaghy әskery bazasyna evakuasiyalady. Tәlibter «úshqyshtardy bizge berinder» degen talap qoyghan bolatyn. Sebebi Talibangha jyldar boyy qyrghyn salghan dәl osy aughan úshqyshtary edi. Biraq Tashkent AQSh-tyng talabyn oryndap, olardyng qauipsiz aimaqqa evakuasiyalanuyna mýmkindik berdi. Endi Taliban tikúshaqtar men úshaqtardy qaytarudy súrauda, ol talabyna resmy Tashkent jauap qatpady. Atalmysh mәsele qos tarap arasyndaghy qarama-qayshylyqqa negiz boluda.

Mәselening sheshilmegenine qaramastan, tәlibter Ózbekstandy tәuelsizdik kýnimen resmy túrghydan qúttyqtady. Ózbekstan men Aughanstan arasyndaghy shekara úzyndyghy 160 shaqyrymdy qúraydy jәne ony baqylau ózge elderge qaraghanda onay. Alayda Tashkent Aughanstandaghy týrli terrorlyq toptardyng qúramynda bar ózbekterding óz eline qaytyp keluin qalamaydy. Sondyqtan da tәlibtermen qatynasyn tyghyz etudi josparlauda. Al tәlibter «óz aumaghymyzdy lankestik oshaghyna ainaldyrmaymyz» degen uәdesin qaytalaudan jalyqpay keledi.

Aughanstan shekaralasatyn taghy bir el Týrkimenstan. Týrkimen biyligi tәlibterding Aughanstandy basyp aluyna qatysty birde-bir mәlimdeme jasaghan emes. Dey-túra, Ashhabad jaghdaygha alandauly ekeni anyq. Búghan deyin týrkimen biyligi shekara manyndaghy tynyshtyq ýshin tәlibterge beyresmy aqparattar boyynsha qarjy tólep kelse, endi olarmen kelissóz jýrgizuge mәjbýr bolmaq.

Voorujennye sily Tadjikistana na voennom parade v Darvozskom rayone - Sputnik Tadjikistan, 1920, 27.09.2021

Ortalyq Aziyada Aughanstanmen shekarasy úzyn elding biri Tәjikstan. Tәjik biyligi tәlibterdi moyyndamaytynyn birden anghartty. Oghan Talibannyng Aughanstandaghy etnikalyq tәjikterding mýddesin eskermeui, Pandjsherde qughyndau sayasatyn ústanuy da sebepker boluda. Rahmon tәlibterdi moyyndamaytynyn anyq kórsetu maqsatynda 2 qyrkýiek kýni Ahmad Shah Masud Ismoil Somony ordenimen marapattady. Sonymen qatar atalmysh marapatty Aughanstannyng preziydenti bolghan Burhanuddin Rabbaniyge de berildi. Dushanbe Talibangha qarsy soghysqan túlghalardy úlyqtap, qazirgi biylikti moyyndamaytynyn kórsetti. Taraptar arasyndaghy qayshylyq artuda. Taliban Tәjikstanmen shekaralas aimaqqa myndaghan arnayy jasaghyn jibergenin mәlimdese, Tәjikstan ýsh kýn búryn Aughanstan shekarasynda ýlken әskery jattyghu ótkizdi. Onda preziydent Rahmonnyng ózi qatysty. Al tәlibter Tәjikstan ishki isimizge aralasuda degendi aituda. «Tәjikstan bizding isimizge aralasuda, әr әreketke qarsy әreket bolatynyn úmytpasyn», - dedi olar Al-Jazeera arnasyna bergen súhbatynda.

Posol Kazahstana vstretilsya s predstavlyaishim «Taliban» i.o. glavy MID Afganistana - Analiticheskiy internet-jurnal Vlasti

Talibanmen qatynasty ornatugha niyettilerding biri Qazaqstan. Qazaqstanda lankestik úiym dep tabylghan «Taliban» ókilimen Qazaqstannyng Aughanstandaghy elshisi Álimhan Esengeldiyev kezdesti. Jeksenbi kýni Kabulda Aughanstannyng syrtqy ister ministrining mindetin atqarushy Ámir Han Mottaky elshini qabyldady. Ol Talibannyng bedeldi mýshesi sanalady.

«Kezdesu barysynda taraptar eki el arasyndaghy sauda qatynastaryn damytudyng manyzdylyghyn atap ótip, sauda salasyndaghy ekijaqty yntymaqtastyqty keneytuge uәdelesti», - dep mәlimdedi Taliban ókili Twitter paraqshasynda.

Qazaqstan preziydenti Qasym-Jomart Toqaev 8 qyrkýiek kýni shetel elshilerine senim gramotasyn tabystady. Atalmysh sharada Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstannyng Aughanstangha qatysty ústanymyn aitty:

«Aughanstandaghy kýrdeli daghdarys jaghdayynda Qazaqstannyng pragmatikalyq syrtqy sayasaty manyzdy bolyp otyr. Soghystan toz-tozy shyqqan búl elmen ortaq shekaramyz bolmasa da, Almaty men Kabuldyng arasy úshaqpen bir-aq saghattyq jer.

Men TMD, Europalyq Odaq jәne Tayau Shyghystaghy әriptesterimmen tyghyz baylanysta otyrmyn. Eger sizderding memleketteriniz ben ýkimetterinizding basshylary niyet bildirse, olarmen oi-pikir almasugha әrqashan dayynmyn.

Ázirge Aughanstandaghy dýrbeleng ónirlik qauipsizdik problemalaryna nazar audartyp túr. Qazaqstan zorlyq-zombylyqtyn, zansyz esirtki ainalymynyng jәne Aughanstannan tys jerlerge baqylausyz kóship ketuding aldyn alu maqsatynda búl elmen yntymaqtastyq ornatugha dayyn.

Tәlipter birtútas, inkluzivti jәne ókiletti últtyq ýkimet qalyptastyryp, ózderinin, shyn mәninde, baysaldy pozisiya ústanatynyn jәne kelissózderge beyildi ekenin dәleldeydi dep ýmittenemin.

Qazaqstan Aughanstannyng óz ishinde jәne kórshilerimen tatu-tәtti, beybitshilikte ómir sýretin túraqty, egemen jәne birtútas memleket bolghanyn qalaydy. Biz birinshi kezekte eldegi qalyptasqan gumanitarlyq qiynshylyqtardy sheshu ýshin jana biylikpen konstruktivti iskerlik baylanystar ornatugha dayynbyz.

Halyqaralyq qoghamdastyq Aughanstandy qazirgidey daghdarys kezinde qiynshylyqtarmen betpe-bet qaldyrmauy kerek. Kerisinshe, biz bolashaqta Aughanstannyng ekonomikalyq jәne ornyqty damuy ýshin barlyq is-әreketterimiz ben josparlarymyzdy júmyldyruymyz kerek», - dedi ol.

35 etnicheskih kazahov dostavily spesbortom iz Afganistana v Almaty (foto) | NUR.KZ

9 qyrkýiek kýni Qazaqstan Aughanstannan arnayy reyspen 35 qandasty elge jetkizdi. Aughanstandaghy qandastardy elge kóshiru júmystary óz jalghasyn tabatyn bolady. Búl operasiyany iske sәtti asyru ýshin shynayy biylikti qolyna alghan tәlibtermen baylanys ústau da manyzdy bolmaq.
Aughanstandaghy biylikti Taliban tolyq qolyna alghanyna qaramastan, ishki túraqtylyqty ústap qaluy qiyngha soqpaq. Elding birqatar aimaqtarynda DAISh (IGIYL) sodyrlary tәlibterge qarsy soghys jariyalap, jarylystan úiymdastyruda. Al bankterde tanghy besten kezekke túryp, jinaghan qarjysyn alugha niyet tanytqan halyqta esep joq. Elde azyq-týlik tapshylyghy sezilude. Qoymalar bos, al halyqaralyq esepshottar búghattalghan. Saldarynan aldaghy ýsh aidyng ishinde Aughanstanda ashtyq boluy mýmkin. Onday jaghdayda bosqyndar legining bir baghyty Ortalyq Aziya bolatyny anyq.

Ka Myrza 

Abai.kz

13 pikir