Beysenbi, 25 Sәuir 2024
Janghyryq 4439 4 pikir 16 Qyrkýiek, 2021 saghat 14:31

Ary taza azamat

Búl kishkene maqalany Abai.kz búdan on shaqty jyl búryn jariyalaghan edi. Maqala keyipkeri Talaybek Ylaevtyn  «Jariyalanbaghan demonstrasiya hronikasy» degen taqyryppen Ásiya Bayghojina jasaghan derekti filimde kóterilis jayynda estelik aityp túrghanyn jaqynda ghana kórdim de, sondaghy beynesin (skrinshot) qosyp, sayt oqyrmandaryna qayta úsynudy jón kórdim... 

Jeltoqsan kóterilisinen beri otyz bes jylday uaqyt  ótkenmen, oilap qarasaq, ony basyp-janshugha qatysqan, sondaghy belsendi әreketteri ýshin ókimet marapatyna ie bolghan  jazalaushylar ishinen tek bir ghana adamnyng opynugha batyly barghan eken. Onyng ózi demokratiyalyq reformalar tolqynymen qúrylghan 1989 jylghy alghashqy komissiyanyng júmysy túsynda bolghan oqigha kórinedi...

Barshagha belgili, deputattyq súrau salular men saylaushylardyng talap-tilekterine oray,  1989 jylghy 6 mausymda  Qazaq KSR Jogharghy Kenesi  Tóralqasy 1986 jylghy 17–18 jeltoqsan oqighasyna baylanysty mәselelerdi qarastyru ýshin arnayy komissiya qúrghan bolatyn.  Jyldyng songhy shiyregine qaray qúramy keneytildi, mәseleni jan-jaqty zertteudi kózdeytin baghdarlama jasaldy, sarapshy toptar qúryldy da, Komissiya júmysqa qyzu kiristi. (Alayda, júmysyn ayaqtamaghanyna qaramastan, respublika biyligining jogharghy eshelonyndaghy yqpaldy toptyng astyrtyn әreketi saldarynan, Jogharghy Kenes  Tóralqasy  ony bes aidan keyin, 1989 jylghy 14 qarashada tarqatyp jiberdi.). Komissiyanyng atqaryp jatqan júmysynyng barysy  jayynda Qazaq KSR Jogharghy Kenesi  Tóralqasyna úsynghan habarlamasynda KSRO halyq deputaty, KSRO Jogharghy Kenesining mýshesi Múhtar Shahanov sol shaqqa deyin anyqtalghan mynanday derekter keltirdi: 17 jeltoqsanda beybit maniyfestasiya týrinde bastalghan narazylyq bes mynday student jәne júmysshy jastar qatysqan jappay tәrtipsizdikke úlasty, jaghdaydy túraqtandyru ýshin  ishki әskerding qyzmetkerleri, әskery oqu oryndarynyng kursanttary  (7618 adam) júmyldyrylghan, Frunze (Bishkek), Tashkent, Chelyabinsk, Novosibirsk, Tbilisi, Ufa, Sverdlovsk qalalarynan әskery bólimder aldyrylghan, halyq jasaqshylary retinde kóshelerge temir kespeltek, armatura, kabeli, t.s.s. qarularmen jaraqtalghan 10 mynday adam shygharylghan.

Úzyn sany 18 mynday osynau «tәrtip saqshylary» is jýzinde jazalaushylar men juasytushylar boldy da shyqty. Olardyng demonstrasiyagha qatysushylardy úryp-soghu әreketteri saldarynan 1233 adam (búl tek emdeu mekemelerinde tirkelgenderding sany)  týrli dәrejede jaraqat aldy. Qansha jannyng qaza tapqany kýni býginge deyin jasyryluda.

Búl – kenes ókimeti kezindegi biylikting óz halqyna qarsy jasaghan qylmysy bolatyn. Ony ashudy maqsat etken komissiya da kenes ókimetiniki edi. Sondyqtan, óz qylmysyn ashqyzugha mýddeli bolmaghandyqtan, biylik komissiyany taratyp jibergen-di.

Qylmysty ókimet býginde kelmeske ketti, әskery bólimderi alangha shyqqandardy jazalaumen әm juasytumen shúghyldanghan aibyndy Sovet Armiyasy da ghayyp boldy. Qazir kenestik quyrshaq Qazaq Respublikasynyng ornyna tәuelsiz Qazaqstan Respublikasy tu kótergen. Biraq tarih sahnasynan yghystyrylghan sondaghy sovettik biylikting memlekettik  qylmysy әli jerine jete ashylghan joq. Osyny oilaghanda,  Sovet Armiyasy soldatynyng qazaq ókimeti bergen marapattau qaghazyn qaytaryp jiberui jәne onyng kýni býginge deyin múnday qadamgha  barghan jalghyz  adam  ekeni qayran qaldyrady...

Búl jigit – Qyrghyz Respublikasynyng azamaty Ylaytegin Taalaybek Moldobekuulu (Ylaev Talaybek Moldobekúly). 1985–1987 jyldary 5449-shy әskery bólimde qyzmet etken. 1986 jylghy 17 jeltoqsanda olardy dabylmen túrghyzyp, Almatydaghy Qazaqstan Kommunistik partiyasy Ortalyq Komiytetining ghimaratyna alyp keldi. Bәri de kaska kiyip, qalqan, protivogaz jәne soyylmen jaraqtanghan bolatyn. Jaraqtaryn avtomobiliderge qaldyryp, minbe aldyna tizildi. Alanda demonstranttar (shamamen 500–600 adam)  toby  túrghan. Sol kezde Beybitshilik danghylynan ekinshi top kórindi.

«Biz әueli olardy alghashqy toppen qosyldyrmaugha tyrystyq, biraq kedergi jasay almay, qaytadan ornymyzgha kelip túrdyq, – dedi Talaybek Komissiyagha Qyrghyzstandaghy Ystyqkól oblysy Jetiógiz audanynan jazghan hatynda. –  Shamamen saghat 15–16-lardan bastap alangha halyq kóptep kelip jatty da, mitingileushiler qatary tez ósti.  Olardyng tarapynan biz jaqqa әldeqanday agressiyalyq nemese sonday bir qastyq pighyl kórsetilgen joq. Biraq, bala kótergen әiel sóilep bolghannan keyin, basqa da sóilegisi kelgenderdi minbege jibermey jatty, búl Qazaqstan әkimshiligining beydemokrattyghyn kuәlandyrady.

Alandaghy júrt narazylyq bildirip, minbedegi basshylardy aiyptay bastady, sosyn  bizge shepten  minbege ótkizip jiberinder dep ótinish aitty. Odan keyin bizdi jazghyrugha kiristi. Key tústan «fashister» degen aiqaylar shyghyp jatty. Bireuleri basymyzdan qúlaqshynymyzdy júlyp alyp, әr jaqqa laqtyra bastady.

Milisionerler belsendiler men ýgitshilerdi ústap, top ishinen sýirep alyp shyghugha kiriskende, adamdar qatty ashu shaqyrdy. IYin tiresip, ilgeri tolqydy. Biz toptyng tegeuirindi qyspaghyn birer mezgil ghana ústap túra aldyq. Sosyn adamdar nópiri bizdi tribuna syrtyna yghystyrdy. Minbe syrtyndaghy bordur boyymen tizilip sapqa túrdyq.

Osydan keyin boyyn ashu kernep elirgen tobyr bizge qaray qoldaryna ilikkendi (qar, júlynghan ókshe, tt.) laqtyra bastady. Sonda biz búiryqqa sәikes olardy alangha quyp shyqtyq ta, qaytadan minbe syrtynda oraldyq.

Birer mitingishiler qútyrtushylardyng azghyruyna týsip qalmaugha shaqyryp jatty, biraq olardy eshkim tyndamady. Arandatylghan adamdardyng keybiri bizge tas laqtyrdy. Sonda biz Qazaqstan ishki ister ministrining búiryghy boyynsha qalqan men soyyl alyp, demonstrasiyany quyp taratugha kiristik.

Biz qarulanghannan keyin jәne topty quudy jýzege asyrugha kiriskenimizde, kýshti tәrtipsizdikter bastaldy. Jauap retinde bizge tas, syndyrylghan graniyt, mәrmәr kesekteri jaudyryldy. Shamamen saghat 23-te men soqqydan esimnen tanyp qaldym da, gospitaligha týstim.

Mening bataliondas joldastarymnyng aitqandaryna qaraghanda,  saghat 23-ten keyin kýrek (MSL – malye sapernye lopaty – saperlik shaghyn kýrekter) ústaghan shekara uchiliyshesining kursanttaryn iske qosqan. Kursanttar «býlikshilderdi» sózding tura maghynasynda, is jýzinde turap-shapqylady... Mening joldastarym búl aitqandarymdy rastaydy!»

Soyyl men saper kýrekshesin qoldanudyng saldary sol, demonstranttar  qyrghyngha úshyratyldy: «men jәne menimen birge әskery qyzmette bolghan mening joldastarymnyng bәri qúrbandyqtar sany búqaralyq aqparatta habarlanghanday 2 adam emes, odan әldeqayda kóp ekenin óte jaqsy bildik», – dep jazdy Talaybek Ylaev. Ol әskerge shaqyrylghanyn maqtanysh etip, әrdayym «barlyq jarghylyq talaptardy oryndaugha tyrystym», – deydi, – «biraq jeltoqsan oqighalary meni armiyagha degen antipatiyagha alyp keldi». Onyng ilanymynsha, Almaty alanyna әsker aparu – búqany shayqasugha shaqyrghan matodordyng qolyndaghy qyzyl shýberektey ról atqarghan. «Men taghy da qaytalaymyn – halyq agressiyashyl pighylda emes bolatyn»...

Talaybek 1987 jyly әskerden bosap eline kelgeninde, ózine kýdikti kózben qaraghandardy kóruding jәne tu syrtynan aitylghan «fashist» degen sózdi estuding auyr bolghanyn jazypty. «Mening atam fashistermen soghysta qaza tapty, – deydi ol. – ... fashister turaly kitap oqyp, filim kórgenimde, adamdardyng qalay hayuangha ainalatynyn týsinbeushi edim, biraq ózimning kuә bolghan jәitterimnen keyin, múny qaytip op-onay jasaugha bolatynyn – adamdardy tek basqa halyqtargha ghana emes, óz halqyna da jauyqqan angha ainaldyrugha bolatynyn úqtym».

Ol Almaty alanyna әsker kirgizgenderdi, әsirese saper kýrekshesimen qarulanghan kursanttardy әkelgenderdi qatan  jazalau kerek deydi, sonymen birge, qantógiske úlasqan osy sanksiyasyz mitingti úiymdastyrghandar men alangha spirtti ishimdikter, armaturalar jәne t.b. suyq qaru tasyp әkelgenderdi de jauapqa tartu kerektigin aitady.

Talaybek qyrghyz elinen joldaghan hatynda ózin «erjýrektigi men janqiyarlyq is-qimyly ýshin» Qazaq KSR Jogharghy Kenesi Tóralqasynyng Gramotasymen marapattalghanyn habarlay otyryp: «Jazyqsyz jandardyng qany jaghylghan búl las zatty men keri qaytaramyn»,  – dep jazypty. Al Gramotanyng shekesine: «Men búl dýniyeni qaytaramyn, sebepteri mening hatymda kórsetilgen. Búl zat mende saqtalugha layyq emes. Men fashist emespin, onyng ýstine – MÁNGÝRT emespin», – dep qolyn qoyghan.

Kóterilis basyp-janshylghannan keyin, «erlikteri ýshin» respublikanyng eng biyik nagradalary – Qazaq KSR Jogharghy Kenesining Qúrmet gramotasymen jәne Jogharghy Kenes Tóralqasynyng Gramotasymen jazalaushylar men juasytushylar qatarynda túrghan jýzdegen soldat (syrttan әkelingen әskery kýshter qatarynda bolghandar da), milisioner, halyq jasaqshysy marapattaldy. Ondaghan adam Mәskeuden orden-medalider aldy. Solardyng ishinen tek Sovet Armiyasynda qyzmet etken qyrghyz jigiti Talaybek Ylaytegin ghana (bәlkim, maghan mәlim emes ózgeler de bar shyghar) atalghan qadamgha barghan. Sonysymen de ol barshamyzdyng qúrmet kórsetuimizge әbden layyq azamat.

Al óz ishimizdegi «erler» nege ýsh onjyldyqtan astam (35 jyl!) uaqyt  boyy ýnsiz jýr? Búl olardyng qazaq mýddesine jany ashymaytyndyqtarynyn, Jeltoqsan kóterilisine mәn bermeytindikterining belgisi emes pe? Biz tek Talaybekting batyl sheshimi jayyn ghana әngimelep otyrmyz. Is jýzinde, sol kezende halyqqa qarsy jýrgizgen repressiyalyq sharalary  ýshin – jýzden astam qyz-jigitke jaza kesken sottar da, myndaghan adamdy júmystan, oqudan shygharghan, partiyalyq, komsomoldyq jazamen qudalaghan әkimshi-funksionerler de óz әreketterine syny kózben qaray qoyghan joq. Olardyng tarapynan moralidyq túrghyda tazarugha qúlshynys bolmauy qalay?

Jә, búlar tym jalpylama súraqtar bolar, odan da, naghyz azamat Talaybek Moldobekúly Ylaevtyng óz qoltanbasymen aishyqtalghan tarihy qújatyna nazar audarayyq. Óitkeni búl – tazarudyng jarqyn mysaly...

Suretterde:

Talaybek Ylaevtyng qoltanbasy bar Qazaq KSR Jogharghy Kenesi Tóralqasy Gramotasynyng syrtqy beti.

Qazaq KSR Jogharghy Kenesi Tóralqasy Gramotasynyng ishki beti – T. Ylaevtyng marapattalghany jayyndaghy qazaqsha mәtin.

Qazaq KSR Jogharghy Kenesi Tóralqasy Gramotasynyng T. Ylaevty marapattaghan oryssha mәtini bar  ishki ekinshi beti.

Talaybek Ylaev Ásiya Bayghojinanyng «Hronika neobiyavlennoy demonstrasii» derekti filiminde (1991 j.) kóterilis jayly estelik aityp túr.

Beybit Qoyshybaev

Abai.kz

4 pikir