Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
El ishi... 4714 5 pikir 13 Qyrkýiek, 2021 saghat 17:07

Memlekettik shekara jәne ony shyndaghandar turaly shyndyq

«Qazaqstan-2030» strategiyalyq baghdarlamasyndaghy basymdyqtardyng biri retinde belgilengenindey, aumaqtyq tútastyqty saqtau jәne últtyq qauipsizdikti qamtamasyz etu mindetterine arnalghan qazaqstandyq diplomatiyyanyng kýsh-jigeri tabystqa kenelgenin aituymyz tiyis. Keleshek úrpaqtardyng enshisine naqty anyqtalghan, tiyisti talapta rәsimdelgen, halyqaralyq qúqyq normalarymen qorghalghan Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik shekarasy búiyrdy».

Qasym-Jomart Toqaev
Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik
shekarasy turaly shyndyq» kitabynyng alghysózinen)

Memlekettik  shekara egemendikting basty rәmizi boluymen birge, qazirgi zamanghy kez-kelgen elding últtyq qauipsizdigi jýiesindegi negizgi buyn retinde saqtaluda. Onyng qúqyqtyq rәsimdelui men nyghaytyluy halyqaralyq terrorizm,  transshekaralyq qylmys, esirtki tasymaly, zansyz kóshi-qon tәrizdi qazirgi uaqyttaghy qauipsizdikke belgili qaterlerge jauap beru talabynan tuyndaydy.

«Tәuelsizdik bәrinen qymbat» degen qantardaghy maqalasynda  Preziydent Q.Toqaev «Ekijaqty kelissózder jasasu arqyly memlekettik shekaranyng resmy rәsimdelui jәne ony dýniyejýzilik qauymdastyqtyng moyyndauy keyingi jýzjyldyqtardyng ghana tәjiriybesine endi. Oghan deyin, tipti delimitasiya, demarkasiya úghymdarynyng ózi bolghan joq…», - dep әdilimen atap ótti.

Kenes odaghy ydyraghan song geosayasy jaghdaydyng ózgeruine baylanysty QHR-men shekara boyynsha kelissózder jýrgizu ýshin KSRO ýkimettik delegasiyasynyng ornyna 1992 jylghy qyrkýiekte Qazaqstan Respublikasynyn, Qyrghyz Respublikasynyn, Resey Federasiyasynyng jәne Tәjikstan Respublikasynyng birikken delegasiyasy qúryldy.

1993 jylghy 13 qantarda «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik shekarasy turaly» zang qabyldandy.

1999 jylghy qyrkýiekte Ýkimet qaulysymen  Qazaqstan Respublikasynyng Qyrghyz Respublikasymen, Resey Federasiyasymen, Týrikmenstanmen jәne Ózbekstan Respublikasymen memlekettik shekarasyn delimitasiyalau jónindegi Qazaqstan Respublikasynyng ýkimettik delegasiyasy jasaqtaldy.

Delegasiyanyng mindetine shekaralas memleketterding ýkimetik delegasiyalarymen kelissózder jýrgizu, әkimshilik-aumaqtyq shekarany dalalyq zertteu, geodeziyalyq, gidrografiyalyq jәne topografiyalyq júmystardy úiymdastyru, kartografiyalyq materialdardy, ózge de qújattardy  әzirleu jәne shygharu, memlekettik shekarany delimitasiyalau nәtiyjeleri boyynsha halyqaralyq sharttardy dayyndau mәseleleri kirdi. Júmystardyng býkil kesheni delegasiyalar bekitken josparlargha jәne tehnikalyq talaptargha sәikes atqaryldy. Syrtqy ister ministrligi kelissózder barysyn ýilestirip otyruymen birge diplomatiyalyq qúraldar arqyly egemendigimizdi, qauipsizdikti, aumaqtyq tútastyqty jәne elding shekarasynyng myzghymastyghyn qamtamasyz etuding abyroyly mindetin atqardy.

Kelissózderding negizine KSRO qúlaghan sәttegi búrynghy odaqtas respublikalar arasyndaghy әkimshilik-aumaqtyq shektelu jaghdayy alyndy. Búl degenimiz - TMD mýshe-memleketteri arasyndaghy memlekettik shekara syzyghynyng ótui turaly halyqaralyq sharttar jasasqangha deyin әkimshilik-aumaqtyq shekaragha uaqytsha memlekettik mәrtebe berildi.

Osynau úzaq ta kýrdeli ýderis jóninde әrtýrli enbekter jaryq kórdi, otandyq jәne sheteldik baspasózde kóptegen materialdar jariyalandy. Degenmen osy kýnge deyin eng basty jәne airyqsha enbek dep avtorlardyng (Z.A. Amanjolova, M.M. Atanov, B.Sh. Túrarbekov) újymdyq enbegi - «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik shekarasy turaly shyndyq» kitabyn aitar edik, ol tolyghymen Qazaqstannyng memlekettik shekarasynyng halyqaralyq-qúqyqtyq rәsimdeluine arnalghan.

Q.Toqaevtyng jalpy redaksiyasymen 2006 jyly jaryq kórgen búl kitapta kelissózderding kóptegen qaltarystary keninen tarqatylady. Enbekte alghash ret memlekettik shekarany delimitasiyalau jәne demarkasiyalau ýderisi tiyanaqty taldanghan, kórshiles memlekettermen bizding shekaramyzdyng qalyptasuynyng tarihy bayandalady. Kitaptyng derekteri aumaq mәselelerining qúqyqtyq retteluining ereksheligi, shekarany anyqtau boyynsha kelissózderding tabighaty men mazmúny, sonday-aq Qazaqstannyng memlekettik shekarasynyng qúqyqtyq rәsimdeluining tarihy hәm halyqaralyq mәni týsindiriledi. Olay bolsa, búl basylym tәuelsiz Qazaqstan tarihynyng manyzdy kezenine arnalghan.

Osynau tarihtyng jasaushylary – ol, eng aldymen Qazaqstannyng Túnghysh Preziydenti - Elbasy N.Á.Nazarbaev әlemdik auqymdaghy sayasatker retinde ózining bar talanty men diplomatiyalyq sheberligin qazirgi Qazaqstannyng shekarasynyng zandy rәsimdeluin jaqyndatugha ayanbay júmsady. Býginde bizder Núrsúltan Ábishúlynyng óz әriptesteri  - QHR, RF, Ózbekstan liyderlerimen senimdi de jýieli qarym-qatynasy kórshiles elderding delegasiyalarymen tabysty kelissózder jýrgizuding quatty negizi boghanyn aita alamyz.

Shekaralyq mәselelerding nәtiyjeli ayaqtalu isindegi Preziydent Qasym-Jomart Kemelúly Toqaevtyn  airyqsha ýlesin atap ótuimiz qajet, ol sol bir kezenderde SIM basshysy, Premier-Ministr, Memhatshy – Syrtqy ister ministri retinde әrdayym kelissózder ýderisining tamyryn basyp otyrdy, әri barlyq kýrdeli jayttardy nazarynda ústap, el mýddesi jolynda barynsha ontayly jәne strategiyalyq sheshimder qabyldaugha baghdar berumen boldy.

Osy kýrdeli de úzaq ýderiske diplomattarmen birge kóptegen mamandar, beyresmy aitqanda «jerde júmys istegender»:  shekarashylar, topograftar, kartograftar, geodezister, su sharuashylyghy mamandary, jer belgileushiler, jergilikti atqaru mekemelerinin, sonday-aq qogham ókilderi tartyldy.

Ýkimettik delegasiyanyng basshylary men mýshelerining manyzdy rólin bólek aituymyz lazym, olar - Erekshe tapsyrmalar jónindegi elshiler B.Túrarbekov, M.Atanov jәne V.Ghizzatov, SIM Halyqaralyq-qúqyq departamentining diyrektory Z.Amanjolova, ÚQK Shekara qyzmetining birinshi orynbasary H.Berqaliyev, RMQM «Kazgeokart» diyrektory B.Amanovtyn, osy mekemening bólim basshysy S.Kirillov, onyng orynbasary A.Pashenko, geodezister B.Ahmadiyev, IY.Borodiyn, A.Jazbaev, QR jer resurstaryn basqaru Agenttigining bólim basshysy M.Saghyndyq, ÚQK Shekara qyzmetining ofiyserleri R.Balghabaev jәne S.Pronichev, ózimning әriptesterim – SIM Memlekettik shekara basqarmasynyng qyzmetkerleri - N.Sәkenov, Q.Kúlmaghambetov, S.Seytimbetova,  Á.IYsetov, A.Sýiibaev jәne basqalary.

Sol bir kópjylghy kelissózder ýderisining qatysushylary Delegasiyanyng birinshi jetekshisi SIM Erekshe tapsyrmalar jónindegi elshisi (o basta – Ministr kenesshisi), ókinishke oray aramyzdan erte ketken Túrarbekov Bighaly Shәripqaliyúlynyng esimin tereng iltipatpen eske aludy paryz sanaydy desem, qatelespespin. Rasynda men ol azamatty bizding shekaramyzdyng ón boyyndaghy kelissózder ýderisining tabandy túlghasy der edim. Ol kórshiles memlekettermen  1999 – 2005 jyldar arasyndaghy kelissózderding barlyghyna derlik qatysty. B.Túrarbekov 2005 jyly Tashkent qalasyndaghy Shanhay yntymaqtastyq úiymy Aumaqtyq antiyterrorlyq qúrylymynyng atqaru komiytetine (AATQ) kenesshi bolyp jiberildi. Búl issapar marqúm ýshin songhysy bolyp shyqty. Biylghy jyly jeltoqsanda aghamyzdyng dýniyeden ótkenine 15 jyl eken.

Jas diplomattardyng býgingi buynyna Bighaly aghamyzdyng aty beymәlim boluy da mýmkin. Al, anyghynda B.Túrarbekov shekara salasynan basqa, 90-shy jyldar basynda SIM Konsuldyq qyzmetining negizin qalasqan, Qazaqstannyng Qytaydaghy janadan ashylghan Elshiligining qyzmetkeri, QR Qauipsizdik kenesinde, «Barlau» qyzmetinde joghary lauazymdar atqardy.

Osynau biregey azamat, jarqyn diplomatpen mening alghashqy tanystyghym Syrtqy sayasat vedomstvosyndaghy júmysymnyng bastapqy kezinde 2000 jyly bolghan edi, meni jas attasheni ýkimettik delegasiyanyng qúramyna qosyp, onyng jauapty hatshysy saylap, Almaty qalasyndaghy SIM ókildigine jibergen. Birden kelissózder ýderisining tereng iyirimderine enuge tura keldi. Eng bastysy – basshym B.Túrarbekovten kóp nәrseni ýirenuding sәti týsti, týpnúsqa derektermen júmys isteu, kýrdeli mәselelerding mәnin týisinu, tipti, eng bolymsyz degen jayttardy nazardan tys qaldyrmaudy sanamyzgha týidik

Biagha óte talapshyl, keyde tipti qatang basshy retinde qolastyndaghylardyng bosansuyna jol bermedi, az maqtap, synaqtargha kóp salatyn.  Synay otyryp, syndarly aqylyn berushi edi.

Onyng jigeri men belsendiligi erekshe-túghyn. Keyde bizge ol ózi de demalmaytyn, ózgelerge de damyl bermeytindey kórinetin. Delegasiyanyng birneshe mýsheleri ayaq astynan birde Bishkekke, endi birde Tashkent nemese Omskige attanghan sәtterimiz jii bolatyn, úshaqta, avtokólikte, bolmasa vagonda «tizege qoyyp» kelissózder tezisterin jazyp, ertengi kezdesulerding taqyrybyna osylaysha dayyndyq jýretin. Júmys toptary týn qaranghysyna deyin otyryp, kartalargha shúqshiyp, kezdesuler hattamasyn dayyndaytyn. Is jýzinde júmys kabiynetterde ghana emes, dalalyq jaghdayda, jergilikti mekenderdi zerttep, shekaradaghy әrbir  uchaskeni býge-shigesine deyin tәptishteumen jalghasatyn

B.Túrarbekovtyng qazaqstan-ózbekstan shekarasynyng Baghys jәne Týrkistan eldimekenderi, sonday-aq Arnasay kollektory uchaskesi tóniregindegi kýrdeli daulardy sheshudegi airyqsha ýlesin atap ótuimiz tiyis.

Sol jyldary Qazaqstan men Ózbekstannyng arasyndaghy memshekarany delimitasiyalau qoghamda ótkir talqygha týsken ózekti taqyryptyng biri edi. Rasynda jalpy shekaranyng jiyrma payyzgha juyq kólemin retteu mәselesi túrdy. Búl uchaskeler Ontýstik-Qazaqstan oblysynyng Saryaghash, Maqtaaral jәne Shardara audandaryna qatysty edi. Onyng manyzdylyghy shekaranyng eki jaghyndaghy túrghyndar ýshin auyl sharuashylyghyna qolayly suarmaly qúnarly jerler, әri halyq tyghyz túratyn, damyghan kommunikasiyaly eldimekender boluymen tikeley baylanysty edi.

Búrynghy әkimshilik-aumaqtyq bóliniske endi memlekettik shekara mәrtebesining berilui jәne shekaradan ótuding jana tәrtibining ornauy kópjylghy kýndelikti ómir men sharuashylyq ereksheligining ózgeruine әkeldi. Shekaranyng eki betinde túratyn adamdargha jana tәrtipke ýirenuding onay soqpaghany týsinikti. Múnyng barlyghy túrghyndardyng kelissózder barysyna beyjay qaray almaghanyn bilderdi.

Sondyqtan ýkimettik delegasiya mýsheleri BAQ arqyly týsindiru júmystaryn jýrgizdi, sonday-aq, shekaralas audandargha tikeley baryp, túrghyndarmen jýzbe-jýz kezdesuler ótkizip otyrdy. Búl kәsiby biliktilikti, keng bilimdi, tózimdilik pen әdepti talap etken qiyn júmys edi.

Qazaq-ózbek memlekettik shekarasyn zandyq rәsimdeu jónindegi kelissózder ýderisi búqaralyq aqparat qúraldarynyng jiti nazarynda túryp, qoghamdyq birlestikter men sayasy partiyalardyng belsendi talqylauyna ainaldy, qyzu aitystar men tartystar da bolyp jatty.

Bighali  Túrarbekov shekaralyq mәseleler boyynsha 2001 jyly shildede otandyq jәne sheteldik media ókilderining qatysuymen ótken alghashqy keneytilgen baspasóz-konferensiyasynda býkil jauapkershilikti ózine alghany esimde. Qanday qúityrqy súraqtar bolmasyn tótep berip, qogham men sayasy partiyalar ókilderinmen ashyq ta әdil súhbatqa qúra bildi.

Onyng patriotizmi sóz jýzinde, bolmasa, jasandy emes-túghyn. Kelissózderding Qazaqstan ýshin tabysty da tiyimdi nәtiyjeli boluyn ardyng isi dep qabyldap, jan-tәnimen adal enbek etti. B.Túrarbekov eshqashan óz aryn saudagha salghan emes, dey túra últtyq mýdde jolynda ymyragha bara bilip,  qanday bolmasyn kýrmeui qiyn týiinderdi sheshuding syndarly jolyn tabatyn.

Kәsibiyligi men jauapkershiligi óz aldyna, adamgershilik, izgilik qasiyetterimen ózine tartatyn. Bighaly Shәripqaliyúly dostary men әriptesterining qanday da bir qiyndyqtaryn әrdayym jýregine jaqyn qabyldaushy edi, der kezinde jyly sózderin aityp, jigerlendirudi úmytqan emes.

Kezekti bir kýrdeli issapardan oralghan tústa әrdayym kabiynetine jinap shaygha shaqyratyn, sóitip taghy bir mәrte pikir almasyp, agha buyn әriptesterding qazaq diplomatiyasynyng ardagerlerining aqyl-kenesin tyndaushy edik. Olardyng qatarynda Ibragim Amanghaliyev, Qayyr Omarov, Bolathan Tayjan, Bolat Núrjanov, Saylau Batyrsha-úly,  Áueshan Qyrbasov, Sovetqaly Qartbaev, Qayrat Isaghaliyev jәne basqalar bolatyn.

Men siyaqty jas diplomatqa olardyng arasynda boludyng ózi bir ghaniybet, nebir qyzyqty oqighalar men әngimelerdi tyndaudyng ózi ýlken mektep der edim. Qashan kórseng de tartymdy túlghasymen menmúndalap, qolynan trubkasyn bolmasa sigaryn tastamaytyn Ibragim Ájeyúly jas diplomattar ýshin bir qazyna edi, onyng ómirlik, kәsiby bay tәjiriybesine qyzygha qaraytynbyz.

Sol jyldary maghan taghdyr Múrat Mardanúly Atanovpen qatar qyzmet etudi búiyrdy, keyinnen ol delegasiya basshylyghynda B.Túrarbekovting oryn basty. Bilimdi zanger, diplomatiyalyq shyndalghan, әrdayym turashyl azamat újymda birden qúrmet pen syigha ie boldy. M.Atanovtyng is basyndaghy kezenge qazaq-ózbek shekarasyn delimitasiyalaudyng kezekti kýrdeli shaghy, әri demarkasiyalau barysy tap keldi. Osynau aituly agha әriptes, talantty diplomat ta Qazaqstannyng Týrikmenstandaghy Elshisi qyzmetinde jýrgende ómirden erte ozdy.

IYә, I.Amanghaliyev, B.Tayjan, S. Qúrmanghojiyn, B.Túrarbekov, M.Atanov syndy jәne basqa da agha buyn әriptesterimizding aramyzdan ketuimen últtyq diplomatiyamyzdyng eleuli bir dәuiri ayaqtalghanyn ókinishpen moyyndauymyz lazym.

Kelissózder barysyndaghy halyqaralyq-zanger, býginde qúrylyqtaghy jәne tenizdegi shekarany halyqaralyq rәsimdeu mәseleleri jónindegi otandyq ýzdik sarapshy Zýlfiya Altayqyz Amanjolovanyng orny bólek. Shekara mәselelerin tereng bilui, taghdyrkeshti jayttar boyynsha myzghymas ústamy, minezdiligine sheber qaljyny jarasyp túratyn Zýlfiya hanymnyng qarsy jaqtaghy әriptestermen qaltarysy mol diplomatiyalyq oiyn barysynda talay tyghyryqtan alyp shyqqanyna kuәmyz. Z.Amanjolovanyng qazirgi uaqyttaghy jauapty lauazymy – Qazaqstannyng Kaspy tenizi mәseleleri boyynsha Arnayy uәkili – osynau manyzdy baghyttaghy eren enbegining zandy nәtiyjesi.

Búl epopeyanyng taghy bir keyipkeri  – delimitasiyalau jәne demarkasiyalau bólimining basshysy Sergey Vladimirovich Kirillov. Áskery oqu ornynyng týlegi, armiyalyq tәrtip pen tәkapparlyghy, qaljynbastyghy men úiymdastyrushylyghy arqasynda kez-kelgen kontrәriptesting tilin tez tabatyn. Sóite túra ensiklopediyalyq bilimdar, týrli hikayalardyng qoymasy derlik. Onyng bolmysyna týbegeyli qayshy keletin delegasiyanyng tehnikalyq bóligindegi  sheber kartograf Andrey Viktorovich Pashenko edi, qashan kórseng birtogha, enbekqor, kipiyaz da әri erudiyt. Óz kәsibin erekshe jaqsy kóretin jan, kartografiya, kartanyng ólshemderi, topografiya men geodeziya turaly tandy tangha úryp әngimelep beruden jalyqqan emes.

Áriyne, gazet betindegi bir maqalada el tarihyndaghy sol bir eleuli kezenning keyipkerlerining balyghyn atap ótu mýmkin emes.

«Ana tili» gazetine bergen súhbatynda Memleket basshysy Q.Toqaev «Eng bastysy – bizding memlekettik shekaramyzdyng myzyghymastyghy. Qazaqstannyng Reseymen, Qytaymen jәne Ortalyq Aziya memleketterimen shekarasynyng zandy túrghyda rәsimdeluining naghyz tarihy maghynasy bar», - dep atap ótkeni mәlim.

Býginde Qazaqstannyng memlekettik shekarasynyng zandy túrghyda rәsimdelui boyynsha kelissózder ýderisi biyl 30 jyl tolatyn Tәuelsizdigimiz  kezenindegi qazaqstandyq diplomatiyanyng eng aituly jenisterining biri retinde otandyq tarihymyzgha endi.

Álmúrat Túrghanbekov,

diplomat, Qazaqstan Respublikasynyn
memlekettik shekarasyn delimitasiyalau
jónindegi Ýkimettik komissiyanyn
2000-2002 jyldardaghy mýshesi.

Abai.kz

5 pikir