Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Alashorda 13189 2 pikir 6 Tamyz, 2021 saghat 12:31

Altynsarinnyng otbasylyq sureti qayda týsirilgen?..

Y.Altynsarinnen qalghan qúndy jәdiger retinde bizding zamanymyzgha jetken eki fotosuretting biri turaly ótken joly Abai.kz portalynda jariyalanghan «Altynsarin bederlengen bir suretting syry» atty maqalamyzgha arqau etken bolatynbyz. Onda bizder aghartushymen birge suretke týsken qyzmettes kisilerding esim-soyyn anyqtaugha úmtylghan edik.

Endigi kezekte onyng otbasymen birge týsken suretining syr-sipatyn ashugha úmtylyp otyrmyz. Suret ashyq dalada týsirilgendikten, kenistikti keng alu maqsatynda qúrylghynyng nysanasyna alystan alynghan syndy. Sondyqtan bolar, onyng beynelik sapasy nashar: suretke týsken kisilerding bet-jýzi de, olardyng syrtqy poshymdary da anyq emes, manaydaghy zattar súlbalary da kómeski (1 suret).

Y.Altynsarinnyng otbasylyq sureti

Aldymen fotosurette kimder beynelengenine toqtalayyq. Múnda Y.Altynsarinmen onyng júbayy Ayghanys eki er balamen jәne bir boyjetken qyzben birge evropalyq ýlgide (ýstel men oryndyqtar) jayylghan dastarhan basynda beynelengen.

Y.Altynsarindy 8 jasar bala kezinen (1875-1876 jyldardan) biletin shәkirt Gh.Balghymbaev ústazynyng otbasy qúramy turaly mynaday derek keltiredi: «Áyelining aty - Ayghanys: úzyn boyly, qyzyl shyrayly, sәl sopaq betti, tatar tektes, qoy kózdi, aqqúba, kóp sóilemeytin, meylinshe, qarapayym, sauaty joq kisi edi. ...Kóp uaqytqa deyin qúrsaq kótermey, ekeui Ybyraydyng aghasy Ospannyng eki jasar Hamitbek degen balasyn asyrap alady. Alayda ol úzaq ómir sýrgen joq, 5-6 jasynda qaza tapty. Bala qaytys bolghan son, búlar kóp uaqyt jabyrqap jýrdi de, amalsyz taghdyr isine kóndi. Ekeui balaly boludy armandap jýrgende, 1882 jyly Abdolla atty túnghysh perzentteri dýniyege keldi. ...Sonyng artynsha, 1884 jyly ekinshi úly tuyp, atyn Ábdirahman qoydy. 1886 jyly (ne 1887 jyly) qyzy Sharipany kórdi. Y.Altynsarin de, әieli Ayghanys ta balajan adamdar edi, perzentterin ayalap ósirip, bir kýtushi qazaq әielin ústady».

Gh.Balghymbaevtyng jazbasyna sýiene otyryp, bizder surettegi әkening qasynda túrghan bala Altynsarinderding túnghyshy – Abdolla, anasynyng qolyndaghy bóbek – ekinshi úly Ábdirahman, al boyjetken qyz – bala  kýtushi dep sanaymyz Búl otbasynyng ýshinshi balasy Sharipa atalmysh surette beynelenbegen: ol әli dýniyege kelmegen nemese әlde bir sebeptermen (qúndaqtauly nemese besikte jatuy mýmkin) fotogha tartylmaghan dep boljaymyz.

1886 ne 1887 jyly dýniyege Sharipanyng suretke týspegenin eskere otyryp jәne әke men sheshe qasyndaghy balalardyng jas shamasyn mólsherley kele, suretting qay jyldary týsirilgenin boljaugha bolady. Ybyraydyng janynda túrghan Abdollanyng jas shamasyn 5-6 jasar dep, Ayghanystyng aldyndaghy Ábdirahmannyng jasyn 2-3 jasar dep mólsherlesek, suretting týsirilgen uaqyty 1886 nemese 1887 jyldar aralyghy bolyp shyghady. Búl jyldary Y.Altynsarin 45 jasta bolatyn, bәlkim, osy mereyli jasty estelik retinde saqtap qalu ýshin fotograf arnayy qystaugha shaqyrylghan da shyghar?

Fotonyng týsirilgen mekeni – Y.Altynsarinnyng Qostanay qalasynyng irgesindegi qystau ýii, mezgili – jaz aiy. Jyl mezgili men qystau ýiding sipatyn suretting artynda beynelengen kesek (saman) qabyrghaly ýy men jazda tigiletin kiygiz ýy súlbalarynan bayqaugha bolady.

Otbasylyq tarihy suret týsirilgen aghartushynyng qystauy qay jerde bolghanyn naqty anyqtau manyzdy mәsele. Qazirgi tanda aghartushynyng ýii Tobyl ózenining arghy betindegi (ózenning ong jaghy) Michurin auylynyng manynda aghartushygha ornatqan mazargha jaqyn jerdegi kól jaghalauynda bolghan dep esepteledi. Inspektordyng qystauy sol kólding janynda bolghandyqtan ol «Inspektor kóli» atanghan-mys (2 suret).

Sputniktik kartadaghy  Y.Altynsarin mazary men «Inspektor kóli»

Shyntuaytynda, geografiyalyq týsinik-payym túrghysynan kelgende, ol su qoymasy kól emes, Tobyl ózenining ong jaq jaghalaugha qaray keneyip baryp shúnqyr qúrap, qayta aghyp ketetin aghyndyq qaryn bóligi. Búl tústa ózen sol jaghalaugha qaray da keneyip qarny qampayady: ol su qoymasy KJBY shúnqyry (kotlovan) dep atalady. Kókten qaraghanda, Tobyldyng osy bir qoyyn-qoltyghy attyng sauyryna tengerilgen qorjyn syndy kórinedi.

Bizdinshe, Y.Altynsarinnyng qystauy Tobyldyng ong jaghalauyndaghy «Inspektor kóli» manynda bolghan degen derek - keshegi kenestik dәuirde tuyndaghan qate payym. Sebebi aghartushynyng kózin kórgen jәne onyng ýiinde san mәrte bolghan Gh.Balghymbaevtyng esteliginde ataqty aghartushynyng  qystauy Tobyl ózenining sol jaq jaghalauynda dep anyq aitylghan. Ol bylay deydi: «Y.Altynsarin 1883-1884 jyldary Torghaydan Qostanaydaghy aghalary Ospan, Omar jәne basqa jaqyn tuys-tughandary túratyn Altybas auylyna qonys audardy. Qostanay qalasynan 1,5-2 shaqyrymday (eskishe 3 verst ) jerdegi Tobyl ózenining sol jaghynan ózine arnap 5-6 bólmeli ýy salghyzdy. Ol: jatatyn bólme, qonaq bólme, as ishetin bólmeden tys , aulasy men qosymsha qora-qopsylardyn túratyn. Ýidin manayynda tereng toghan bar edi, auyz su sodan әkelinetin».

Gh.Balghymbaev Qostanaydaghy Y. Altynsarin saldyrghan mektepte 1886 jyldan bastap 1891 jylgha deyin, yaghny Qarabútaq bolystyq mektebine mengerushi bolyp auysqangha deyin júmys jasaydy. Ústazy tósek tartyp jatyp qalghanda, onyng janynda kýndiz-týni ayaghynan tik túryp qyzmet qylyp, aqtyq sapargha deyin shygharyp salghan birden-bir kisi. Búl – bir.

Ekinshiden, Altynsarin turaly estelikter jazghan F.Sokolov ta, N.Iliminskiy de inspektordyng Tobyldyng arghy betinde túrdy degen degen derekti keltirmeydi. Aytalyq, Y.Altynsarin nauqastanyp jatqanda onyng ýiine jii baryp, kónilin aulaghan qyzmettes kisi, Qostanaydaghy eki klastyq mektepting mengerushisi F.D. Sokolov ústazy N.Iliminskiyge 1889 jyldyng 9 tamyzynda (Altynsarin qaytys bolghannan keyin 24 kýnnen son) joldaghan esteliginde qystau ýiding qaladan alys emes ekenin, ol bar-joghy 3 verst jerde ekenin jazady: «Jil (on-avtor) na zimovke, chto v 3-h verstah ot Kostanaya. A.IY.K. y ya pochty ejednevno peshkom pohajivaly k nemu y prelestno vremya provodili, to v besedah, derja v rukah po chashke kumysa, to v chtenii» [Jazbadaghy «A.IY.K.» degen qysqarylym «astarynda» túrghan kisi - F.Sokolovpen Qostanay eki klastyq mektebinde birge júmys jasaytyn múghalim -  Aleksey Iliich Kilyachkov. Qostanaydan keyin ol Torghayda qyzmet jasaydy].

F.Sokolovtyng esteligimen tanys bolghan, ony ózi qúrastyrghan «Vospominaniya ob I.A.Altynsariyne» (Qazan, 1891 j.) atty jinaqqa engizgen N.Iliminskiy aghartushynyng qystauyn Qostanay poselkasynyng irgesinde dep atap ótedi: «17 iilya 1889 goda skonchalsya, v svoem zimovochnom dome vbliz poselka Kostanaya, kirgizin Ibragim Altynsariyn, 48-my let».

1889 jyldyng 30 shildesinde «Orenburgskiy listok» gazetinde jariyalanghan nekrolog Torghay oblysynyng túnghysh inspektory Y.Altynsarin Qostanay qalasynda qaytys boldy dep habarlaydy. Búl uaqytta Qostanay poselkasy әli qala mәrtebesin almaghan edi. Jalpy, patsha әkimshiligi qazaq dalasyndaghy orys halqy túratyn eldi mekenderdi, búrynghy әskery bekinisterdi  «qala» dep ataugha qúmar bolghan. Mysaly, Torghay, Yrghyz, Aqtóbe t.b.

Qazaq aghartushylyghy turaly sýbeli zertteuler jýrgizgen, ótken ghasyrdyng jetpisinshi jyldary aghartushynyng 3 tomdyq shygharmalar jinaghyn shygharuda jauapty redaktor bolghan tarih ghylymdarynyng doktory, professor B. Sýleymenov Y.Altynsarinnyng Qostanay janyndaghy qystau-qonysynyng ornyn bylaysha aiqyndaydy: «1883 jyly Qostanay uezin (Nikolaevskiy) túrghylyqty oryngha ainaldyrady. Ózining tughan jeri Araqaraghay bolysynda (Qostanay qalasynan ýsh shaqyrym jerde), Tobyl ózenining búrylysyndaghy aralshyqta [orysshada «na izgiybe reky Tobola» dep aitylghan - avtor]  (kishkentay kóli bar, keyin «inspektorlyq» dep atalghan) temir týnekili [orysshada búl «jeleznoy kryshey» dep jazylghan – avtor] aghash ýy saldyrghan, múnda ol qyzmet istep, qaytys bolghangha deyin túrghan».

Ghalym B.Sýleymenov ýsh tomdyqty dayyndau barysynda arhivtik materialdarmen, sonday-aq N.Iliminskiyding ataqty «Esteligimen» (búl kitap kenes dәuiri túsynda senzura qarauylynda, baqylauynda bolghandyqtan ondaghy aqparattar kenes dәuirinde týpnúsqada tolyq berilmedi) týpnúsqadan tanysqany, patsha zamanyndaghy merzimdik basylymdardaghy aqparattardan habardar bolghany sózsiz. Kezinde aghartushylyq tarihyna qatysty jazghan enbekteri ýshin B.Sýleymenov Sh.Uәlihanov atyndaghy memlekettik syilyqqa ie bolghan edi. 1950 jyldardaghy qazaq tarihyna qatysty pikir-talastar kezindegi ústanymy ýshin sottalyp, jazagha úshyraghan ataqty ghalymnyng sózine shýbә keltiru orynsyz dep sanaymyz jәne onyng payymy jazba derek kózderine tanbalanghan tarihy shyndyqqa jaqyn tanym dep baghalaymyz.

Bizder jogharyda atalaghan túlghalardyng jazbasyn basshylyqqa ala otyryp jәne qazirgi zamanauy sputniktik kartagha sýiene kele, Y.Altynsarinnyng qystauyn Qostanay qalasynyng ontýstik býiirinde ornalasqan «Sadovod» sayajayynyng túsynda, Tobyl ózeni keng dogha jasap búrylatyn týbekte bolghan dep boljaymyz (3 suret). Kosmostan týsirilgen kartadan osy bir tústa Tobyl ózenining dogha jasap búrylatyndyghy anyq kórinedi.

Y.Altynsarinnyng qystau-ýii ornalasuy mýmkin boljamdy aimaq

Tobyl ózenining Qostanay qalasy boyyndaghy arnasynda dogha jasap iyiriletin taghy bir tús bar. Ol ortalyq bóliktegi ýlken kópirding sol (qaladan shyqqan baghyttan qaraghanda) jaghyndaghy arnada kezdesedi. Biraq onda kól nemese toghan joq jәne ózen tasyghanda aralshyq su astynda qalatyny anyq. Sebebi tasyghan sugha bóget bolatyn jar joq: birkelki tegis qayyr (4 suret ). Onyng ýstine búl jer Qostanay qalasynyng syrty emes, ishine ornalasqan. Sondyqtan atalmysh jer jogharyda ataghan kisilerding jazbasyndaghy sipattamalargha sәikes kelmeydi.

Tobyl ózenining ýlken kópirding qaladan shyqqandaghy sol jaq bettegi dogha bolyp iyirilu kórinisi

Bizder eki kórinisti salystyra kele, «Sadovod» sayajayy manyndaghy aral-týbek eski jazbalardaghy derekke say keledi dep esepteymiz. Professor B.Sýleymenovting «kishkentay kóli bar, keyin «inspektorlyq» dep atalghan» degen uәjinde atalatyn su qoymasy osy «Sadovod» janyna ornalasqan «Shahrinka» kóli boluy әbden mýmkin. Sonday-aq Gh.Balghymbaevtyng «ýiding manayynda tereng toghan bar edi» dep otyrghany da osy kól bolsa kerek. Zamanynda, Tobyldyng arnasy su qoymalarymen búghattalmaghan erkin, suy mol kezende, ol túiyqtalghan kól emes, ózenmen jalghasyp jatqan toghan boluy da ghajap emes edi.

«Sadovod» sayajayy Qostanay qalasynan qansha shaqyrym jerde ornalasqanyn belgileu maqsatynda sputniktik kartany qoldanyp, F.Sokolov pen Gh.Balghymbaevtar mólsherleytin araqashyqtyqty anyqtaugha úmtyldyq. Ol ýshin qalanyng patsha zamanyndaghy eski shekarasy, kóktemgi jauyn-shashynda su jýretin tereng jyra «Ábilsaydy» nysanagha aldyq. Qostanay orys pereselenderining poseleniyesi negizinde qala bolyp  qúrylghan kezde ontýstik batysyndaghy Ábilsaymen, soltýstik shyghysyndaghy osynday [songhy kezde Kerey Qostan degen batyrdyng beyiti (patsha zamanynda dyakon Sarkin degen qazaq Qostanay degen kempirding molasy dep jazsa, kenes dәuirinde Qas Tana degen eki qyzdyng qúrmetine qoyylghan atau dep anyzdaldy) túrghandyqtan «Qostansay» dep atalyp ketken sóz bar] tereng say arasyndaghy kenistikke bekiydi.

Patshalyq Resey túsynda pravoslaviya dininen bólek júrtqa qalada túraqty túrugha rúqsat bolmaytyn, sondyqtan olar qala syrtyna (bizding sóz etip otyrghan jaghdaymyzda), Ábilsaydyng ong jaghyna ornalasatyn. Bógde júrt ókiline qalada túru ýshin arnayy jenildikter qajet edi. Mysaly, patshanyng meyirim-meyirine ie bolghan aghayyndy Yaushevter syndy kópester (Múraghat qorjyny: derek pen payym (5 azat jol):), memlekettik qyzmetkerler, dvoryan dәrejesimen marapattalghandar t.b. arnayy jenildikterge ie boldy.

Ábilsaydyng syrtynda túrghan tatar, qazaq júrtynyng qonystary (kóshe, bazar, meshit, qorym) oryn tepkeni belgi-bederi býgingi kýnge deyin saqtalyp jetti.

Álqissa, «Sadovodtan» nemese «Shahrinka» kólinen Ábilsaygha kóshe arasyndaghy jolmen barghanda, araqshyqtyq – 2,5 shaqyrym. Tikeley tartsan, 1,5 nemese 2 shaqyrymnyng o jaq, bú jaghy (5 suret).

Sputniktik kartadaghy «Sadovod» sayajayy men Ábilsaydyng araqshyqtyghy

Búl Balghymbaev jazatyn ólshemdik derekke jaqyn. Verst ólshemining standarty 1 shaqyrymdy 1066 metr dep esepteydi. Biraq ol aralyqty adam qadamymenótkende ol әrdayym kem shyghyp otyrady. Sebebi adam adymy 1 metrdi (100 sm) ýnemi tolyq ala almaydy. Sondyqtan qadammen jýrgen 3 verst degen ólshem 2 shaqyrymdyq mejeni beredi dep sanaugha bolady.

Y.Altynsarinmen qyzmettes bolghan Gh.Balghymbaev, F.Sokolovtar ústazdyq etip, mektepte júmys jasaghanyn, mektep pen qystau arasynda san mәrte jýrgenderin eskerip, aghartushynyng 1884 jyly qala ortalyghyna Troiskiden kóshirip alghan mektebinen (Gramotnye putiy) «Sadovod» sayajayy arasyndaghy qashyqtyqty da ólshep kórdik. Ol araqashyqtyq búrandaghan kóshelerdi aralap barsang - 4 shaqyrym (6 suret). Tura tartsan, odan da az bolary sózsiz.

Sputniktik kartadaghy «Sadovod» sayajayy men Altynsarin atyndaghy mektep-internattyn  araqashyqtyghy

Y.Altynsarinnyng qystauy turaly onymen qyzmettes bolghan, onyng ýiine jii baryp túrghan Gh.Balghymbaev, F.Sokolovtardyng adam qadamymen, kóz mólsherimen aitqan araqashyqtyghy, su alatyn toghannyng boluy («Shahrinka» kóli), Tobyldyng dogha jasap búryluy syndy derek-belgiler – bizderdi aghartushynyng ýii osy «Sadovod» sayajayynyng manynda bolghan degen tanymgha iytermeleydi. Al Tobyldyng ong jaq jaghaluyndaghy «Inspektor kóli» ornalasqan jerding araqashyqtyghy (geografiyalyq auytqudy (on-sol) bylay qoyghanda) sol zamannyng kóz kórgen adamdarynyng aitqan mólsherine mýldem sәikes kelmeydi.

Sózimiz dәleldi bolu ýshin bizder Tobyldyng arghy betindegi «Inspektor kóli» janyndaghy mazardan Qostanay qalasynyng eski shekarasy «Ábilsay» arasyn eseptep kórdik. Araqshyqtyq, eng qysqa jolmen eseptegende, 9 shaqyrym (7 suret).

Sputniktik kartadaghy Y.Altynsarin mazary men Ábilsaydyng araqashyqtyghy

Al Altynsarin atyndaghy mektep internat pen onyng mazary arasy, eng qysqa jolmen, 10 shaqyrym (8 suret).

Sputniktik kartadaghy Y.Altynsarin mazary men aghartushy saldyrghan  mektep aralyghynyng qashyqtyghy

Eki meje de F.Sokolov pen Gh.Balghymbaevtar jazyp ketken mólsherden 3-3,5 ese kóp. Eger Y.Altynsarinnyng ýii ózenning arghy betinde bolghan bolsa, ústaz, oqymysty F.Sokolov nemese N.Iliminskiy, Gh.Balghymbaevtar múnday geografiyalyq úghymdy mindetti týrde naqty atap óteri anyq edi. Sebebi Tobyl ózeni býgingi kýndegidey su saqtau qoymalary arqyly búghattalmaghandyqtan, kóktem-kýz ailaryndaghy jauyn-shashyn әserinen suy yryq bermey tasyp túrghany búljytpas shyndyq. Sol tústa ózen-sularda kópir, ótkel degen mәseleler ótkir túrdy. Sondyqtan ol  zamanda «arghy bet» degen kognitivtik tanym adam túrmys-tirshiliginde manyzdy oryngha ie boldy. Býgingi Tobyl ózenining arghy betindegi «Zatobol», «Zarechnyi» degen, qazaq tilindegi «Qaraótkel», Atbasar (at keshe alatyn ótkel), «Qarghaly» (qargha keship ótetin tayaz), «Qara siyr» (siyr keshe alatyn ótkel) degen ótkelderge baylanysty tuyndaghan toponimikalar sol kezendegi júrtshylyq tirshiligindegi asa manyzdy kognitivtik tanymnan qalghan belgiler.

Atalmysh oqymysty múghalimder geografiyalyq aiyrmashylyqtardy (arghy bet pen bergi bet) angharmady nemese janylysty degenning ózinde, talay mәrte eki ortany eki ayaghymen jýrip ótkendikten, olar aradaghy qashyqtyqty shamalap mólsherley alady dep sanaymyz. Áriyne, eger olar kóne grek mifologiyasyndaghy jasandy qanat baylap úshpaq bolghan keyipker Ikar nemese qazirgi aiyrplanmen eki ortada ortada úshyp jýrmegen bolsa, al úshyp jýrgen bolsa, bizder sózimizdi qaytyp alamyz.

Sonymen naqty derekterge arqa sýiegen boljamdyq oi-pikirimizdi týiindeyik:

Birinshiden, Y.Altynsarinnyng qystau-ýii Tobyl ózenining sol jaq jaghalauyna, Qostanay qalasynan (qala shekarasy Ábilsay) 1,5-2 shaqyrymday jerdegi jaylymy mol týbekke ornalasqan edi dep payymdau әbden oryndy bolady. Búl payymnyng túghyryna jazba derekterge negizdelgen túshymdy qisyn, dóp týser dәlel bar. Ol týbekke qazirgi tanda «Sadovod» sayajayy ornalasqan.

Ekinshiden, Y.Altynsarin «Torghay oblysynyng bilim inspektory» (patsha zamanyndaghy Torghay oblysy býgingi Qostanay jәne Aqtóbe oblysynyng territoriyasyn alyp jatqan baytaq ónir) syndy ýlken lauazymgha ie túnghysh memlekettik qyzmetker retinde (qazirgi kýngi oblystyq bilim beru basqarmasynyng basshysy) qala ishinen de ýy saluyna bolatyn edi. Biraq ol qala syrtyndaghy ýlken týbekti tandady. Sebebi oghan mal sharuashylyghyna qolayly ken, shóbi shýigin jer kerek boldy. Osy tústa taghy da Gh. Balghymbaevqa jýgineyik: «Ybyraydyng ózine layyq sharuashylyghy bolatyn: shamamen 50-60 jylqysy, sonyng ishinde 25-30 sauyndy biyesi, búqasy men siyrlary, qoylary boldy. Osy sharuashylyqtyng bәrin Torghaydan ózimen birge kelgen Dosjan Toqtabaev degen kisi basqaratyn».

Sugha súghyna kiretin týbek mal baghugha qolayly. Uәlihan balasy Shynghys súltan qonys etken Qúsmúryn kóli «Qos týbek» degen maghyna beretinin jәne jaz ailarynda sol týbekting birinde Shynghys súltan bie baylap jaylaghanyn bizder «Qazynaly Qúsmúryn qúpiyasy» atty maqalamyzda atap ótken bolatynbyz.

Endi bir sәt kóshe boyynda oiqastaghan 50-60 jylqy (eki-ýsh ýiir), shúbyrghan siyr, órgen qoymen qala ishinde túrudy kóz aldynyzgha elestetip kóriniz! Aytpaqshy, 23 jyl (1860-1883 jyldar aralyghynda) Torghayda qyzmet etken Y. Altynsarin ol jaqta da dәuletti túrdy. 1880 jylghy qatty jútta («qoyan jútynda») aghartushy 300-ge juyq asyl túqymdy jylqy malynan aiyrylyp qalady. Býgingi tanda bir jylqy myng dollar shamasynda túratynyn eskerseniz, onyng qanshalyqty dәuletti bolghanyn qara eseppen (qarapayym tórt amaldyng birimen) shaghyp shyghugha bolady. Al arghy ata-babalarynyng qanday bay-baghlan kisi bolghanyn aityp jatpay-aq qoyalyq! 300 jylqy basy turaly atalmysh derek («Orenburgskiy listok» gazetinde ol 250 jylqy dep te jazady) onyng epistolyarlyq múralarynda óz auzymen aitylyp, siyamen jazylghan.

Ýshinshiden, Tobyl ózenining qazirgi Qostanay qalasy túsyndaghy arnasynda sanauly ghana ótkel bar. Negizinen, ózenning sol jaghalauy, yaghny qala jaghy tik jarly bolghandyqtan suy tereng bolyp keledi. Búghan qosa, Tobyldyng sol jaq jaghalauynda, Ábilsaydyng syrtynda qazaqtyng en alapat jer jatqanda (orystar qonystanghan poseleniyelerden bólek), Tobyl ózenining arghy betine qystau, qora-qopsy salyp, qyzmet babymen qalagha qatynau ýshin әri-beri ótuge kópir kezip, ótkel izdep әbigerge týsetindey, Y.Altynsarin anqau adam bolmaghan. Búl orayda, Altynsarinnyng qyzmettegi tirligine kuә bolghan Gh.Balghymbaevtyng myna bir sózderin keltire ketken oryndy dep sanaymyz: «Y.Altynsarin Qostanaygha әr týrli zәru sharuamen kýnine eng kemi bir ret nemese eki retten baratyn: qysty kýni jaqsy shanamen, kóktem men jazda, kýzde toqylghan jenil arbamen baryp, sondaghy eki klastyq orys-qazaq uchiliyshesining mengerushisi men jәrdemshi oqytushylargha jii soghatyn, biraq olarda da kóp ayaldamay, jenil-jelpi shay iship, júmys jayyn bilumen shekteletin...».

Qoryta kelgende, Y.Altynsarinnyng otbasylyq suretin maydan qyl tartqanday etip suyrtpaqtaghanda shyqqan syr-sipat osynday. Áli de qyzyqty, qúpiya faktiler ashyla beretini sózsiz. Sebebi kommunistik partiya biyligi dәuirinde Y.Altynsarin men onyng zamanyna qatysty tarihy shyndyqtar kenestik iydeologiyagha sýiengen senzuranyng qolshatyry astynda «túmshalanyp», «býrkemelenip» keldi. Sol «býrkemenin» әserinen keybir qatelikter de oryn aldy. Onyng qystauyna qatysty jalpaq tanymdaghy jansaq payym da  kenes dәuirining kәmek dәmdi jemisi...

Júrtshylyq nazaryna salghan búl sózimiz «janylys shyghypty» dep tanyghan kisiler bolsa, olardyng saraptamalyq uәjin múqiyat tyndaugha biz dayynbyz.

Almasbek Ábsadyq,

ghylym doktory, Qostanay.

Maqala QR Mәdeniyet jәne sport ministrligining 2021-2023 jyldargha arnalghan ghylymy granttyq qarjylandyruyna ie bolghan «Turgayskaya gazeta» - qazaq ruhany múrasynyng qorjyny jәne ólketanu shejiresi» atty Joba negizinde dayyndaldy.

Abai.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2252
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3505