Beysenbi, 25 Sәuir 2024
46 - sóz 8175 14 pikir 19 Shilde, 2021 saghat 16:47

10 jyldan keyin Qazaqstanda orystyng zeynetkerleri ghana qalady

Orta Aziya, onyng ishinde Qazaqstan Kenes ókimetinen qalghan múragha kompleksterden birte-birte arylyp, qazaqstandyq qoghamnan – qazaq qoghamyna qaray bet búruda dep tújyrymdaydy tanymal fransuz ghalymy Marlen Larueli.  

Dalanews.kz Resey, Orta Aziya elderindegi sayasiy-mәdeny ózgeristerdi zertteumen shúghyldanatyn ghalymnyng enbegin oqyrman talqysyna úsynady.

Ghalym Batys әlemi Qazaqstandy mýlde tanymaytynyn aitady. Qazaqstangha qatysty ózekti zertteuler songhy ret ótken ghasyrda jýrgizilgen. Olardyng kópshiligi ýstirt jasalghanyn, sondyqtan búl elding tanym-týsinigi, qoghamy qúndylyqtaryna qatysty jetkilikti maghlúmat bermegenin eskeru kerek.

Sodan bergi aralyqta  Qazaqstanyng últtyq qúramy aitarlyqtay ózgerip, qazaqtildi auditoriyanyng auqymy artqan. Al AQSh pen Batys elderining sayasatkerleri Qazaqstandy әli kýnge “orystanghan” el dep tanidy.

Sóy degen Marlen Larueli qazaqtildi qauymnyng sanasyndaghy mәdeny dýmpuge, onyng sebebi men saldaryna ýniluge tyrysqan.

“Qazaqstandaghy orystildi auditoriyanyng ýles salmaghy kýnbe-kýn kemip, tiyisinshe orys tilining órisi taryluda. Orystar mol qonystanghan soltýstik ónirlerding ózinde olardyng ýlesi 35-50 payyzdan aspaydy. Olar últtyq ýles túrghysynan azshylyqqa ainaluda.

90-shy jyldary orystardyng basym kópshiligi atajúrtyna oraldy. Býginde búl ýrdisting qarqyny bәsendegenmen, orystildi qauym bәribir de kóship jatyr. Olar Reseyge óz qalauymen qonys audaruda, olardy solay etuge eshkim mәjbýrlegen joq.

Otandastardy elge shaqyrghan Putiyning baghdarlamasy Qazaqstandaghy orystardy ornynan qozghaltty. Resey halqynyng sanyn kóbeytip jatqan da negizinen Qazaqstan men Ukrainadan kelgen oralmandar”, – deydi Marlen hanym.

Onyng aituynsha orystildi agha buynnyng úl-qyzdary Qazaqstanda ayaldaghysy kelmeydi. Reseyge oqu týsip, sol jaqta júmysqa ornalasyp, artynan ata-anasyn da aldyrady.

“Qazaqstandaghy orystar qartayyp” keledi deydi ghalym. Osyghan baylanysty zertteu jýrgizgen ol elimizdegi orystildi qauymnyng orta jasy 44 jasty qúraytynyn anyqtaghan.

“Qazaqtardyng orta jasy shamamen 23 jas. Qazaqtar jas últ, tiyisinshe demografiyalyq jarysta eldegi orystildi auditoriyany basyp ozady. Búl ózgeris qazirding ózinde aiqyn angharyluda, al 10-20 jyldan keyin Qazaqstanda qalghan orystardyng kópshiligin zeynet jasyndaghy azamattar qúraytyn bolady”, – deydi ol.

Fransuz sarapshysy qalalardyng qazaqtanyp jatqanyna nazar audarghan. Onyng mәlimetine say 1970 jyldan býginge deyin qalada ómir sýretin qazaqtardyng sany 1 mln-nan 5 mln adamgha deyin artqan. Búl Qazaqstan qalalarynyng koloriytin ózgertken.

Qaladaghy qazaqtyng ýlesi artqan sayyn, uaqyt óte kele “Soltýstik slavyandanghan”, “Ontýstik qazaqtanghan” degen týsinik ózining ózektiligin joghaltady.

“Uaqyt oza kele Qazaqstandaghy “orys mәselesi” de ózining aktualdyghynan aiyrylady, sayasy kýn tәrtibinen týsedi. Qazaqtildi qauymnyng qarasy molayghan sayyn Qyrym ssenariyining qaupi seyiledi.

Kóptegen batys sarapshylary Qazaqstandy Reseymen qorqytudy dogharar emes. Múnyng bәri bilmestikten. 90-shy jyldaghy ýstirt jýrgizilgen zertteu osy elge qatysty qate kózqaras qalyptastyrugha alyp keldi. Sarapshylar qazaq faktoryn eskermedi. Qazaqtildi auditoriyanyng sany men sapasy ósken sayyn “qazaq әlemi” atty kenistik qalyptasaryn esepke almady”, – deydi ghalym.

Qazaqsha sóileytin qalalardyng qatary artyp, orystildi qauym Reseyge qonys audaruyn ýdete týsse, soltýstik aimaqtardy qazaqtandyru ózdiginen jýzege asatyn bolady.

Marlen Larueli qazaqtildi aqparattyq kenistik qarqyndy damyp jatqanyna nazar audarghan.

“Qazaqtardyng ýlesi kóbeyip, qazaq tilining qúlashy keneygen sayyn qazaqsha habar taratyn aqparat qúraldarynyng auditoriyasy artuda. Qazaqtildi aqparattyq kenistik eldegi orystildi mass-medianyng kontentin tútynbaydy, olardyng óz taqyryby bar. Eki tarap ta ishtey araz, sondyqtan jii salghylasady. Orystildi BAQ qazaqtildi ortanyng ósip-ónip jatqanynan qauip kýtedi. Onyng sony auditoriyadan aiyrylugha alyp keledi”, – deydi sarapshy.

Fransuz ghalymy mektep jәne joghary oqu oryndarynda qazaqsha bilim alatyn jastardyng qatary artyp jatqanyna nazar audarghan. Onyng aituynsha búl demografiyalyq dýmpuding nәtiyjesinde mýmkin bolghan. “Orys әleminen”  demografiyalyq evolusiyanyng kómegimen ghana qútylamyz.

“Qazaqtandyru” ýrdisi tabighy týrde jýzege asyp jatyr. Osydan 15-20 jyl búryn ómirge kelgen úrpaq “orys әleminin” qúndylyqtaryn qabyldamaydy. Qazaqstan biyligi de orys tilin “úqypty” týrde yghystyru ýshin aghylshyn tilin ýirenuge ýgitteude”, – deydi ol.

Marlen Larueli әleumettik jelining da qazaqylanyp jatqanyna nazar audarghan. Álemjelidegi qyzu talqylanghan taqyryptardyng kópshiligi qazaqtildi kenistikten taraytynyn aitady.

Ghalymnyng pikirinshe, aldaghy 10-20 jylda Qazaqstan men Reseydi ótken tariyhqa qatysty últaralyq debat kýtip túr. Tәuelsizdik túsynda ómirge kelgen úrpaq Stalin repressiyasyna sayasy túrghydan bagha berip, Qyzyl qyrghynnyng qazaqqa jasaghan qastandyghy turaly ashyq aitady әri Kremlige ulitimatum qoyady.

“Qazaq jastaryn “batysshyl” dep aita almaymyz. Olar elding qazaqy qúndylyqtargha qúrylghan damu jolymen jýrgenin qalaydy. Qazirgi biylik qalap shygharghan “qazaqstandyq” atty úghym kelmeske ketude, qazaqylyq qarqyn aluda. Múny memleket te moyyndap otyr.

Biylikting latyn әlipbiyine auysuy osy ózgeristi angharudan tughan. Qoghamdyq sananyng ózgeriske týsip, qazaqylyqtyng kýsh alyp jatqany biylikti búl ýrdiske ilesuge mәjbýrleude. Biylikte últshyl jastardyng qatary artyp keledi. Memәkimshilikte jana mәdeny (qazaqi, red.) aura qalyptasatyn kýn jaqyn”, – deydi sarapshy.

Ghalymnyng payymdauynsha Qazaqstannyng qoldauynan aiyrylu Mәskeu ýshin tragediyamen ten. Kremli qazaqylanu prosesine kedergi keltirer jaghdayda emes. Qazaqstandaghy qazaqtildi auditoriya qarsylyq bildirer bolsa, Reseyding Orta Aziyagha joly jabylady.

Qazirgi qazaqtildi buyngha kórshisining mәdeny kenistigi jat, olar reseylik mәdeniyetting ózderine eshtene әpermesine kózi jetken. Reseyding qúndylyqtary adamnyng túlgha retinde qalyptasuyna kedergi keltiredi.

“IYә, ras Qazaqstan әli de bolsa Kremli yqpalynda. Qazaqstan aumaghynda orystyng birneshe әskery bazasy bar. Áytkenmen, Resey de ózgerip jatqanyn esepke alu kerek. Putin biyligi aqparattyng ghasyrdyng talaptaryna beyimdele almay otyr. Bolashaqta eki el de bir-birine kedergi keltirmeytin, ózindik damu jolyn tabary anyq”, – deydi Marlen Larueli .

Álbette ghalymnyng kórgen-týigeni bizding auditoriyagha tansyq emes. Ol tilge tiyek etken jayttardyng kópshiligine kuәmiz. Larueli búl maqalany Batystaghy әriptesterine arnap jazghany angharylyp túr.

Zertteuding týpnúsqasyn myna siltemeden oqy alasyz, múnda sonymen qatar statistikalyq derekter de berilgen: voicesoncentralasia.org

Ázirlegen Duman Byqay

Abai.kz

14 pikir