Beysenbi, 25 Sәuir 2024
Janalyqtar 2906 0 pikir 28 Mamyr, 2012 saghat 06:44

Nepaldaghy syry ashylmaghan til óshuge jaqyn

Giany Mayya Sen [Gyani Maiya Sen] (surette) esimdi Batys Nepalda túratyn 75-tegi keyuananyng býkil әlem salmaghyn óz moynyna alghanday sezimine týsinistikpen qaraugha bolatyn shyghar. Ol - Nepaldaghy kusunda [Kusunda] tilinde erkin sóiley alatyn jalghyz  adam. Kusunda tilining belgisiz týp-tórkini men syry ashylmaghan sóilem qúrylymy til mamandaryn bayaghydan beri túiyqqa tirep jýr.
Osyghan baylanysty keyuana onyng óship bara jatqan tilin saqtap qalghysy keletin tilektes belsendiler ýshin eng tartymdy attraksiongha ainaldy.
Madhav Prasad Poharel [Madhav Prasad Pokharel], Nepaldyng Tribhuvan uniyversiytetining lingvistika professory, óship bara jatqan kusunda taypasyn on jyldan beri zertteumen keledi. Professor Poharelding sipattamasy boyynsha, kusunda tili әlemge belgili eshbir tilge tuystyghy joq "onasha til".
Onyng aituynsha, "dýnie jýzinde shamamen 20 til semiyasy bar.  Kusunda tili osylardyng bir de bireuine jatpaydy, sebebi ol fonologiyalyq, morfologiyalyq, sintaksistik jәne leksikalyq túrghydan әlemge belgili eshbir tilge tuys emes.
Býkil kusunda taypasy jer betinen joyyludyng az aldynda túr. Al,  Giany Mayya Sen -   sol tilde sóiley alatyn songhy adam.
Onyng eskertui boyynsha, kusunda tili ghayyp bolsa, "býkil adamzat múrasynyng birden-bir qaytalanbas jәne óte manyzdy bóligi mәngi-baqy joghalady".

Giany Mayya Sen [Gyani Maiya Sen] (surette) esimdi Batys Nepalda túratyn 75-tegi keyuananyng býkil әlem salmaghyn óz moynyna alghanday sezimine týsinistikpen qaraugha bolatyn shyghar. Ol - Nepaldaghy kusunda [Kusunda] tilinde erkin sóiley alatyn jalghyz  adam. Kusunda tilining belgisiz týp-tórkini men syry ashylmaghan sóilem qúrylymy til mamandaryn bayaghydan beri túiyqqa tirep jýr.
Osyghan baylanysty keyuana onyng óship bara jatqan tilin saqtap qalghysy keletin tilektes belsendiler ýshin eng tartymdy attraksiongha ainaldy.
Madhav Prasad Poharel [Madhav Prasad Pokharel], Nepaldyng Tribhuvan uniyversiytetining lingvistika professory, óship bara jatqan kusunda taypasyn on jyldan beri zertteumen keledi. Professor Poharelding sipattamasy boyynsha, kusunda tili әlemge belgili eshbir tilge tuystyghy joq "onasha til".
Onyng aituynsha, "dýnie jýzinde shamamen 20 til semiyasy bar.  Kusunda tili osylardyng bir de bireuine jatpaydy, sebebi ol fonologiyalyq, morfologiyalyq, sintaksistik jәne leksikalyq túrghydan әlemge belgili eshbir tilge tuys emes.
Býkil kusunda taypasy jer betinen joyyludyng az aldynda túr. Al,  Giany Mayya Sen -   sol tilde sóiley alatyn songhy adam.
Onyng eskertui boyynsha, kusunda tili ghayyp bolsa, "býkil adamzat múrasynyng birden-bir qaytalanbas jәne óte manyzdy bóligi mәngi-baqy joghalady".
Kusunda tilining saqtaluyn qoldaytyn eng joghary maghynaly intellektualdy uәjder Sen hanymmen bitse de, tilding ólimi jeke ózine qanday әser etetinin ózi de óte jaqsy biledi. Ol: "Baqytyma qaray, men [óz tilimmen qatar] nepal tilinde de sóiley alamyn, degenmen taypalastarymmen óz tilimizde sóiley almaytynymyzgha qynjylamyn", - deydi.
Kusunda taypasynyng basqa da adamdarynyng tiriler sanatynda boluyna qaramastan, olardyng bir de bireui óz tilin týsinbeydi, sóiley de almaydy. "Basqa kusundalar... kusunda tilining tek keybir sózderin aita alady, biraq ol tilde [tolyq] tildese almaydy."
Óz tilin jas úrpaqqa jetkizip qaldyrugha jәrdem kórsete almaghan ýkimet pen ghalymdargha  nalyghan keyuana: "Kusunda tili menimen birge óledi", dep sary uayymgha salynyp otyr.
Eshbir naqty mәlimetting joqtyghyna qaramastan, [Nepaldyn] Statistika jóninde ortalyq burosynyng aituynsha, [el ishinde] kusunda taypasyna jatatyn tek shamamen 100 adam qaldy, biraq kusunda tilinde tek Sen hanym erkin sóiley alady.
Birneshe jyl búryn Nepaldyng ortalyq batysyndaghy bir qystaqta kusunda tilinde erkin sóiley alatyn taghy eki adam bolghan. Búl Puny Thakury [ Puni Thakuri] men onyng qyzy Kamala Khatry [Kamala Khatri] edi. Degenmen, sodan beri Puny Thakury qaytys bolyp, Kamala júmys izdep elden ketti.
Jasyna qaramastan Sen hanym әzirge deyin tas uatushy bolyp kýn kórip jýr. Degenmen, júmys ornynan shyqsa, dereu lingvistika ghylymyn oqyp jýrgen studentterge tap bolady. Songhy kezde Sen hanymnyng mazasyn alatyn studentterding belsendiligi artuda, olar Senning kómegimen kusunda tilin oqyp ýirengisi keledi eken. Osy biregey tildi saqtap qalugha tyrysyp, olar sol tildi qoldarynan kelgenshe qaghazgha týsirip jatyr.
Ázirge zertteushiler kusunda tilining 3 dauysty jәne 15 dauyssyz dybysyn anyqtady.

Kusunda  - kóshpendi taypa. Anshylyq jәne terimshilikpen ainalysady.  Kusundalar - alasa boyly jәne tózimdi halyq - ózderin óz tilinde "miak" ["myak"] degen sózben ataydy. Olar kesel ("pui") men jabayy qústardy ("tap") óltirip jeydi.
Qazir lingvist ghalymdar men taypa belsendileri ýkimetten kusunda taypasyn kótermelep, olardyng tilderin qorghaugha arnalghan arnayy baghdarlamalar dayyndap qabyldanuyn talap etude. Biraq ýkimetting josparynda búnday sharalar qarastyrylmaghan, eng bolmaghanda jaqyn keleshekte esh ózgeris bolmaytyny ras.
Narayan Regmy [Narayan Regmi], Mәdeniyet ministrligining baspasóz hatshysy: "Búl tilding saqtap qaluyn kózdeytin bizding eshbir arnayy baghdarlamamyz joq", - dep moyyndady.
Jaqynda Últtyq etnografiya múrajayy Nepaldyng 10 týrli etnikalyq tobyn qamtityn, onyng ishinde kusundalar da bar, zertteu jýrgizip bitirdi. Búl zertteu óte qorqynyshty qorytyndygha keldi. Býkil kusunda taypasy kusunda tilinde sóiley alatyn jalghyz adam kóz júmsa, sonymen birge óshuding aldynda túr.
Aghylshyn tilinen audarghan Q. Álimjan
Maqalanyng týpnúsqasyn myna jerden oquynyzgha bolady:

http://www.bbc.co.uk/news/world-asia-17537845

«Abay-aqparat»

0 pikir