Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Kókmúnar 6427 4 pikir 12 Shilde, 2021 saghat 14:39

Hose Muhika: Kedey adam - dýniye-mýlki az adam emes...

«Álemdegi eng kedey preziydent» atanghan Urugvay elining preziydenti Hose Muhikanyng 2012 jylghy mausymda Braziliyanyng Rio-de-Janeyro qalasynda ótken BÚÚ-nyng túraqty damu konferensiyasynda sóilegen sózinen...


Osynda jinalghan memleket basshylaryna rahmet. Menen búryn sóilegenderge de alghys aitqym keledi.

Ár elden kelip múnda jinalghan mәrtebeli meymandar adamzat aldynda túrghan halyqaralyq mәselelerdi sheshuge qatysty shyn jýrekten tilekterin  bildirdi dep oilaymyn.

Ózimdi mazalaytyn kýrdeli kýmәndardy Sizdermen bólisuime rúqsat etinizder. Býgingi  talqylaudyng negizgi taqyryby túraqty damu jәne jahandyq kedeylikti joy boldy.

Bizding shyn niyetimiz qanday? Qazirgi bay elderding damuy men tútynu ýlgisine elikteu ýshin be?

Osy jerde bir súraq tuyndaydy: - Eger nemisterding bir otbasyndaghy avtomobilidermen teng mashina Ýndistannyng әr ýiinde bolsa, ghalamshargha ne bolar edi? Tynys alu ýshin adamzatqa qansha ottegi qalar edi?

Mәseleni basqasha aitar bolsaq, batystyng auqatty qoghamy tәrizdi asta-tók ysyrappen  tútynugha  әlemning 7 milliard adamy jappay elikteytin  bolsa, múnday «soghysty» qanymday alatyn rezerv planetada bar ma? Jalpy solay bolu mýmkin be? Álde biz basqa bir pikirtalasqa kósheyik pe?

Nelikten biz býgingi tanda  osynday qoghamdy qúryp aldyq?

«Naryqtyq ekonomikanyng balalary», «kapitalizmning balalary», basqasha aitqanda, biz osy sheksiz tútynu men damudy talap etetin qoghamdy qúryp kelgen ekenbiz. Naryqtyq ekonomika naryqtyq qogham qúrsa, jahandanu degenimiz әlemnin  búrysh-búryshynan shiykizat izdeytin qogham qúrghany shyndyq emes pe?

Biz jahandanudy basqara alyp otyrmyz ba? Álde jahandanu bizdi jetelep kele me?

Osynday qatal bәsekelestikti sharttaytyn tútynushy qoghamnyng ishinde jýrip «Býkil әlemdi jaqsartayyq!», - dep úrandatyp birge ómir sýru jәne birlesip damu turaly pikirtalas ótkizu mýmkin be? Qay jerine deyin birlesip jәne qashangha deyin bәsekelesui kerek?

Búl turaly aitu býgingi sharanyng manyzdylyghyn joqqa shygharu degen sóz emes, mәselening týiini osy! Bizding aldymyzda túrghan ýlken problema qorshaghan ortanyng qauipsizdigi turaly emes, ol sayasy mәsele bolmaq.

Býgingi tanda adamzat jasaghan osy orasan zor iynersiyany tolyghymen baqylau mýmkin emes. Kerisinshe, adamzat tútynushylyq qoghamgha baqylanyp basqaryluda. Biz búl әlemde gýldenu ýshin tuylmaghanbyz.  Biz búl dýniyege baqytty ómir sýru ýshin kelgenbiz. Ómir qysqa, ol kóz aldynda aghyp óte shyghady. Tiri jýru, baqytty ómir sýruden artyq qúndylyq joq.

Shamadan tys tútynu (giyper tútynu) әlemdi joyyp jatqanda, adamdar óz ómirlerin qymbat tauarlar men stiliderge júmsaudy jalghastyruda. Tútynu qoghamnyng qozghaltqyshy bolyp tabylatyn búl әlemde biz ony toqtausyz  «tez» jәne «kóp»  jasamasaq bolmaydy. Tútynu toqtap qalsa ekonomika sal bolyp qalady, al ekonomika sal bolyp qalatyn bolsa daghdarys degen qúbyjyq bәrimizding aldymyzdan shygha keledi.

Osy shekteusiz tútynudy qanaghattandyru ýshin tauarlardyng qyzmet etu merzimin qysqartyp,  olardy mýmkindiginshe mol satu manyzdy. Bizde 100, 000 saghattyq shamdardy jasaytyn soghys tehnologiyasy bar bolghanymen, 1000 saghat ghana janatyn shamdy satpasaq bolmaytyn qoghamda ómir sýrip jatyrmyz. Múnday berik shamdar naryqqa ziyandy bolghandyqtan jasaugha bolmaydy.

Adamdar tipti kóp júmys istep, tipti kóp satu ýshin «tútynyp ghana tastay salatyn» qoghamdy jalghastyrudan basqa jol joq. Barlyghymyz osynday qiyn ainalmagha tap bolghanymyzdy týsinemiz be? Búl basqa eshteme de emes, tek sayasy mәsele, jәne búl mәseleni basqasha sheshuding jolyn biz memleket basshylary retinde tabuymyz kerek.

Men tas dәuirine qayta oralayyq dep aityp túrghan joqpyn. Biraq naryqty baqylugha almasaq bolmaydy degendi aitqym kelgeni. Mening әlsiz sanamda búl sayasy mәsele bolmaq.

Tipti ejelgi danyshpandar, mysaly, Epikur, Seneka, Aymarlar da osylay aitqan.

Kedey adam dep dýniye-mýlki az adam emes, sheksiz tilegi bar jәne eshqashan qanaghattanbaytyn adamdy aitady.

Búl býgingi talqylaularymyzdyng mәdeny kilti, týiini dep oilaymyn.

Óz elimning ókili retinde Rio otyrysyna jәne onyng sheshimderine men osy túrghydan qatysamyn. Mening bayandamamda qúlaqqa tosyn estiletn sózder kóp boluy mýmkin bolsa da, men Sizderge su resurstary men qorshaghan orta problemanyng týp-tamyry emes ekenindigin týsinulerinizdi qalaymyn.

Mәselening týp-tamyry - barlyghymyz izdep jýrgen, jýzege asyryp jatqan әleumettik modeliding ózinde. Sonyng ishinde múqyat qaytalap qarastyrugha tiyis bizding ómir saltymyzdy (әdetterimizdi, kózqarastarymyzdy) bildiredi degen sóz.

Men tabighy resurstargha bay shaghyn elding ókilimin. Mening elimning halqy 3 millionnan sәl asady. Biraq mende әlemdegi eng әdemi 13 million siyr bar. Sonymen qatar 8-10 million eshki bar. Mening elim azyq-týlik eksporttaushy el. Shaghyn memleket bolghanymen, onyng territoriyasynyn  90%-y tabighy resurstargha óte bay.

Menimen pikirles jerlesterim 8 saghattyq enbek ýshin kýresti. Býginde olardyng keybireuleri 6 saghattan da júmys istey alady. Alayda kýnine alty saghat júmys istey alatyn mýmkindigi barlar qosymsha júmys istep, aqyrynda búrynghydan da  úzaq uaqytpen júmys isteytin boldy.

Nege solay? Sebebi siz mashina nemese motosiklinizding jaldau aqysyn tólemeseniz bolmaytyn bolghandyqtan solay. Ay sayyn eki ese artyq júmys istep qaryzyn tólep jýrip, bir qaraghanda men sekildi kәrteyip qalghanyn biraq biledi. Dәl men sekildi, olardyng da baqytty ómir sýru armany kózinen búlbúlday úshady.

Sonda siz ózinizge bylay súraq qoyasyz:  Jalpy osylay bolu adamzattyng taghdyry ma?

Mening aityp jatqanym óte qarapayym әngime.

Damu, órkendeumen baqytty shekteuge bolmaydy. Damu adamzatqa baqyt әkelmeytin bolsa qajeti joq. Sýiispenshilik, adamdar arasyndaghy qarym-qatynas, balalardy tәrbiyeleu, dostar tabu, sodan keyin negizgi qajettilikterdi qanaghattandyru. Biz osylardy ghana jasaugha tiyispiz.

Baqyt - bәrimizge de eng qymbat nәrse. Eger biz qorshaghan orta ýshin kýreskimiz kelse, onda adamzattyn  baqyty degenimiz ghana qorshaghan ortanyng eng manyzdy elementi ekenin úmytpauymyz kerek.

Nazar audarghandarynyzgha raqmet.

Audarghan Amantay Toyshybayúly

Abai.kz

4 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2253
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3513