Seysenbi, 23 Sәuir 2024
Kórshining kólenkesi 7010 4 pikir 22 Mausym, 2021 saghat 14:10

Qytay tarihyndaghy eng zúlym sayasat hәm adam qúqyghy...

Býginderi Qytaydyng әlemdik sayasat pen halyqaralyq baylanystardyng qyzu da qolaysyz taqyrybyna ainalyp otyrghany jasyryn emes. Onyng Ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin quattalghan halyqaralyq ortaq erejeler men standarttardan ausay tarta beretin sayasi-iydeologiyalyq baghytyn aitpaghannyng ózinde, ózgelerding ziyatkerlik qúqyna miyzemey qol súgha beretindigi men kisilik qúqyqqa pysqyrmaytyn ústanymy әlemdik diplomatiya men aralas-qúralastyqtyng bas auyruyna ainalyp otyrghany bar.

Álemdik qauymdastyqtyng pikiri men eskertpelerine «qamshysyn sýirete jauap berudi» daghdygha ailandyrghan elding naqtyly faktilerding ózine betbaqtyrmas pozisiya bildirip kele jatqany әlem halqynyng shamyna tiide. Alayda, ol elde kisilik qúqyq ýirenshikti jaghdayda taptaluda.

BAQ-tan mysal keltireyik... «AQSh-qa baqylau» sayty (11 mausymda) viydeo formatynda habarlaydy: Shaan shy provinsiyasynda auyl túrghynyn kent әkimshiligindegiler kýshtep ústap, 7 ailyq balasyna mәjbýrli týsik tastatqan. Ákimshiliktegiler jýkti әiel Feng Jianmei-ge «jospardan syrt jýkti boldyn» degen syltaumen 40 myng yuan tóleudi talap etken. Áyel múnday somany tóley almaghan. Onyng aituynsha, 30 mamyrdan bastap әkimshilik adamdary múnyng sonyna týsken. 2 mausym birqauym adam jinalyp kelip, ýiinen ózining syrt kiyimimen basyn orap, kýshpen alyp ketken. 3 mausym oghan operasiya aldyndaghy kenesu hattamasyna qol qondy talap etken. Qol qongha qarsy bolghandyqtan, onyng betin jastyqpen basyp túryp, eki er kisining bireui onyng ong qolymen atyn jazdyryp, bireui sol qolymen barmaghyn qoydyrghan. Qorghansyz әiel 4 mausym tanghy saghat 3-ter mólsherinde kent әkimshiligindegilerding zorlyghymen 7 ailyq qyz balagha týsik tastaydy.

Feng Jianmei-dyng qayyn atasy Deng Xiaogang da: «kentten bir top adam kelip, «ne 40 myng yuan tapsyrasyndar, ne balany týsirip tastaymyz» dedi. Ýide múnsha soma bolmaghandyqtan, kelinimdi tartyp alyp ketti», - deydi.

Oqighadan keyin Zhen ping audandyq «jan sany jәne tuytty josparlau mekemesi» Feng Jianmei-dyng jospardan tys jýkti bolghanyn, kent kadrlerining qayta-qayta nәsihat júmysyn jýrgizuimen jýkti әieldi jospardan tys tumaugha kóndirgenin mәlimdedi. Áyelding qayyn sinilisining aitysynsha, jengesining bes jarym jasar qyzy bolghan. Aghymdaghy sayasat boyynsha aragha bes jyl salyp ekinshi bala kóteruge bolady. Otbasyndaghylar ishtegi ekinshi balanyng tiyisti qújattaryn jinap jatqan eken. Al memleketting sayasaty boyynsha 6 aidan asqan balany aldyrugha tiym salynghan.

Taghy da osy sayttyng habarlauynsha (17 mausymda) Hei longjiang provinsiyasynng Qinggang audanynda bir qamqorlyq ýiindegi 4 qarttyng atalyq týimesi kesilip alynghan. 2020 jyly 23 shildede qamqorlyq ýiining diyrektory 3 qarttyng tamaqqa kelmeuine baylanysty bólmeni tekserui barysynda ondaghy kisilerding kereuetterinen qan izderin bayqaghan da, shúghyl jәrdem shaqyrtqan. Tekseru nәtiyjesi olardyng júmyrtqalarynyng «qoldy bolghandyghyn» anyqtaydy. Qamqorlyq ýiining sonyra shaqyrylghan press-konferensiyasynda janaghy ýsheuden syrt atalmysh qamqorlyq ýiining taghy bir túrghynynyng asylynan aiyrylghandyghy mәlim boldy.

Jogharydaghy eki oqigha da viydeo-habar bolghandyqtan ondaghy mekemeler, televiydeniye, kisi attary, uaqigha qatysushylary týgeldey anyq kórinip túr. Sondyqtan onyng shyndyghyna kýdiktenuge negiz joq. Ekinshiden, múny «jergilikti», ishinara faktilerge sanaugha da bolar. Alayda ol kózben kórip, qolmen ústarlyq fakt retinde tuyndap otyrghanymen qoymay, aldynghy oqighadaghy kent sheneunikterining әreketi men tiyisti mekemelerding faktini teris ainaldyra týsindirui, songhysyndaghy denesinde kemistigi bar adamdargha bolghan qiyanattyng múnshalyq ashyqtan-ashyq jasaluy, múnday oqighalardyng biylik tarapynan býrkemelenip, qogham tarapynan tym tiksinis qozghamaytyn bolghandyghynan derek beredi. Osynday jaghdayattardan keyin búl eldegi kisi qúqynyng qorghaluy jayynda sóz qozghaudyng ózi bos әuireshilikke jatsa kerek.

«Jing dian shen du» (baspa-bas:«Klassikany indete oqu») sayty 15 mausymda: «Memleket aqyrynda aramshópti týgin qaldyrmay, týbirimen otaugha kiristi» degen taqyryppen maqala jariyalady. Onda Qytaydyng birsypyra provinsiyalarynyng Birmanyng soltýstiginde jasyrynyp alyp, internet aldamshylyghymen ainalysqan toptardyng elge kelip, ózderin mәlimdeulerine búiryq shygharghandyghyn bayandaydy.

«Zheng shang hei xia zi» sayty da 17 mausymda osy mәseleni qauzaydy jәne búl taqyryptyng «Halyq gazeti» men «Global Times» syndy bedeldi aqparattardyng da nazaryna ilikkenin dәriptep ótedi.

Qos sayttyng bayanynsha, elde internet resurstaryn paydalanyp, anqau elding qaltasyn qaghatyndar teristik Birmany úya etip alghangha úqsaydy. Qiytúrqylyghy qyryq esekke jýk bolar toptyng sany neshe jýz myng adamgha jetken kórinedi. Endi tizgindemese eldik bedelge salyq bolatyn dәrejege jetipti. Sonymen sol jaqta jýrip tekteusiz ketken túrghyndaryn jónge shaqyrugha әr jerge pәrmen berilgen synayly. Ony Qytaydyng әr ónirlerining óz jerlesterine jibergen ýshbuhatynyng sóz saptaularynan angharugha bolatynday.

Zandylyqqa jýginu, bas búzarlardy tәrtipke shaqyru, qarapayym momyn júrttyng mýddesin qamqorlyqqa alu, óte-móte, qúptarlyq sharalar. Kim de kim tәrtip búzdy ma, jazasyn aluy shart. Bizding nazarymyzdy audarghany sol әr ónirlerding óz jerlesterin elge qaytarudaghy tәsilderi bolghaly túr.

Mysaly, Zhe jiang provinsiyasy Le qing polisiyasy jerlesterine «qaytugha qarsylyq bildirgenderding shekara búzyp qashyp ketkender sanatynda jazalanatynyn» aityp sәlem joldasa, Jiang xi provinsiyasy Rui chang polisiyasy tipti, on adamdy atyn atap, týsin týstep otyryp «iz-týssiz ketkenderge» jatqyzyp, jerlik tirkeuden shygharyp jiberipti. Ónirlerding birsypyrasy osy tәsildi qúp kóretin tәrizdi. Mejeli uaqytta kelmegenderding «endigәri el shekarasyn attaudan ýmittenbeuin» eskertip jatqandar bir tóbe. Al Fu jian provinsiyasy Pu tian qalasynyng qaulysy tipten jan týrshigerlik. Onda 30 mausymgha deyin kelip berilmegenderge 10 tarmaqtan túratyn mynaday jazalar taghayyndalatyny aitylady: 1. Soltýstik Birmada jasyrynghandar (ary qaray «olar» delinedi-avt.) zansyz tapqan aqshalaryna túrghyzghan nemese tuystaryna túrghyzyp bergen ýileri sýrilip tastalady. 2. Olardyng balalary oqugha qabyldanbaydy. 3. Olar men jaqyn tuystary prinsipti jaqtan partiyagha, armiyagha, memlekettik qyzmetke, júmysqa qabyldanbaydy. 4. Olar partiya mýshesi nemese memlekettik qyzmetker bolsa, olardyng qyzmet jasaghan mekemeleri eshqanday marapatqa úsynylmaydy. Olardyng jaqyn tuystary 3 jyl boyy marapatqa úsynylmaydy jәne QKP tәrtipti qadaghalau komiytetine shaqyrylyp jauap beredi. 5. Olardyng kólikke minu, meymanhanagha jatu, balalarynyng jeke mektepterde oqu qúqy shekteledi. 6. Olar men jaqyn tuystarynyng esepshottary jәne internet kartalary búghattalady. 7. Qaladar men auyldardyng kórneki jerlerinde, mektepterde, olar men jaqyn tuystarynyng túratyn ýilerinde internet aldamshylyghyna soqqy beru mazmúnyndaghy belgiler soghylady. 8. Olar men jaqyn tuystarynyng zansyz әreketteri týbegeyli әshkerelenip, auyr jәne jedel jaza qodanylyp, kózbe-kóz atqarylady. 9. Olar men jaqyn tuystary orman jәne auylsharuashylyghy jenildikterinen ajyratylady. 10. Olar túrghan mekender jogharygha iskerlik joba ótinimin jasay almaydy, qazynalyq yntalandyru nemese jәrdemaqy ala almaydy. Eldi mekenderge tiyesili әrqanday yntalandyru-syilau sharalaryna qatysa almaydy. Hai nan provinsiyasy Zhan zhou polisiyasynyng shygharghan qaulysy da osy taqylettes.

«Zheng shang hei xia zi» sayty kórsetkenindey, múnda zang búzushylarmen qosa soltýstik Birmada zandy júmys jasap jatqan kәsipkerlerding de biznesterin ziyangha satyp, elge qaytugha mәjbýr bolyp jatqandaryn aitpaghanda, jogharydaghy 10 tarmaqtan qanday әdildik izdeuge bolady. Tura, әuletting bir mýshesining shalys basqanyna bola tútas әulet «túqymymen túzday qúryghaly túrghan» joqpa?! Olardyng jәne olardyng etjaqyndarynyng júmys oryndarynyng qatystylyghy turasynda ne aitugha bolmaq?.. Osydan-aq, jalpygha birdey qarapayym әdilettilikti bylay qoyghanda, kisilik qúqyqtyng qorghaluy osydan tórt ghasyr búrynghy Ming dinastiyasy (1368-1644jj.) dengeyine týsip ketkeni kórinip túrmay ma?.. Óitkeni Qytay tariqyndaghy eng soraqy, eng ayausyz jәne beyadamy jazalardyng deni osy Ming dәuirinde ómirge engen-di.

Kisilik qúqyq jayly kinәlansa, adamzattyng ortaq tarihyndaghy jәne bәrine belgili qúldyq dәuirindegi jaghdayattarmen ózin qorghashtaytyn, el ishindegi taptalyp jatqan azamattardyng qúqyqtary jayly betbaqtyrmaytyn, sóite túra, әlemdik qauymdastyqtyng moyynsúnugha tiyisti ortaq ústanymdary men erejelerin bekitune dәmeli, «adamzattyng taghdyrlastyghy qauymdastyghyn» jasaqtaghysy keletin Qytay elindegi kisilik qúqyqtyng býgingi syqpyty, mine, osynday.

Múqamethan Qonarbay

Abai.kz

4 pikir