Júma, 19 Sәuir 2024
Alashorda 12059 23 pikir 22 Mausym, 2021 saghat 12:53

Ahmet pen Mirjaqyptyng ýstinen domalaq aryz jazghan kimder? (jalghasy)

Ýstimizdegi jyldyng 11 mausymynda osynday taqyryppen Abai.kz portalynda bizding maqalamyz jaryq kórgen bolatyn. Atylmysh jariyalym oqyrmannyng ýlken qyzyghushylyghyn tudyryp 10 tәulikting ishinde (21.06.2021. sagh.16.00) 13200-den astam qaralym boldy (1 suret):

Pikir qaldyrghandardyng da qatary qalyn. Jasyryn esimmen jazghan birneshe kisiler múnday maqalalar tәuelsiz elding birligine ziyanyn tiygizedi dep sanaydy. Bizder múnday mazmúndaghy pikirlermen kelispeymiz. Últtyng sana túrghysynan úiysu joly dәmi kermek, tipti, ashy joldar arqyly jýredi. Óz tarihynyng búralang joly men búldyr shyndyghyn shynayy tany almaghan halyqtyng últtyq birligi eshqashan berik bolyp qalyptaspaydy. Bizding ústanym osylay. 13 mynnan asqan qaralym ishinde osy oidy jaqtaytyn kisilerding qatary qalyng dep esepteymiz.

Álqissa, aldynghy maqalada aryzqoylar bir mezette tórt memlekettik mekemege shaghymdanghanyn, ol shaghymdar ishinde Orynbor gubernatory men Ishki ister ministrligine jazylghan aryzdardy arhivte kezdestire alghanymyzdy aitqan bolatynbyz. Endigi kezekte Ishki ister ministrligine baghyttalghan shaghymdy taldamaqpyz. Búl Orynbor gubernatoryna baghyttalghan  shaghymnan búryn jazylghan.  Shaghymnyng jazylghan uaqyty – 30 tamyz 1914 jyl. Búl týp núsqa emes, tasqa terilip, Orynbor guberniyalyq jandarmiya basqarma basshysynyng jeke qoly men móri arqyly rastalghan kóshirme.

Qújattyn  mazmúny aryzqoylardyng Orynbor gubernatoryna jazghan shaghymynan alshaq ketpeydi. Maqsaty – «Qazaq» gazetining redaktory A.Baytúrsynúly men onyng hatshysy M.Dulatúlynyng býlikshilik әreketteri men sybaylastaryn әshkereleu, al talaptary – «Qazaq» gazetin jabu, «býlikshilerdi» Orynbordan quyp shygharu. Jazyp otyrghandar – beymәlim beseu (2 suret):

Shaghymnyng kirispesi Orynbor qalasynda «Qazaq» atty gazet shyghatynyn, olardy shygharushylar әldeqanday bir isimen nazargha ilinip, Semey gubernatorynyng ókimimen týrmege jabylyp, polisiya baqylauynda bolatyn әkimshilik jaza  kesilip, syrtqa quylghan «senimsiz, tanbaly  kisilerdin» (porochnosti) - A.Baytúrsynúly men M.Dulatúlynyng gazet shygharyp jatqandyghyn bayandaugha qúrylghan (3 suret):

Kirispelik bayandau sol «senimsiz kisilerdin» gazet shygharu isine qalaysha rúqsat alghanyna tandanys bildirgen joldargha úlasady jәne onyng sebebin Torghay oblystyq basqarmasynda týrli lauazymdyq qyzmet atqaryp jýrgen tilektes әri  seriktes kisilerdin  kómegi arqyly jýzege asqan dep týsindiredi. «Qazaq» gazetin shygharushylardyng әrketterin býrkemelep jýrgen tilektes kisilerding qatarynda músylmandyq basylymdardyng senzory, Torghay oblystyq basqarmasynyng audarmashysy M.Túnghanshiyn, Orynbor okrugtik sotynyng hatyshysy S.Qadyrbaevtarmen birge sol sottyng audarmashysy Balghymbaev, Oral oblysy Temir uezining Sharular jetekshileri jiynynyng (siezinin) basshysy B.Esmahanovtardyng (Ismahanov) aty atalady. Olar gazetti ashugha jәne onyng túraqty oqyrmandary qataryn qyzmettik-lauazymdyq yqpalymen qalyptastyrghan (4 suret):

Oblystyq basqaramada qyzmet jasay jýrip «Qazaq» gazetin  býrkemelep jýrgen qazaq shenunikterding shenberin aiqyndaghannan shaghymdanushylar A.Baytúrsynúly men M.Dulatúlynyng «býlikshildik» iydeyalaryn sanamalap shyghady. Ony olar mazmúndyq sipatyna qaray tórt topqa bóledi: jerge ornalastyru, sybaylastyq, otarshyldyq, Resey-german soghysy mәseleleri.

Aryzqoylar eng aldymen olardyng jer mәselesine qatysty kózqarastarynyng ziyanyn aitady. Jerge ornalalastyru mәselesi boyynsha A.Baytúrsynúly men M.Dulatúlynyng nasihtap jýrgen oilary óte qauipti. Sebebi olar jerge ornalastyru mәselesi azamattyq-mýliktik qatynas túrghysynan qazaqtargha qatysty bolmauy kerek, qonys audarushylargha (perselenderge) jerdi jalgha bermey, olarmen eshbir tauar aiyrbastamay, olarmen jiyi-jii janjaldasu qajet dep sanaydy. Sol jaghdayda perselender keyin qaytyp, jer qazaqtyng ózine qalady. Búghan qosa «jana múghalimder» (arnayy múghalimding oqu ornyn bitirgen, joghary bilimi joq A.Baytúrsynúly men M.Dulatúlyn mysqyldap otyr-avtor) I Dumada qabyldanghan otyryqshy bolam degen qazaqtargha 15 desyatina jer beru normasy eshqanday aqyl isine jatpaytyn aldau men arbaugha qúralghan sheshim dep sanaydy. Múnday oilar qaranghy qazaqtyng qalyng tobyna «únaydy», sonyng saldarynan qazaqtar men pereselender arasyna óshpendilik syzaty týsip, qaqtyghys pen janjaldar oryn alyp, kisi ólimine deyin barghan (5 suret):

Júrt arasyna týsken janjaldan Oblystyq basqarmada qyzmet jasap jýrgen sheneunikter de, «Qazaq» gazetin shygharushylar da óz paydasyn kórip otyr. Sot isteri boyynsha Qadyrbaev pen Balghymbaev, әkimshilik isterden Túnghashin men Esmahanov, jerge ornalastyru júmystary boyynsha A.Baytúrsynúly men M. Dulatúly óz qaltalaryn qampaytuda. Shaghymdanushylar taghdyrdyng jazuy A.Baytúrsynúlynyng orayyna týskenin, osylaysha ol Torghay-Oral oblystarynyng qonys audarushylar basqarmasynda qyzmet jasaytynyna kýiinedi. Búlardyng isine shaghymdanushylardyng óz bastaryna zobalai tudyrady. Qysqasy, A. Baytúrsynúly myqty úiymdasqan top (shayka) qúrghan (6 suret):

Shaghymnyng kelesi bóligi «senimsiz» túlghalardyng qazaqtardyng otarshyldyq qúryghyna iligu tarihyna kózqarastaryn synaudy sóz etken. Onda «Jana múghalimder» qazaqtar bodandyqty óz erkinen tys qabyldaghanyn, han-súltandar qara halyqty satqanyn, sol ýshin ýkimet tarapynan «aqsýiektik» (dvoryandyq) mәrtebege ie bolyp, jer mәselesinde jenildikter alghandyghyn synaydy. Shaghymdanushylar múny jalghan aqparat dep sanaydy. Han-súltandardyng túqymynan «aqsýiektik» mәrtebe alghandar - patsha tarapynan generaldyq shen alghandardyng ghana ýrim-bútaghy. Múnday arandatushylyq aqparattar qarapayym halyqtyng kezinde qazaqtardy patsha bodandyghyna alyp kelgen han-súltandargha degen óshpendiligin tughyzady jәne onyng arty ýlken janjalgha úlasuy mýmkin degen qauip-qaterdi algha tartady (7 suret):

Shaghym mazmúnynda kótergenilgen kelesi bir mәselesi «Qazaq» gazetin shygharushylardyng soghys mәselesine degen kózqarasyn «әshkereleuge» baghyttalghan. Soghysta nemister jenip shyghuy tiyis. Óitkeni olardy jenimpaz Týrik memleketi qoldap otyr. Bizder orys әskerine jәrdemdespeuimiz kerek. Nemis pen týrikter jenip shyqsa, jana ýkimet pereselenderi qazaq jerinen quyp shyghady (8 suret):

A.Baytúrsynúly men M.Dulatúlynyng múnday oilary bizding oiymyzgha mýldem jat. Bizder orys PATShASYNA (bas әriptermen jazylghan) adal bolugha ant bergenbiz, sol anttyng jolynda janymyzdy beremiz. Bizdi qúrdymgha tartyp bara jatqan «qalausyz kelgen», qauipti  múghalimderden qútylu ýshin shaghymdanyp otyrmyz. Úiymdasqan topty talqandap, «Qazaq» gazetin jauyp, oghan qatysy bar kisilerdi Orynbordan, Torghay men Oral oblystarynnyng shekarasynan quyp shygharu qajet, sebebi olardyng iydeyalary oblys kólemine tereng tamyr jayyp barady (9 suret):

Shaghymnyng osy bir bóliginde aryzdanushylar әldebir uniyversanttyng A.Baytúrsynúlyna qarsy shyqqandyqtan, ol redaktorlyq  qyzmetti  ózine tilektes adamgha ótkizip bergen dep maqtanady. Sirә, ýkimetke adal  sol uniyversantqa qolynda  biyligi bar kisiler nazar audarsa dep tileytin sekildi. Al shaghymnyng songhy bóliginde aryzdanushylar Torghay oblysynyng gubernatoryna aryz jazbay, odan joghary túrghan mekemege tikeley shyqqan sebepterin týsindiredi. Oblystyq basqarmada A.Baytúrsynúlyn  ghúlama (geniya) sanaytyndar bar, biz solardyng qughyn-sýrginen qorqamyz. Al әdildik isteri men qajyr-qayraty mol Orynbor gubernatoryna shyqpay otyrghan sebebimiz  ol qazaqtardy tolyq bilmeydi dep qorytyndylaydy (10 suret):

Biraq olar birneshe kýnnen keyin Orynbor gubernatoryna da shaghym týsiredi. Ol shaghymdy bizder maqalanyng birinshi bóliminde taldaghan bolatynbyz. Shaghymnyng týpnúsqadan (týpnúsqa qolmen jazylghan boluy kerek) baspalyq núsqagha býkpesiz, tura  kóshirilgenin rastap Orynbor guberniyalyq Jandermiya basqarmasynyng basshysy general-mayor Babich jeke qoly men mekemening mórin basqan. Búdan әri qaray oqigha qalay órbeytini patshalyq totalitarlyq-әmirshildik kezennin  tarihynan habary bar azamattargha tanys dep oilaymyz... Dey túrsaq ta, ony kelesi taldaudyng enshisine qaldyrghan jón dep sanaymyz.

Almasbek Ábsadyq,

filologiya ghylymdarynyng doktory, A.Baytúrsynúly atyndaghy Qostanay uniyversiytetining professory

Maqala QR BGhM Ghylym komiytetining 2020-2022 jyldargha arnalghan ghylymy granttyq qarjylandyrugha ie bolghan «A.Baytúrsynúlynyng auyldyq mektepterdegi aghartushylyq jәne qoghamdyq qyzmeti (jana arhivtik derekter men ólketanushylyq maghlúmattar, túlghanyng tynnan tabylghan shygharmalary negizinde)» atty Joba negizinde dayyndaldy.

Abai.kz

23 pikir