Júma, 19 Sәuir 2024
10902 46 pikir 9 Mausym, 2021 saghat 14:12

Halyq sanaghy: Qazaq taghy 70%-gha jetpey me?

Biyl elimizde halyq sanaghy ótedi. Anyghy 1-mausymnan bastap alghashqy kezeni bastalyp ta ketti. Halyq sanaghy әr on jyl sayyn ótip, memleketting damu strategiyasyn anyqtaytyn naqty sandardy kórsetip beretin manyzdy qújatty jasaqtaydy. 2019  jyly ótuge tiyis bolghan halyq sanaghy elimizde eki jyl qatarynan keshiktirildi. 2019 jyly preziydenttik saylaugha baylanysty shegerilse, 2020 jyly koronavirus pandemiyasyna baylanysty keyinge qaldyrylghan edi. 

1989 jylghy mәlimet boyynsha Qazaqstandaghy halyqtyng sany 16.1 mln adam bolghan. Onyng ishinde qazaqtardyng sany 6.4 mln nemese halyqtyng 40,1 payyzyn qúraghan. Al KSRO qúlap, Qazaqstan tәuelsizdik alghannan keyin halyq sanaghy 1999 jyly ótkizildi. Sanaq boyynsha elimizde 14.9 mln halyq túratyny anyqtaldy. KSRO taraghannan keyin biraz 1 mlnnan astam halyq Qazaqstannan qonys audardy, olardyng ishinde slavyan últtary men nemister kóp bolatyn. Sol sebepti de 1999 jylghy sanaqta halyqtyng sany 10 jyl búrynghy kórsetkishten 1.2 mlngha az bolyp shyqty. 1999 jylghy sanaq boyynsha qazaqtyng sany 7.9 mln adamdy qúrady. Payyzdyq kqrsetkishte búl jalpy halyqtyng 53,4 payyzy degen sóz. Qazaq óz jerinde qaytadan kópshilikke ainaldy. XX ghasyrdyng basynda bastalghan genosidtik jәne otarlau sayasatynyng saldarynan ashtyqqa úshyrap, atylyp, qudalanghan qazaq 50-jyldary óz jerinde 29%-dy qúrap, azshylyqqa ainalghan dәuirden keyin, aragha jarty ghasyr salyp, qayta kópshilikke ainala bastady.

2009 jyly zandylyq boyynsha kezekti halyq sanaghy ótti. Sanaq nәtiyjesi boyynsha elimizde 16004800 adam túratyny anyqtaldy. Qazaqtar sany 10098600 adam, payyzdyq kórsetkishte búl 63,10 payyz degen sóz. On jylda qazaqtyng sany payyzdyq deygeyde taghy 10%-gha artqany kórindi. Onyng ishinde syrttan Atajúrtqa qonys audarghan qandastardyng da ýlesi basym boldy.

2009 jylghy halyq sanaghy ýlken daumen ayaqtaldy. Sanaqqa 1,144 milliard tenge qarjy bólingen edi. Alayda sanaqqa tek qana 379 million tenge ghana júmsalyp, qalghany jemqorlyq negizinde joghalyp ketti. Sanaqqa basshylyq etken Anar Meshimbaevanyng ýstinen qylmystyq is qozghalyp, ol Reseyge qashty. Keyinnen Reseyden әkelinip, 7 jylgha sottaldy. 2009 jyly 1-qyrkýiekte el preziydenti N.Nazarbaev óz ýndeuinde elimizdegi qazaqtardyng sany 65% dep atady. Al 2010 jyldyng aqpan aiynda sanaqtyng jana nәtiyjesi shyghyp, onda qazaqtyng sany 63.1% ekeni jazyldy. Alayda kóptegen demograftar halyq sanaghynyng nәtiyjesine kýmәnmen qaraydy. Olar eldegi últtyq kórsetkishte sәikessizdikter kóp deydi. Mysaly demograf Maqash Tәtim búl sanaq turaly: "Men halyq sanaghy BÚÚ núsqaulyqtaryn búzumen ótkizilgenin bilemin, soghan baylanysty ol ózining ghylymy qúndylyghy men ghylymy taldaugha jaramdylyghyn joghaltty. Eseptegish saualnamagha shynymen súhbattasqan adamnyng mәlimetterin emes, aqparatty auadan engizgen kezde eshqanday obektivtilik turaly aitu almaymyz. Múnday faktiler songhy sanaqta bolghan. Demek, demografiya salasyndaghy mamandar ýshin osylaysha jýrgizilgen sanaq nauqany falisifikasiya kólemi jaghynan qyzyqty boluy mýmkin. Biz qazaqstandyq qoghamnyng naqty kórinisin emes, búrmalanghan sandardy aldyq. Ony dәleldeu maghan qiyn emes",-  degen edi.

Endi mine aragha 12 jyl salyp kezekti halyq sanaghy ótude. Biylghy halyq sanaghy jana әdistermen ótetin bolady. Oghan pandemiyanyng jәne sifrlyq damudyng tikeley qatysy bar. Halyq sanaghyn ótkizu boyynsha eki әdis qoldanylmaq. Birinshisi ýy ýidi aralaytyn dәstýrli әdis, al ekinshisi sayt arqyly qoldanylatyn әdis. Dәstýrli әdis boyynsha sanaq 1-30 qazan aralyghynda ótedi. Al sayt arqyly sanaq 1-qyrkýiek pen 15-qazan aralyghynda úiymdastyrylady. Osy aralyqta siz sanaq.gov.kz saytyna kirip óziniz jәne otbasynyz jayly mәlimetterdi qaldyra alasyz.

Biylghy sanaqtyng úrany "Qazaqstanda әrkim manyzdy!" bolyp otyr. Al jalpy sanaqqa 2018-2023 jyldar aralyghynda 9,1 milliard tenge bólingen. Sonyng 3.4 milliardy iygerilgen. Sanaqtaghy súrau paraghynda 87 punkt bar, onyng ishinde 67 súraq jәne 20 naqtylau súraqtary.

Alayda manyzdysy búl emes. Manyzdysy biylghy sanaqta qazaqtyng sany qansha bolmaq? Mine, ózektisi osy. Arman bolghan 70%-gha Alash balasy biyl qol jetkize ma? Qogham belsendisi Múhtar Tayjan búl jayly 28-sәuirde bylay dep jazdy. "Qazaqstandaghy últtyq qúram boyynsha aqparattar jariyalandy. Qazaqtyng sany taghy da 69%. Biraq 69% degenimiz 2009 jyly bolyp edi, artynsha olar "qatelestik" dep 65%-ke týsirdi, keyin tipti 63% qúlatty. Endi mine taghy da 69% dep otyr. Marqúm Maqash Tәtimovtyng boljamy boyynsha qazaqtardyng sany 2009 jyly rasymen 69% bolghan, al  2020 jyly 80% boldy. Ony soqyr da kórip túr. Qazaqtardy taghy da 69% degenge senbeymin mýlde". 

Qazaqtyng sany 70%-dan joghary bolsa memlekettik til, últtyq sayasat degen biylik ýshin bas auyrtar mәselelerdi qayta qarap, qozghauyna tura keletini anyq. 2021 jyldyng halyq sanaghynda qazaq taghy 70%-gha jetpey qala ma?!

Ashat Qasenghaliy

Abai.kz

46 pikir