Beysenbi, 25 Sәuir 2024
Qogham 15896 0 pikir 27 Mamyr, 2021 saghat 13:42

Óshkenim janyp, joghalghanym tabylghan - Tәuelsizdik!

Biyl Qazaqstannyng tәuelsizdigine túp-tura 30 jyl. Búl shiyrek ghasyrdan sәl ghana kóp uaqyt. Tarih tolqynynda óte az, qas qaghym sәt qana. Dey túra Qazaqstan búl aralyqta aitarlyqtay jetistikterge jetip, jenisterden kórine bildi. Óitkeni әlemde 5000 myngha juyq últ pen úlys bar. Olardyng tek 230-gha juyghy ghana tәuelsizdik alyp, el bolyp, memleket qúryp otyr. Al qalghan últtar ózge elderding qúramynda bolyp, tәuelsizdik ansap, alysyp jýr. Sany 50-100 millionnan astam últtardyng da tәuelsizdik ala almay, jantalasyp jatqanyn kóz kórip, qúlaq estip otyr. Al qazaq tәuelsizdik aldy, óz qoly óz auzyna jetetin dengeyde. Búl quanysh. 

Tәuelsizdikke deyin Qazaqstannyng kórmegen qiyndyghy, tartpaghan azaby, keshpegen tozaghy joq. Resey imperiyasynda bodandyqqa týsip, qolymyz baylansa, KSRO-da ýlken nәubetterdi bastan keshirdi. 1916 jylghy últ azattyq kóterilis kezinde milliondaghan qazaq ishki migrasiyagha úshyrady. Jetisu ónirinen Qytaygha 200 mynnan astam qazaq bosqyn bolyp ketuine tura keldi.

1919-1921 jyldary Qazaqstanda ýlken ashtyq boldy. Saldarynan milliongha juyq adam qaza tapty. Jýzdegen myng adam Ortalyq Aziya elderine bosyp ketti. 1931-1933 jyldary Qazaqstanda taghy da asharshylyq bolyp, halyqtyng jartysynan kóbi qyrylyp qaldy. 1.4 million adam bosyp ketti. Olardyng basym bóligi Ózbekstan, Qyrghyzstan, Aughanstan, Qytay, Iran men Pәkistan jerine qonys audardy. Keybiri Sibirge ketuge sheshim qabyldady. Bosqyndardyng kópshiligi keyin Europanyng birqatar elderine qonys audarugha mýmkindik aldy. Qytay jerindegi qazaqtardyng da tar jol, tayghaq keship, qughyndalyp, Europa asuyna tura keldi. Qazirgi Qytaydyng qúramyndaghy Shyghys Týrkistan qazaqtyng ata qonysy bolatyn. Qytay biyligine kommunistik rejim kelgen son, atalmysh aimaqty basyp alughy tyrysty. Olargha qarsy qazaqtyng batyry Ospan qolbasshy qol jinap, әsker týzep, úrys saldy. Birneshe jylgha sozylghan kýreste taraptardyng sany men kýshi teng bolmay, Ospan batyr qapiyada qaza tauyp, oqqa úshty. Al qalghan qazaq jasaqtary men qarapayym halyq Tiybet arqyly ótuge tyrysyp, jol-jónekey úrys sala otyryp, Pәkistangha az bóligi jetti. Artynsha olar Ýndistangha attanyp, aua rayynyng ystyghyna shydaymay, Týrkiyagha hat jazdy. Sóitip týbi bir týrki halyqtaryna pana boludy oilaghan Týrkiya qazaqtardy qabyldap, ómir sýruine rúqsat etti. Olardyng keybiri Týrkiyadan ary Europagha ketuge sheshim shyghardy. Mine, sol sәtte Europagha attanghan qazaqtardyng alghashqy legi payda boldy.

Europadaghy ekinshi lek 1939-1945 jylghy jahan soghysymen tikeley baylanysty. Qazaqstardyng key bóligi Germaniya tarapynda soghysugha sheshim qabyldady. Oghan Mústafa Shoqaydyng ýgiti men ústanymdary әser etti. Mústafanyng arqasynda "Týrkistan" legiony qúrylyp, onda kóbine Ortalyq Aziyadan shyqqan týrki últtary soghysty. Mústafanyng oiy KSRO qúlasa, ornyna týrki halyqtarynyng basyn qosatyn el qúru bolatyn. Qazirgi uaqytta "Týrkistan" legionynda qansha qazaq soghysqany bbelgisiz, degenmen olardan da úrpaq qaluy mýmkindigi jii aitylady. Europadaghy alghashqy qazaqtar retinde de osy azamattardy aitsaq bolady.

Qazaqstan tәuelsizdik alghan son, taghdyrdyng tezinen taryday shashylyp ketken qandastardy elge qaytarugha, kósh ashugha bastama bastady. Sayasy sheshimderding kesirinen qyrghyngha úshyraghan qazaq halqynyng syrttaghy sany 6 milliongha juyq. Olardyng barlyghy da elge qaytyp, otanyna oralugha mýmkindik aldy. Sondyqtan biz arnayy qandastardy elge әkeletin kósh ashtyq. Osy uaqytqa deyin millionnan astam qazaq Atajúrtqa qayta oraldy. Biz elimizge әli qayta oralmaghan qandastarmen qarym-qatynasty damytyp jatyrmyz. Syrttaghy qandastargha jyl sayyn oqu granttaryn bóludemiz. Arnayy tanystyru baghdarlamalary bar. Tәuelsizdikting 30 jyldyghynda qandastarmen baylanysty arttyryp jatyrmyz.

26 mamyrda Kiyevte Ukrainadaghy qazaqtardyng alghashqy qúryltayy ótti. Kongress Qazaqstan Tәuelsizdigining 30 jyldyghyn merekeleu ayasynda ótti jәne ony Qazaqstan Respublikasynyng Elshiligi men qazaq diasporasy úiymdastyrdy.

Kezdesuding basty maqsaty Ukrainadaghy qazaq diasporasyn nyghaytu, shetelde túratyn qazaqtardyng salt-dәstýrin, ózindik ereksheligin, әdet-ghúrpyn, tili men mәdeniyetin saqtau ýshin qosymsha jaghdaylar jasau boldy. Qúryltaygha Ukrainanyng týrli aimaqtarynan kelgen «qandastar», qazaq qauymdastyghynyng ókilderi, memlekettik organdardyng basshylary jәne Ukrainanyng halyq deputattary qatysty.

Is-shara barysynda Qazaqstannyng Ukrainadaghy elshisi Darhan Kәletaev student jastar qúrylymdarymen, aqsaqaldar kenesi jәne basqa da beyresmy mekemelermen birge Ukraina qazaqtarynyng qauymdastyghyn qúru turaly bastama kóterdi.

«Qazaqstan sheteldegi qazaq diasporalaryn óte belsendi týrde qoldaydy jәne olarmen yntymaqtastyqta bolady. Ózderiniz biletindey, Qazaqstannyng Túnghysh Preziydenti - Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng bastamasymen Ukrainanyng qazaq diasporasymen tikeley ózara әrekettesetin jәne yntymaqtastyq jasaytyn, eresekter men balalargha arnalghan qazaq tilin ýirenuge negizdeytin, onlayn kurstar úiymdastyratyn «Otandastar» qory qúrylyp, júmys isteude. Qor ayasynda mәdeni, iskerlik jәne basqa baylanystardy nyghaytu boyynsha júmystar atqarylyp jatyr», - dep atap ótti Kәletaev.

Ol sonday-aq ótken jyldyng qarasha aiynda Kiyevting «Dostyq» qazaq qoghamymen jәne «Otandastar» qorymen birlese otyryp, mәdeniy-gumanitarlyq baghyttardy keneytu, damytu jәne nyghaytu alany retinde «Abay» mәdeniy-iskerlik ortalyghyn resmy týrde ashqanyn aitty. Qazaqstan men Ukrainanyng jeke jәne zandy túlghalary arasyndaghy iskerlik baylanystar da artyp, Ukrainadaghy qandastargha yqpal etude.

Ukrainanyng etnosayasat jәne ar-ojdan bostandyghy jónindegi memlekettik qyzmetining basshysy Olena Bogdan, L.Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetining rektory Erlan Sydyqov, Ukrainanyng halyq deputaty Sergey Nagornyak, Kiyevtegi «Dostyq» qazaq mәdeny qoghamynyng jetekshisi Daniyar Egamberdiyev, «Birlik» qazaqstandyqtardyng Harikov qalalyq últtyq qoghamdyq birlestigining jetekshisi Makka Karajanova, qazaq diasporasynyng ókilderi Rýstem Janghoja jәne Ukrainanyng enbek sinirgen әrtisi IYnesh Qydyrova jiynda sóz sóiledi.

Qazaq diasporasy belsendilerining jiyndaghy úrany ortaq maqsattargha jetu ýshin kýsh-jigerdi biriktiru qajettiligi boldy, onyng ishinde qazaqstan-ukrain dostyq qatynastaryn odan әri nyghaytu jәne damytu mәselesi de keninen qaraldy.

Óz kezeginde Ukrainanyng halyq deputaty S.Nagornyak Qazaqstangha birneshe ret jasaghan saparynda qazaq halqynyng basqa etnostargha degen jyly kózqarasyn sezingenin basa aitty. Onysy ras ta. Qiyn qystau kezende myndaghan, milliondaghan halyqty aman alyp qalghan naq osy qazaq halqy edi. Olardyng ishinde milliongha juyq ukrain últy Qazaqstanda túrdy, ómir sýrip, kóbeydi. Búl tarihy shyndyq, dәleldeudi qajet etpeytin aksioma.

Qúryltaygha qatysushylar Qazaqstandyqtargha jәne әlemdegi barlyq otandastargha, Qazaqstan Tәuelsizdigining 30-jyldyghyna arnalghan ýndeu qabyldady. Qújat Qazaqstanda jýrgizilgen sayasi, әleumettik-ekonomikalyq, mәdeniy-gumanitarlyq reformalargha qoldau bildirip, birtútas últty mәngilikke biriktiretin tarihy Otanmen ajyramas ruhany baylanysqa basa nazar audarugha shaqyrady.

Sonday-aq, jiyn barysynda partiyalar janadan qúrylghan Qauymdastyqtyng basshysyn saylady. Búl «Dostyq» qazaq mәdeny qoghamynyng basshysy Daniyar Egamberdiyev bolatyn. Ayta ketu kerek, búl sharagha eki elding shygharmashylyq toptary qatysty. Atap aitqanda, Ukrainanyng enbek sinirgen әrtisi IYnesh Kydyrova Roza Rymbaevanyng «Atameken» әnin oryndady. Muzykalyq qúttyqtaular Dimash Qúdaybergenning ukrainalyq fan-klubynan ukrain tilinde qazaqtyng halyq әni «Daydidaudy» oryndauymen jalghasyn tapty. Sonymen qatar, «Tughan Qazaqstan» taqyrybynda suretter, balalar suretterining kórmesi ótti. Onda jastardyng shygharmashylyghyna basa kónil bólindi.

Jalpy Europadaghy qazaqtardyng tarihy óte qyzyq. Olardyng sonau jyraqqa ketuining artynda ýlken tragediya jatyr. Týrkiyada túratyn qazaq ghalymy Ábduaqap Qaranyng aituynsha, alghashqy qazaqtar Europagha eki týrli baghytta jәne tarihy oqigha kezinde ketken. Birinshi top - ótken ghasyrdyng ortasyna taman Qytaydan Týrkiyagha qonys audarghan qazaqtar. Olardyng keybireuleri 1960 jyldardan bastap Germaniya, Fransiya, Shvesiya, Gollandiya jәne Austriyada sheteldik júmys kýshin tartu turaly kelisim boyynsha qonystandy. Ekinshi top - 1920-1930 jyldary Qazaqstannan Aughanstan men Irangha qonys audarghan jәne sol jerden Europagha 1980 jyldary kelgen qazaqtar. Eki toptyng da ketuine negiz bolghan kommunistik qysymnyng saldarynan. Zertteushi jәne «Europa qazaqtary» kitabynyng avtory Dosan Baymolda Europadaghy qazaqtardyng negizgi bóligi Týrkiyadan shyqqan deydi.

Tarihshy Gýlnar Mendiqúlovanyng aituynsha, Qazaqstannan tikeley Europa elderine qonys audarghan qazaqtar da bar deydi. Qazaqtardyng Qazaqstannan Europagha qonys audaruy Mústafa Shoqaydyng qonys audaruynan bastaldy. Europadaghy qazaq migranttarynyng ekinshi tolqyny - Kenes-Germaniya soghysy kezinde tútqyngha týsken qazaqtar, ýshinshi tolqyn - Qazaqstan tәuelsizdik alghannan keyin ghylym men bilim, júmys babymen baryp jatqan qandastarymyz. Tarihshy Gýlnar Mendiqúlova Ekinshi dýniyejýzilik soghys kezinde tútqyngha týsip, Europada qalghan qazaqtardyng úrpaqtary joq deydi. Alayda zertteushi Dosan Baymolda tarihshynyng búl pikirimen kelispey, olardyng úrpaqtary kóp, alayda tili men tarihyn, últtyq bolmysyn úmyta bastaghan dep otyr. Ukrainadaghy qazaqtardyng basym bóligi odaqta bolghan sәtte qonys audarghandar. Keybiri soghys kezinen qalyp qoyghan jandar. Jalpy jiyntyghy Europa elderinde qansha qazaq bar ekenin naqty aitu óte qiyn. Europadaghy qazaqtar arasynda jyl sayyn qúryltaylar men basqosular úiymdastyrylyp túrady. Onda qazaq otbasylary jastardy bir-birimen tanystyryp, ózara pikir almasyp, otbasyn qúrsyn degen niyetpen jiyndar úiymdastyrady. Tәuelsizdik alghannan keyin jana qauymdastyqtar, diasporalardy qoldau júmystary iske asuda. Búl úmyt bola jazdaghan Europa qazaqtarynyng tilin qayta týletuge sep boluda.

Europa elderinde túratyn qazaqtardyng naqty sanyn Europa qazaqtarynyng ózderi de, zertteushiler de naqty bilmeydi. Tarihshy Gýlnar Mendiqúlova Europada bes myngha juyq qazaq túrady dep sanaydy. Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghy tóraghasynyng orynbasary Súltanәli Balghabaevtyng aituynsha Germaniyada 300-ge juyq, Fransiyada 200-den astam, Shvesiyada 100-den astam, Avstriyada 20-gha juyq qazaq otbasy túrady. Europadaghy eng kóp qazaqtar túratyn Germaniyadaghy Qazaqstan elshiligining mәlimeti boyynsha, elde mynnan astam etnikalyq qazaqtar bar. Alayda búl naqty aqparat emes. Sebebi Europa elderindegi qazaqtardyng sany jyl sayyn artyp keledi. Al key qazaqtar etnikalyq túrghydan últyn basqa últ retinde jazdyratyn sәtter de kezdesedi.

Tәuelsizdik joghaltqandy tauyp, sóngendi jaghu ýshin beriletin dýniye. Qazaqstan tәuelsizdikti sol maqsatta qoldanyp keledi. Syrttaghy qandaspen kezdesip, Atajúrttan sәlem aityp, tughan elding ystyq lebizin jetkizu biz ýshin asa manyzdy. Taryday shashylghan qazaqtyng basyn toghyzynshy territoriyagha jinau jolyndaghy júmysty әr qazaq qasiyetti boryshy sanauy tiyis. Soghys pen ashtyq, nәubet pen qudalau, asharshylyq jyldary ketken qandasty syrtta qoldap, otanymyzda demeu últymyzdyng bir baghyty, maqsatyna ainaldy. Tәuelsizdikting 30 jyldyghyna oray Qazaqstan syrtta talay jiyndy ótkizip jatyr. Sonyng basym bóligi qandastargha, sheteldegi qazaq diasporalaryna arnalghan. Germaniya, Týrkiya men Ózbekstan, Qytay men Resey, Ukraina men Fransiyada arnayy jiyndar ótkizilude. Alda ýlken basqosular josparlanyp otyr. Búl qúptarlyq, qúp alarlyq is. Tәuelsizdikting bizge berge, kýlli qazaqqa syilaghan tәtti syiy.

Abai.kz

0 pikir