Beysenbi, 25 Sәuir 2024
Janalyqtar 20574 0 pikir 3 Mamyr, 2012 saghat 08:07

Jeti atandy bilesing be?

Osy súraqqa әrqaysynyzda jauap bergen bolarsyzdar. Bireu bilemin,bireuler bilmeymiz, endi bireuler barlyghyn bilmeymin, dep aitady.Biraq osy súraqtyng nelikten tuyndaytynyn,ne ýshin qoyylyp, nege jauap alghysy keletinin, biraz aghayyn úmytyp bara jatqan syqyldy. Óte ókinishti jaghday, «eshten kesh jaqsy» jaqsy degen eken ata-babalarymyz. Sondyqtan osy әngimege sizderdi tartyp, óz oiymmen bólispek bolyp otyrmyn.
Qazaq dalasyna múnday dәstýr qaydan keldi?

15-ghasyrda Qazaq Handyghy ornap, ony Kereymen Jәnibek handar basqarghany belgili. Birde Jәnibek hannyng aqylshysy, kenesshisi Jiyrenshe sheshen qatty auyryp, tósek tartyp jatyp qalypty. Jaqyn jerlerdegi talay belgili emshi, baqsylardy shaqyrtyp qaratsa da, esh em qonbapty. Sonynda ataqty Óteboydaq degen emshi baryn bilip, sony shaqyrady. Óteboydaqtyng eminen keyin Jiyrenshe jazylyp, dertinen aiyghypty. Jәnibek han emshige riza bolyp, birneshe súraq qoyypty.
- Qanday aurudy emdeu qiyn?
- Túqym qualaytyn aurudy emdeu qiyn.
- Al, onyng aldyn alugha bola ma?
- Bolady. Jeti Atagha deyin tuys adamdar qyz alyspau kerek. Jeti qazaq ýshin qasiyetti san.

Osy súraqqa әrqaysynyzda jauap bergen bolarsyzdar. Bireu bilemin,bireuler bilmeymiz, endi bireuler barlyghyn bilmeymin, dep aitady.Biraq osy súraqtyng nelikten tuyndaytynyn,ne ýshin qoyylyp, nege jauap alghysy keletinin, biraz aghayyn úmytyp bara jatqan syqyldy. Óte ókinishti jaghday, «eshten kesh jaqsy» jaqsy degen eken ata-babalarymyz. Sondyqtan osy әngimege sizderdi tartyp, óz oiymmen bólispek bolyp otyrmyn.
Qazaq dalasyna múnday dәstýr qaydan keldi?

15-ghasyrda Qazaq Handyghy ornap, ony Kereymen Jәnibek handar basqarghany belgili. Birde Jәnibek hannyng aqylshysy, kenesshisi Jiyrenshe sheshen qatty auyryp, tósek tartyp jatyp qalypty. Jaqyn jerlerdegi talay belgili emshi, baqsylardy shaqyrtyp qaratsa da, esh em qonbapty. Sonynda ataqty Óteboydaq degen emshi baryn bilip, sony shaqyrady. Óteboydaqtyng eminen keyin Jiyrenshe jazylyp, dertinen aiyghypty. Jәnibek han emshige riza bolyp, birneshe súraq qoyypty.
- Qanday aurudy emdeu qiyn?
- Túqym qualaytyn aurudy emdeu qiyn.
- Al, onyng aldyn alugha bola ma?
- Bolady. Jeti Atagha deyin tuys adamdar qyz alyspau kerek. Jeti qazaq ýshin qasiyetti san.

Óteboydaq emshining aitqanyn Jәnibek han jadyna toqyp, halyqqa jeti atagha deyin ýilenuge tiym salypty. «Kimde kim jeti atagha tolmay ýilense, ólim jazasyna kesilsin» degen jarlyq shyghypty. Sodan bergi qazaq handary da osy jarlyqty búljytpay oryndap otyrypty. Al, Óteyboydaq Tileuqabylúly «Shipagerlik bayan» atty shipagerlik kitap jazghan adam.
"Shipagerlik bayan" býgingi kýnge Óteyboydaqtyng aghayyn úrpaqtary arqyly jetken. Kitap uaqyttyng aluan týrli zobalanynan ótip, meylinshe kólemdi múranyng tórtten bir bóligi ghana býgingi úrpaqtyng qolyna tiygen. Qalghan bóligi Qytaydaghy atyshuly "mәdeny tónkeris" kezinde "hun- ueybinder" tarapynan órtelgen. Óteyboydaqtyng "Shipagerlik bayan" kitaby qazaqtyng dәstýrli medisinalyq tәjiriybesi turaly meylinshe mol maghlúmat beredi. Búl rette, avtordyng mynnan astam dәri týrlerin toghystyru arqyly 4 mynnan astam shipalyq sharalardyng qoldanymyn (resept beru) úsynuy, onyng bilikti shipager, ghýlama ghalym bolghanyn payymdatady. Sonday-aq, "Shipagerlik bayan" kitabynda ósimdikten alynatyn 728 týrli, jan-januarlardan alynatyn 318 týrli, metall-metalloidtardan týziletin 318 týrli shipalyq qasiyeti bar dәrilerding ataluy, 500-ge tarta anatomiyalyq ataulardyng keltirilui, búl enbekting tarihi-etnografiyalyq mәn-manyzynyng erekshe ekenin bildiredi. Tendesi joq "Shipagerlik bayan" - ol zamanda da qazaq tilining qanshalyq túnyq, bay bolghanynyng aiqyn dәleli. "Shipagerlik bayan" kitaby arqyly Óteyboydaq Tileuqabylýlynyng tek qana ghýlama shipager emes, sonymen birge halyqtyng ómir saltyna, dýniyetanymyna, ruhany mәdeniyetine meylinshe qanyq bolghany, óz zamanynyng tereng oily, últjandy týlghasy bolghany aiqyn angharylady.Qytay ýkimeti «Shipagerlik bayannyn» qúndylyghyn baghalap «Memlekettik birinshi kitap» degen syilyqpen marapattady (1997').Qytayda Óteyboydaqtyng múrasyn zertteu ýshin 2 memlkettik medisina ortalyghyn qúrylghan.

Al, Tәuke hannyng (1626-1718 j.j.) túsynda jasalghan, Qazaq handyghynyng basty zany "Jeti jarghygha" halqymyzdyng osy bir tamasha dәstýri, bir bap retinde enip, resmy týrde bekitilgen. Osy kezden, bastap ata-babamyz, әuletting arasy jeti úrpaqqa jetkende, olardyng qay jýzge jatatyna qaramastan, býkil ýsh jýzge sauyn aitylyp, osy ýsh jýzding ókilderi qatysqan jiynda, olargha resmy týrde «ru» statusy berilip otyrghan. Jәne, osy dәstýrding berik saqtaluy el aqsaqaldary tarapynan qatang baqylauda bolghan. Jazatayym, dәstýr búzylghan jaghdayda, ýlken daugha ainalyp, artynan, jiyn shaqyrylyp, dәstýr búzghan adamdardyng arasy alshaqtau bolsa, «boz biye» soyylyp, eskertu aitylyp, eki jasqa bata bergen. Al, aralary tym jaqyn bolsa, keyde «ólim» jazasy taghayyndalyp, nemese elden alastatylghan. Ómir tәjiriybesi mol halqymyz keyingi úrpaqqa jeti atasyn biludi mindettegen jәne ony ýiretip jattatqan. «Jeti atasyn bilmegen - jetesiz ketedi» degen sodan qalghan. « Jeti ata» zandylyghy jalghyz qazaqqa tәn dýnie emes. Býkil dýnie jýzi halyqtarynyng arasyna tarap ketken, osy zandylyqty zetteu, tarihyn ashu ýlken sharua, kóp izdenis pen jiger, qayratty aitpaghanda, mol qarjyny kerek etetin sharua. Orys halqynda «do sedimogo koleno»,«do devyatogo koleno» degen úghym bar. Qyrghyz halqy osy «jeti ata» zandylyghyn ústanudy Manas eposynda jyrlaghanday « Jeti ata shejirendi bil, jetpis elding tilin bil». Sheshen, ingush halyqtary da jeti atasyn jatqa biledi eken, dәl qazir Groznyy qalasynda kóshede ketip bara jatqan qaysy bir adam bolsa da jeti atasyn jatqa aityp beredi eken. Udinder de osy zandylyqty moyyndap jýrgen elderding biri. Búl tizimdi jalghastyra beruge bolar edi, biraq odan ne ózegerdi? Eshtene de ózgermes. Ayta ketetin bir ýlken mәsele, ol osy «jeti ata» zandylyghyn saqtamay, bir-birimen jaqyn tuys ekenine qaramay, qúda bolyp qyz alysyp, úrpaq ósirip jatqan kórshiles memleketerding halyqtary, býgingi tanda jas nәrestelerding týrli aurulardyng iyesi bolyp, tuylyp jatqanyn sol elderding dәrigerleri de moyyndap, dabyl qaghuda. Mysaly, tәjikterdegi jaghdaydyng nasharlauy osy túqym qualaytyn aurulardyng aldy keybir jerlerinde 25% jetip qalypty. Memleket jas júbaylardyng ýilenu kuәligin beru aldynda, mindetti týrde súraqqa alyp, jastargha týsindiru júmystaryn jýrgizip, eger olar tuys ekendikterin jasyryp, keyin olardan úryq qualaytyn aurumen nәreste tuylyp jatsa, olardy zang aldynda jauapqa tartamyz dep, aqparat beredi. Ózbekstan osy mәseleni memleket dengeyine kóterip, zang qabyldau kerek ekenin ashyq aityp, zang jobasyn jasauda. Búl elde 2012 jyl - janúya jyly bolyp atalyp ótip jatyr. Ázerbayjanda da osynday jaghday qalyptasyp keledi, olarda osy zandylyqty eskermeu saldarynyng aqyryn, qatty sezude. Osyndaghy «aqsýiektendiru» degen úghymdaghy rulardyng qazirgi sany joyylugha jaqyn dap keledi. Múndaghy azyn-aulyq zertteu júmystaryn jýrgizgen ghalymdar, búl mәseleni memlettik dengeyde sheshpese bolmaydy degen tújyrymgha tirelip otyr. Al bizding elimizdegi «Neke jәne otbasy turaly» Kodeksining zandarynda salt-dәstýrimizge «jeti ata» degen fenomenin eskermegen. Zang boyynsha siz ózinizden shyqqan tórtinshi buynnyna neke qúrugha bolatynyn rastaytynday bolyp túr. Onday jaghdaydyng oryn alynuyna eshqanday zandy búzudyng qajeti kerek emes. Jogharydaghy jazylghan memleketterding arasynda osynday zang jobasynyn, yaghny jaqyn tuystardyng nekege otyrghany bolsa, olardy zang talabyna say jazalau kózdelip otyr.

Bizding týrki tildes bauyrlarymyz, salt-dәstýrimiz bir-birine jaqyndyghy da, úqsastyghy da, jer men kóktey emes. Bizdegi jana tuylghan auru nәrestelerding ishindegi úryq qualaytyn keselder 11% jetipti, osy shoshityn aqparat kóbei ýrdisinde. Mening oqyp bilgenim, osy mәselening bizding elimizde kóterilui, yaghny nashar jaghdaydyng qalyptasuy alys uaqyttyng enshisinde emes, óitkeni, Jeti atandy bilesing be?- degen súraqqa kóp aghayyn tolyq jauap bere almaydy.Sebebi, mening oiymsha, 1.Otarshylyq sayasaty. 2.Jahandanu. 3.Salt-dәstýrlerdi saqtamau (tariyhqa ainaldyru) Sovet ýkimeti sayasatynyn arqasynda «shala qazaq » degen kisiler payda boldy. (Taghysy taghy bar) Jahandyru- qazaqqa tóbeden týsken jay siyaqty,bir jýieden arylyp tazara almay ,ózimizge tәn jýieni qúra almay jatqanda, basymyzgha osynday qiyn búlynghyr túmandy kýnder tuylyp túr. Salt-dәstýrlerdi saqtamau(sheteldik ómirge elikteu) .

Birinshi, ekinshi sebepterding qazaghymdy teksizdikke aparatyn jolgha salyp otyr. «Tili joqtyng eli joq, Tegi joqtyng eli joq»,«Tegin bilmegen teris baghady»-degen qazaq atamyz. Osy qatelikterimizdi bilmey, әri qaray kete baratyn bolsaq, bolashaqta kórer kýnimizding azabyn men aiqyn kórip túrmyn. «Jeti ata»zandylyghyna teris qarap jatsaq, onda bizde kórshi otyrghan aghayyndardyng izine týsip qaluymyz әbden mýmkin. Jazylyp jatqan «jeti ata» turaly esebi joq maqalalardyn, bizding qoghamda kónil tolatynday nәtiyje bermeytinine kózim jetip túr. Biraq, sol maqalalarsyz adamnyng aqparat aluy, taghy da mýmkin emes. «Jeti ata» eleusiz qaldy desem, ótirik aitqan bolar edim. Almatyda 25 nauryz 2010 jyly «Qazaqtyng sayasi-ekonomikalyq, mәdeny qatynastar jýiesindegi erekshelikteri» atty dóngelek ýstel ótkizildi. Deputat Ualy Kúrmanghaly parlamentte «jeti ata» ataularyn mektep oqulyqtarynda dúrys jazylmaghanyn aityp, osy mәselening bir búryshyn kótergen edi, ol da tyndausyz qaldy. Bizding memleketimizdi basqaryp otyrghan azamattarynyn, búl mәselege salqyn qarauyna kózimiz jetip otyr. Sondyqtan qazaqy sana-sezimi joghary, azamattardyng qoghamymyzgha osy qúndy dýniyeni joghaltpay, býkil qazaqtyng jas úrpaqtaryna, ata-babamyz ústanyp kele jatqan «jeti ata» dәstýrin taza qalpynda jetkizu, bizding aruaqtar aldyndaghy boryshymyz , óz basym osylay dep týsinemin.

Sol ata ataulary bizding paydalanyp otyrghan elektrondy ensiklopediyamyzda(vikiypediya) qate jazylghan edi, mýmkin baspahana osy ýlgini paydalandy degen kýmәnim bar. Onday bolsa ol qasaqana jasalghan qiyanat pa, joq salghyrttyq pa? Kitaptardaghy jazulardy ózgertu mýmkin emes, ol jayly oqu ministirligi sharalar qoldanuy kerek. «Jeti ata» fenomeni qazaqtyng qanyna sinip ketken, degen úghymnyng jalghan ekenini bәrimizge belgili boldy. «Jeti ata» tarihyn bilmeytin azamattar, ony traybalizmmen úshtastyryp otyrady. Ras, búl qúbylysty býgingi kýni barlyq ortada bayqaymyn, tek naghyz teksiz adam, osy eki týsinikti ajyrata almay, tentek bolyp jýr. Búl taqyryp óte kýrdeli jәne jilikteudi talap etetin mәsele. Sondyqtan, osy eki dýniyeni taldau ýshin, eki jaqtyng qorjynyn ashyp, ólshep, bólip jaru qajet. Býgingi qoyyp otyrghan súraq: Jeti atandy bilesing be? Kópshiligimiz, jeti atamyzdyng atyn jatqa aitsaq jetkilikti dep jýrmiz. Ol jeti atamdy bilemin degenge jatpaydy,óitkeni ol «jeti ata» zandylyghyn tolyq týsibeushilikti bildiredi.«Jeti ata» ataulary : Bala,Áke,Ata,Arghy ata(Ýlken ata),Baba,Týp ta,Tek ata! Osy kisilerding atyn aityp bersem, « jeti atany»bilgenim dep, jýrgender az emes. Joq olay emes, jetinshi atamyz «Tek ata» bolsa, osy kisiden taraghan úrpaqtaryn bilgen jaghdayda, biz «jeti atany» tolyq bilemiz dey alamyz. Sondyqtan, negizgi «jeti ata» zanynyng ózegi, qyz alyspau bolyp tabylady! Aqsaqaldy qariya kisilerdin, auyzsha aityp bergen «jeti ata» attarynan basqa, barlyq úrpaqtardyng esimderi atalady! Múnday esimder tizimin jattap alu, erterekte sonshalyqty qiyn emes bolatyn. Qazirgi bizding miymyzgha kirip jatqan, san týrli kerek-kereksiz aqparattar, ol kezde bolmaghan jәne tuystardyng esimderin bilmegen, óte ýlken úyatqa qaldyratyn jaghday bolatyn. Al qazirgi jaghday osynyng teris kórinisi jәne úyat dep sanalmaydy. Mysaly, bizding bala kezde «Qay atanyng balasy bolasyn?»-dep súraytyn, sonda atannyng nemese әkenning atyn aitasyn. Al qazir «Kimning balasysyn?»-dep súrap jatady, kóbine «Mamamnyn» degen jasóspirim balanyng jauap qayyrghanyn ózim talay estip jýrmin. Osynyng bir sebebin mynadan izdeuge bolady. 1999 jyl men 2010 jyl arasynda Qazaqstanda 2 420 000 júp neke qúrghan bolsa, onyng osy aralyq uaqytynda 733 000 ajyrasyp ýlgeripti. Áriyne, bәri qazaq dep aitatyn aqparat joq, dese de Qazaqstandyqtar ekenin eskersek jylaytyn jaghday. Óitkeni, osy júptardan tuylghan úl-qyzdarymyz tiri jetim bolyp qaldy jәne zang birinshi balany anasynyng tәrbiyesinde bolsyn degen ýkim shygharatynyn bilemiz. Qazaq halqynyng basynan talay qiynshylyq ótti, ony tarihshylar jazyp jatyr. Sol ótpeli kezennen basyn joghary ústap, úyalmay úrpaqtaryna tendesi joq salt-dәstýr qaldyrghan, ótken ata-babalarymyzgha  jalghannan ótkende ne deymiz? Osy orayda aita ketu kerek, «jeti ata» zandylyghynyng bizding elimizde atqaraghan roline layyqty bagha berilmey otyr. Onyng sebebin jogharyda atap óttim. Últ retinde saqtalyp qalu birinshiden, qazaq tilining mәrtebesin kóteru kerek, ekinshiden, әr qazaqtyng óz jeke jan-úyasynyng tarihyn-shejiresin jaqsy bilu kerek, ýshinshiden, salt-dәstýrlerimizdi ústanuymyz qajet.

Qúrmetti ghalamtordaghy dostar!

Jeti atandy bilesing be? - degen súraqqa tolyq jauap tabu ýshin men 7-ATA.kz jobasyn jasadym, qabyl alynyzdar. Osy saytta jeti ata, qasiyetti «7» sany, tariyh, salt-dәstýrler jәne Genetika ghylymynyng songhy janalyqtary turaly auqymdy aqparat alalasyzdar. Sizder óz oilarynyzben bólisip, blog jýrgize alasyzdar. Ishki hat jazu arqyly, bir-birinizge saual joldauynyzgha mýmkinshilik bar. Tuystarynyzdy izdestiru, habarlama beruinizge bolady. Tuystarynyzdy «jeti ata» dengeyinde, bizding jasaghan jýiemiz, avtomatty týrde izdeydi, ol ýshin siz óz shejirenizdi jasauynyz qajet! Búl qyzmet aqyly SMS arqyly 450-500 tenge kóleminde tólem aqy alynady, bir jylgha jaraydy. Osy tólem jyl boyynsha óz shejirenizdi tolyqtyrugha mýmkindik beredi. Sayt shet el sayttaryna qaraghanda 40% arzan. Saytqa týrli basqada qyzmet kórsetu kózdelip otyr. Aldaghy uaqytty osy sayttyng qorynda jinalghan, jasalghan shejirelerding toptamasy shenberinde jana ýlgidegi IT tehnologiyasymen óndelgen ýlken shejire jasau kózdelip otyr. Osy bastamagha sizderding at salysatyndarynyzgha ýlken senim artyp otyrmyn. Úsynys pen ótinishterinizdi eskeruge kepildik beremiz. «Júmylyp kótergen jýk jenil» degendey, qalyng qazaqqa osy aqparatty jetkizuge, sizderden kómek súraudy jón kórip otyrmy.

7-ATA.kz saytynyng avtory Dosymjan Rahmanberdi

«Abay-aqparat»

0 pikir