Beysenbi, 28 Nauryz 2024
5637 16 pikir 6 Mamyr, 2021 saghat 12:29

Órtengen beket, ózgergen «Hanstitusiya»

Qyrghyzstan ýshin búl kóktem úmytylmaydy. Oghan eki sebep bar. Birinshisi shekaradaghy qaruly qaqtyghys, qiraghan ýiler, órtengen kólikter men otqa oranghan auyldar, zar eniregen halyq. Ekinshisi Konstitusiyanyng ózgerui. 

28 sәuir kýni Qyrghyzstan men Tәjikstan shekarasynyng manynda qaqtyghys boldy. Tәjik shekarashylary elektr baghanyna baqylau kamerasyn ornatu júmystaryn jýrgizip jatqanda, qyrghyz shekarashylary men túrghyndary oghan qarsylyq bildirgen. Basynda sózben aitysqan top, artynsha taspen atysty. Sony avtomatpen oq jaudyrugha úlasyp, kishigirim soghys alanyna atalmysh aimaq әp-sәtte ainalyp ýlgerdi. Baqylau kameralary shekara manyndaghy su qoymasy arqyly bólinetin sudyng trafiygin qadaghalau ýshin ornatylghan bolatyn.

29 sәuirden bastap eki el kishigirim úrys qimyldaryna kóshti. Anyghy Tәjikstan tarapy shabuyl jasap, Qyrghyzstan әskerleri qorghanys jýiesin qúrdy. Qaqtyghys oshaghyndaghy 71 myng halyq Qyrghyzstannyng basqa aimaqtaryna uaqytsha kóshirildi. Qos tarap úrys qimyldarynda auyr tehnikany qoldandy. Tankten atqylap, tikúshaqtan oq jaudyrdy. Qyrghyzstan aviasiya qoldanudan bas tartty. Ony әue qorghanys jýiesining nasharlyghy men qaqtyghysty ushyqtyrmaudyng sebebinen desek te bolady. Eki kýnding úrystyng shyghyny orasan. Qyrghyzstan tarapynan 36 adam, Tәjikstan tarapynan 19 adam qaza tapty. Eki jýzden astam túrghyn auyr jaraqat aldy. Jýzdegen ýi, mektep pen auruhana, balabaqsha men janarmay qúy beketteri otqa orandy. Qos tarap úrys barysynda әskery beketterdi basyp alugha tyrysty. Qyrghyzstannyng bir beketi órtenip ketse, Tәjikstannyng bir beketin qyrghyz tarapy basyp aldy.

Qaqtyghys qos kórshining arasyn úzaq jylgha sozylatyn óshpendilik otyn jaghyp ketti. Qaqtyghysqa Ortalyq Aziyadaghy memleketter de aralasyp, jaghdaydy tynyshtandyrugha baryn saldy. Ózbekstan basshysy Bishkek pen Dushanbening nómirin qatar terip, Japarovqa bir, Rahmongha bir kenesin aityp jatty. Artynsha Aqordanyng basshysy da aiyrqalpaqty aghayyngha habarlasyp, tatulasugha shaqyrdy. Tәjikke qonyrau shalyp, jaghdaydy túraqtandyrugha kenes etti. Qysqasy jaghday túraqtalyp, qaqtyghys úrys alanynan kelissóz ýsteline qaray auysty. Halyq «qaqtyghystyng toqtauynda Tashkentting ýlesi basym ba, Núr-Súltannyng salmaghy auyr ma» degendey pikirtalas jýrgizude. Bir tarap Tashkentting birinshi iske kiriskenin aitsa, ekinshi tarap Ózbekstannyng Qyrghyzstanmen rettelmegen shekaralyq dauy baryn eske salyp, Núr-Súltannyng salmaghy basymyraq degenge menzep otyr. Bastysy qaqtyghys toqtap, qantógis ayaqtaldy. Dey-túra geosayasy oiyndar endi qyza týspek.

19-20 mamyr kýni Qazaqstan preziydenti Qasym-Jomart Toqaev Tәjikstangha júmys saparymen barady. Eki el basshylary kelissóz barysynda ekonomikalyq jәne mәdeny saladaghy әriptestikti talqylamaq. Sonymen qatar Ortalyq Aziyadaghy túraqtylyq mәselesi de kýn tәrtibinde bolatyny aityluda. Onda qyrghyz-tәjik qaqtyghysy da aitylatyny anyq.

Tәjikstan basshysy Rahmon Resey preziydenti Putinmen 8 mamyr kýni Mәskeude kezdespek. Olar songhy bolghan qaqtyghys jayynda da pikir almasatyn boldy. Tәjikstan basshysy Mәskeudegi әskery paradqa qatysady. Sol rette Qyrghyzstan basshysynyng Mәskeudegi paradqa barmaytyny anyqtaldy. «Elimizdegi epiydemiologiyalyq jaghdaydyng qauyrttyghyn eskere otyryp, Mәskeude ótetin Jenisting 76 jyldyghyna arnalghan paradqa preziydent Sadyr Japarovtyng qatysuy josparlanbaghan» dedi Qyrghyzstan preziydentining ókili.

Qyrghyz-tәjik qaqtyghysynyng ayasynda aiyr qalpaqty aghayynnyng otanynda ýlken ózgeris oryn aldy. Elding basty qújaty Konstitusiya ózgerdi. Anyghy referendum nәtiyjesin óz kýshine endi. 5 mamyr kýni el basshysy Sadyr Japarov jana Konstitusiyanyng ózgeruine arnalghan qújatqa qol qoydy. Ózgeriske el halqy narazylyq bildirude. Sebebi jana Konstitusiya Parlamentting kýshin әlsiretip, preziydenttik biylikti kýsheytedi. Sondyqtan halyq jana Konstitusiyany «Hanstitusiya» dep atauda. 11 sәuirde ótken referendumda halyq jana Konstitusiyagha baylanysty dauys berdi. Dauys berushilerding 78,2 payyzy jana Konstitusiyany qoldaghan. Sonymen jana Konstitusiya boyynsha qanday ózgerister bar?

Endi Qyrghyzstan preziydenttik basqaru jýiesindegi memleketke ainaldy. Parlamenttik kýshi aitarlyqtay azaydy. Ony 120 deputattyng 90 deputatqa deyin qysqarghanynan kóre alamyz. Qyrghyzstandaghy Parlament Joghary Kenesh ekenin eskersek, onyng dәrejesi tómendedi. Preziydentti impichmentke jiberu ýshin endi Bas prokuror men Konstitusiyalyq sottyng qaulysy kerek. Ol eki lauazymdy da preziydent taghayyndaytyndyqtan, preziydentti impichmentke jiberu zang boyynsha mýmkin emes syndy.

Preziydent endi ózi basshy, ózi Ýkimetti basqarady. Ol premier-ministr lauazymyn alyp tastady. Onyng ornyna ózi otyryp, barlyq atqarylghan sharalargha ózi jauap bermek. Halyq aldynda esep beru ýshin arnayy «Qúryltay» qúratynyn jariyalady. «Qúryltayda» jyl sayyn atqarylghan sharalar jayynda esep berip otyratyn bolady. Jana Konstitusiya boyynsha endi senzura da artatyn boldy. Talqylanugha tyiym salynghan taqyryptar sany artpaq. Halyq búl qújat demokratiyagha qarsy dep otyr.

Ótken apta Ortalyq Aziya halqyn Qyrghyzstangha eriksiz nazar audartty. Biri órtengen beket, ekinshisi ózgergen Konstitusiya. Jana Konstitusiyagha endi búrynghy zandardy beyimdeu kerek. Búl ýlken dau tuyndatatyny anyq.

Ashat Qasenghaliy

Abai.kz

16 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2256
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3530