Senbi, 20 Sәuir 2024
Abay múrasy 4247 19 pikir 3 Mamyr, 2021 saghat 13:36

«Qaramola Erejesinin» demokratiyalyq sipattary

Qazaq zannamasynyng eskalasiyasy
«Qaramola Erejesinin» demokratiyalyq, halyqtyq sipattary

Biz dialektika zanymen ómir sýremiz. Ghalym T. Rysqaliyevshe oiymyzdy óristetsek, dialektika – dýniyedegi, ómirdegi shiyelenisken qayshylyqtardy tanyp, sheshu joldaryn úsynady. Ómir – tartys, arpalys, jenu, jenilu, kýres, qayshylyqtar, kelisimder men ketisu, tabysulardan túrady. Osylaysha әrdayym jaryq pen kólenke, pasyqtyq pen kemeldik, sýikimsizdik pen әsemdik, asqaqtyq pen kishipeyildilik, baylyq pen kedeylik, irilik pen úsaqtyq, súlulyq pen jeksúryndyq, erlik pen ezdik, janqiyarlyq pen satqyndyq almasyp kelip otyrmasa, tirshilikting mәni men maghynasy ketip, túzy tatymasy әddi. Adam qoghamyndaghy qarama-qayshylyqty bolmys-adamdy jaratushy o basta jaratqanda mandayyna jazylghan nesibesi. Solardy jenip, jer betinde adamsha ómir sýrui ýshin Alla Taghala aqyl-sana, asyl da parasatty ruh syilaghan. Osy aqyl-sana, asyl da parasatty ruhtyng sharapatymen Qúdaydyng qúlynyng boyyna daryghan sezimtaldyq, tabandylyq, biyik adamgershilik, kórkem minez, sauattylyq, imandylyq, ómirlik tәjiriybe, bilik, jauaptylyq, iske túraqtylyq, jalyndy qajyr-qayrat, tirshilikting rayyn baqqan amal-ayla, sapaly bilim, sanaly tәrbiyeni útyryn tauyp, útymdy paydalanu oghan Jer-anany ayalap, emirendiruge, onyng bar baylyghyn iygerip, qajetine jaratugha mýmkindik berdi. Jer-ananyng tósinde shynayy týrde demokratiyalyq jәne әdildik ústanymdardy negizge ala otyryp, azamattyq qogham ornatu barysynda adam ýnemi ruhany ekstaz yqpalynda bolyp, lәzzat múhityna shomylyp, óz ainalasyndaghy bylyq-shylyqty tәrtipke keltirip, ózderi qúrghan qoghamdaghy qoghamdyq qatynastardy izgilendiruding asa qajettigin sezindi. Qoghamdy búzatyn nәpsini tolyq tәrki etip, mәdeni, ruhani, imany tәrbie sapasyn jetildirude zannyng atqaratyn qyzmeti әlemet. Alghashqy qauymdyq qogham ayaghynan tik túryp, feodaldyq qoghamgha ótui de sol zannyng arqasy. Memleket zannyng negizinde ómirge kelip, ayaghynan túryp, jetilip, damuyna ol aua men suday qat. Zanger Ádilhady Shyghanbaev: «Zang – memleketting damuynyng tiregi. Zany myqty qoghamnyng ózi de myqty bolatyny sondyqtan» («Zang gazeti» 21.08.2020) deui zansyz tirshilikting kýni qarandyghyn aighaqtaydy.

Adamnyng kýlli ghúmyryna zanmen qyzmet kórsetilip, qorghalady. Óitkeni, memleketting basty baylyghy – adam. Demek, memleketting eng qymbat qazynasy – adam jәne onyng ómiri, qúqyqtary men bostandyqtary. Zang halyqqa qyzmet etetindikten, zannyng pәrmendi, myqty boluy, ony halyqtyng dúrys qabyldauyna, kónilinen shyghuyna da baylanysty. Qoghamnyng órkeniyetti, memleketting quatty boluy – Zannyng demokratiyalyq, halyqtyq sipatyna qatysty. Ghalymdarymyzdyng tújyrymyna sýiensek, ertede halqymyz Ata Zandy «jol» dep, dәstýr-saltyn «josyn» dep atap, «jol»» men «josyn» eldi, memleketti úiymdastyrudyng «ata qazyghy» bolghanyna, alghashqy Konstitusiyalardyng túsauy kesiluine osynday ghylymy taldau jasaulary janyndy jadyratady. Sonday ótkenge tarihy taldau jasap jýrgen izdenimpaz ghalym, tarih ghylymdarynyng doktory Túrsynhan Zәken bizding jerimizde ertede qonys tepken saqtar men ghúndardyng Qytay derekterinde saqtalghan memleket retindegi «joly» men «josynynyn» ishki mazmúnyna boylaydy. Onyng aituynsha: «Saqtar men ghúndar әdet zanynda, Qytay derekterinde, úrlyq qylghandardyng bala-shaghasy men mal-mýlki tәrkilengen. Jenil qylmys jasaghandardyng tolarsaghy shaghylghan, auyr qylmys jasaghandar ólim jazasyna kesilgen, abaqtygha týsetinder sanauly bolghan. Ghún, týrki, Shyghys Deshti-Qypshaq zamanynda memleket jәne jekening mal-mýlkine qol salghandardyng «betin tiletin» bolghan. Qazaqta «beting tilingir»» degen tirkes sodan qalghan» («Egemen Qazaqstan», 28.08.2020 j.). Túrsynhannyng búl pikiri – kenezesi kepken shólge jaughan janbyrday. Al qazaqtyng ejelgi tarihy, Ata Zanynyng ótkeni jayly professor T. Zәkenning tújyrymy da qoydyng qaymaghyn jegendey әserge bóleydi: «Qazaq halqy – erteden ózining dana demokratiyasynyng arqasynda sayyn saharada emin-erkin, búla ósken halyq. Sol dәstýrli memlekettik basqaru jýiesining arqasynda atamyz qazaq osy kýnge tútas últ retinde jetti. Sóitip últ ózining artyqshylyqtaryn sәulelendire aldy» («Egemen Qazaqstan», 28.08.2020 j.), - dep Ahillesting ókshesin dәl kózdegenning ózi bop shyghady. Asyly, sózdәiekti oqyp otyryp, biz qazaq óz dәstýrinde zannamalyq tarihy bolghan halyq ekenine shýbәsiz ilanamyz. Ony zang ghalymdarynyng doktory, akademik S.Z. Zimanov: «Drevnee pravo kazahov formirovalosi y slojilosi na baze pravovyh vozzreniy y normativnyh aktov mnogih kochevyh y polukochevyh obediyneniy, smenyavshih drug-druga y sostavlennyh v osnovnom iz drevnih turksko-kazahskih plemennyh y gosudarstvennyh obrazovaniy» («Kazahskiy sud biyev – unikalinaya sudebnaya sistema». Almaty, «Atamúra» 2008 g. s. 6), - dep qazaq zannamasynyng týp-tamyryna boylap, geneologiyalyq qatparyn qaza, shyqqan tegine qapysyz sendiredi. Onyng sebep-saldaryn birtuar ghalym: «Iz vseh sfer obshestvenno-upravlencheskoy jizny naseleniya vydelyaetsya sfera zakonnosty y pravosudiya, kotoraya byla y ostavalasi vo vse vremena y epohy chelovecheskogo obshejitiya ego neizmennym nravstvennym kriyteriyem», - dep ghylymgha sýiengen tújyrymdy kóldeneng tartady.

Qazaq halqyn tolyq otarlap, biylep-tóstegen, ony jer betinen joiydy kózdegen orys patsha ókimeti men kommunistik úly imperiyalyq shovinistik sayasattyng yqpalymen qazaqtardy nadan, búratana, tarihynan júrday, óz memleketi bolmaghan jabayygha balaghany mәlim. Al tughan halqynyng tarihyna súnghyla, ensiklopediyalyq bilim iyesi, úly jazushymyz Múhtar Áuezov «Qobylandy batyr» atty maqalasynda kerisinshe qazaqtyng kóne halyqtardyng qataryna jatatynyn: «Búrynghy zamanda neshe aluan handyq qúrghan týrik júrttarynyng kóbining shyqqan tegi bir el ekeni tarih jýzinen belgili. Naghyz qazaq birligi on besinshi ghasyrlar ishinde shyqty desek te, sol birlikti jasaghan rulardyng kópshiligi erterek zamanda bolghan. Altyn Orda, Qazan handyghy, Noghayly, Ózbek birligi siyaqty handyqtardyng bәrine de kirgen, solarmen birge ystyghyna kýiip, suyghyna tonyp, iri tarihy uaqighalardy bastarynan keshirisken» («Tan» jurnaly, №1, 1925 j.), dep shaghyn últtardy otarlap, ezip, janshyp, mәngýrttendirip, ruhany qúlgha ainaldyryp, ruhy men sanasyn óshirip, menireulendirmek bolghan súrqiya sayasatyna shyndyqtyng shyraghyn mazdatyp aldyna tosady. Al «Qazaqtarda búryn jazu-syzu bolmaghan, nadan halyq bolghan» degen búralqy oi-pikirlerding shoghyn byqsytyp, tútatqandargha professor Mekemtas Myrzahmetov: «Bizding halyq – myqty halyq, tarihy tendessiz halyq. Kim Evropada «Qútty bilik» (Jýsip Balasaghún – T.S.) syndy kitap jazdy? Bireui de jazghan joq. Kim altyn adamdardy jasady?.. Kenestik dәuirde qazaqtyng tarihy, jazuy joq dedi. Bәri tabylyp jatyr... Biz býgin Evropanyn, Reseyding zanymen jýremiz. Qarapayym mysal, bireumen úrsysyp qalsaq boldy sotqa beremiz. Al bizding handyq túsynda prokuror syndy apparat, polisiya degen atymen bolmaghan. Biraq adamdar osylarsyz-aq ómir sýrdi. Býkil daudy biyler sheship otyrghan. Biylerdi han saylamaghan, halyq ózi moyyndaydy. Mine, solar sol eldi ústap túrdy. Al, patsha ókimeti ornaghannan bastap qazaq dalasyna orystyng zany endi. Sóitip ata saltymyz úmyt qaldy. Al últtyq ruh pen últtyq dәstýrin joghaltqan halyqtyng hayuannan esh aiyrmasy joq. Bizding el әli kýnge deyin Reseyge baghynyshty. Qazir de jaltaqtaydy» («Aqiqat» №9, 2012 j. 37-b.) – dep Abaytanu salasynda irgeli izdenisterdi dýniyege әkelgen, әdebiyettanu ghylymynda ózindik orny bar abyz aqsaqalymyz qazaqtyng úlylyghyn, tarihy iri jetistikterdi qazirgi órkeniyet biyiginde otyrghandardan da búryn jasap, Evraziyagha mәshhýr, quatty memleket qúrghanyn, alayda jeri keng de bay bolghanymen, halqynyng sanynyng azdyghynan úly imperiyanyng otaryna ainalghannan keyin tartqan azabyn, ozyq zany, últtyq ruhy, últtyq dәstýrin pighyly aram, qorqau niyetti otarshylardyng kesirinen joghaltqanyn, qúldyq sana indetining mysqaldap kirip, batpandap óneboydy jaylap dinkeletip otyrghanyna ah úrady. Mekenning kýrsinisine jýreging auyrghanymen, kýshi myghymgha jaghynyp, bas ie beruding týptin-týbinde memleketinning irge tasyn әlsiretip, qúday sanaghanynnyng qaqpanyna qabylaryng aqiqat.

Qazir quatty, tәuelsiz memleket bop Evraziya ortalyghyna myghym ornalasqan el retinde ayaghymyzdan tik túryp, keudemizdi kere demaluymyzgha eshkimning kedergisi joq. Erlik, batyrlyq, qaharmandyq bizding qanymyzda bar. Dәlelge jýginsek, ata-babalarymyz jenimpaz hundar men ghúndar, ýisinder men saqtar, qanly, qypshaqtar men ózge de ejelgi týrki halyqtarynyng myqty imperiyasy bolghany tarihtan mәshhýr. Sonyng jarqyn bir mysaly, kóshpendilerge erkin ómir sýru ýshin úlan-ghayyr kenistik qajettigin eskergen ghúndardyng biyleushisi Atillanyng kýlli Evropany baghyndyryp, ondaghy әskeri, intellektualdy jәne quatty sanalghan ekonomikalyq kýshti dýr silkindirip, «kýsh atasyn tanymasty» moyyndatyp, nomadtar biylikke kelgen. Búl mysaldy tilge tiyek etip otyrghandaghy maqsatymyz, óz kýshindi, qúdiretindi, dengey-dәrejendi tanytu, moyyndatu ýshin ózge eldi qangha túnshyqtyryp jaulap alyp, baryn kómeyinnen ótkizip, ýstemdik qúrudy jetiskendik sanap otyrghanymyz joq. Ózing óz betinmen eshkimge tiyispe, ala jibin attama, al basqa bireu basyna shauyp, tósine órlese basyndyrma, sonda úiqyng tynysh, jaghang jaylauda bolmaq. Imperiyalyq jәne totalitarlyq rejiym, úly imperiyalyq shovinizm az uaqyt bórkindi aspangha attyryp, esirtkenimen, kóp keshikpey ayaghyndy aspannan keltiretini imanday shyndyq. Alysqa úzamay-aq jaqynnan mysal keltirsek, әlemge aidyny asyp, «Evropa jandarmy» dәrejesine kóterilgen Rossiya patsha ókimetin 1917 jyly bolishevikter shanyraghyn ortasyna týsirdi, sol patsha imperiyasynyng múrageri sanalatyn Sovettik qyzyl imperiya da úly imperiyalyq shovinizm derti asqynuynyng kesirinen, jer betindegi әlemdi auzyna qaratqan alyp memleket sanalghanymen, nebәri 75 jyl jasap, kýirep tyndy. Búl tragediyalyq kýiding memleket baylyghy, quaty, halqyna eshbir qatysy joq. Bar pәle sayasy biylikti qolyna ústaghan basqarushylarynyng adamshylyq bolmysy, bilimi, intellektualdyq deygeyi, dýniyetanymy, sayasy kózqarasy, halyq mýddesin óz mýddesinen joghary qoyatyn tektiligi, bastysy, qoghamnyng tamyryna qan jýgirtetin zang talabyn bekem ústaytyn prinsipshildik, el basqarudyng órkendi paradigmasyn qalyptastyruda kýndiz kýlki, týnde úiqydan bezinip izdenetin, izgi jaratylysty isker basshygha qatysty. Kezinde Alashtyng úly perzenti, qogham-memleket qayratkeri Álihan Bókeyhan da: «Júrt paydasyna taza jolmen tura bastaytyn er tabylsa, qazaq halqy onyng sonynan erer edi», - dep el taghdyry, memleketting órkeniyetti dengeyge jetuine nebir iri bastamalarymen úiytqy bolatyn naghyz segiz qyrly, bir syrly birtuar túlgha-erdi ansap ótken. Múnan shyghatyn qorytyndy, әdiletti ýkimeti, pәrmendi, myqty zany, «әdil qazy» biyi, soty, prokurory, adal, parasatty, arly basshylary bar elding ghana memleketi myghym bolmaq. Al, kezdeysoq adamdardyng taqqa otyruymen avtokratiyalyq, diktatorlyq rejimder beleng alyp, elding ynyrshaghyn shygharyp, memleketti kóterem kýige týsirui de tarihta jii úshyrasatyn jaghymsyz qúbylys. Alash kósemi Álihan Bókeyhandy osy jaghday alandatyp, taghdyry qyl ýstindegi halqyn tozaqtan aman alyp shyghyp, erkin tynystatyp, jayly túrmysta jaysang ómirding qyzyghyn keshtiretin, taza jolmen jýretin tekti basshyny kie tútyp, Ata zanymyzda el basqarudyng ozyq ýlgisi retinde altyn әrippen әdipteletin-aq ghibrat, demokratiyalyq zayyrly memleketting baghyn ashatyn bekzat talap.

Aq zer dýniyede ata-tegimiz býkil Aziya men Evropa qúrlyghyn dýr silkindirip, ýlken imperiyalyq kýshke ainalghanynan jete habardar Abaydyng kezinde qazaq dalasy memlekettikten aiyrylyp, Rossiya imperiyasynyng koloniyasyna ainalghan edi. Áytse de, týniluge jibermeytin jay, qazaqtyng salt-sana, әdet-ghúryp, dәstýri, rulyq bólinis, kóshpeli órkeniyetting ozyq ýlgileri sot isin jýrgizu tәrtibi kóp ózgeriske týspey, múrty búzyla qoyghan joq-ty. Qazaq zannamasy bayyrghy qúqyqtyng jýiesining negizinde mәdeniy-demokratiyalyq dәstýrimen jasampazdyq tabighatyn saqtap qaldy. Qúqyqtyng mәdeniyet dengeyi tómen qoghamda konstitusiyalyq qúndylyqtardyng kýsh-quaty qauqarsyz bolatynyn eskersek, qazaqta sol mәdeniyetting kýshi basym. Ol ony bir kýnde emes, ghasyrlar boyy qanyna sinirip, boyyna darytqan. Tarihtan mәlim, úly Dalany en jaylaghandardy mәdeni-etnikalyq úghymdy týrikter nemese Túran, Týrkistan ataghany jaydan-jay emes. Týrkistan týrik órkeniyetining dәstýrli jalghasy – Qazaqiya Zannamasy mәdeny aralynda payda bolyp, ol kýlli týrki qauymynyng ortaq qúqyghyna ainaldy. Múnan shyghatyn qorytyndy – Deshti Qypshaq dalasy bayyrghy kóshpendiler órkeniyetining besigi.

Ata Zannyng qazaqty zanghargha kótergenin kórnekti tarihshy, akademik Manash Qozybaev: «... qypshaq atauymen halyq bolyp tanylghan qazaq barsha týrik әuletining qara shanyraghy boldy. Evraziyanyng qos qúrlyghynda tarihtyng qúdiretti tórine biraq shyqty» («Egemen Qazaqstan». Ata tarihy turaly syr. 30.04.1999 j.), - dep aq pen qarany jan-jaqty anyqtap, tura tórelik jasaghan. Qazaq zannamasynyng tarihyna súnghyla, sauatty zanger, akademik S.Z. Zimanov bolsa: «V kazahskom prave «jarghy» y v kazahskih sudah biyev, otpochkovavshihsya ot obshih osnovaniy, nemalo norm y sennostey, unasledovannyh ot svoih dalekih predkov. V etom plane sushestvuet preemstvennosti istoriy narodov Sentralinoy Aziiy... Kazahskoe pravo okazalosi silinee mechey uzurpatorov y ih nasilistvennoy politiki» («Kazahskiy sud biyev – unikalinaya sudebnaya sistema». Almaty, «Atamúra» 2008 g. C. 4, 25), - dep qazaqtyng últtyq ruh pen últtyq namysqa suarylghan Ata Zany tamyryn terenge jibergen, bútaghy ajaryn kirgizip, kýn núryn boyyna sinirgen alyp bәiterek syndy ekenin moyyndata otyryp, ózgening baghyna, baylyghyna, jerine súqtanudy qoymaytyn globalister, agressiyalyq sayasattyng shýrippesinen qoly ketpeytin, úsaq halyqtardy mensinbey, shekesinen qaraytyn patshalyq Rosiiya men kommunistik imperiyanyng strategiyalyq oi-sanasynyng tayyzdyghynan tuyndaytyn, úly derjavalyq shovinizmining dertin boyyna júqtyrmaghan halqynyng beriktigine, tayaghy men oghyn elemey, el ishinde qanyna singen ejelgi zang men tәrtipti saqtap, әdepten ozbaghan erekshe jaratylysty, qara jerdey toleranttylyghyna qayran qalady. Adamzat aqylmandarynyng ghibratyna qúlaq qoysaq, olar «Mәngilik dos ta joq, mәngilik dúshpan da joq, tek últ mýddesi, sol mýddening jýgin qara narday qayyspay kóteretin zany ghana mәngi» degen danalyqty kóldeneng tartypty. Sol qara nar – Ata Zannyng bir qyryn ýlen jazushymyz, marqúm Sәbit Múqanov: «Kiyiz tuyrlyqty qazaq atalatyn búl elding ómir tarihy, túrmys-salty, әdet-ghúrpy, minez-qúlqy aina qatesiz birdey... osynshama túraqtylyq, tútastyq Oktyabri revolusiyasyna deyin tútas memleket bolmaghan elde saqtaluy tanghalarlyq qúbylys» (Tandamaly shygharmalary, 16 tomdyq. Almaty, 1979 jyl. 15-tom, 37-bet), - dep qazaq halqynyng bereke-birligi, yntymaghy, bauyrmashyl, eshkimdi jatyrqamaytyn mәrttigine sýisinedi. Sóite otyryp, osynshama yntymaq, birlik, bauyrmashyldyq Oktyabri revolusiyasyna deyin (1917 jyl – T.S.) tútas memleket bolmaghan elge qaydan kelgenine aqyly airan bolypty. Oghan buyrqanyp, aghamyzdy esekke teris mingizu ynghaysyz, óitkeni Sәbit Múqanov Kenes ókimetinde ómir sýrip, sonyng iydeologiyasymen tynys alghan, qoldaghan, sol zamannyng jazushy-qogham qayratkeri. Onyng ýstine nemisting úly aqyny Getenin: «Eng úlyq suretkerding ózi óz zamanynyng yqpalynan  ozyp kete almaydy», - deui de negizsiz emes. Sovettik iydeologiyanyng agressiyalyq sayasaty otary, bodan, úsaq, tәueldi halyqtardyng ótken tarihyn kópe-kórneu joqqa shygharghan antihalyqtyq ústanymyn sol qalpynda qabyldap, «jaqsy atanudyn» amalynan aspaghan. Áytpese arnayy joghary oqu ornyn bitirmegenimen, Sәbit Múqanov tәrizdi óz betimen oqyghan-toqyghany mol, aqyn, jazushy, dramaturg, memleket pen qogham qayratkeri, artynda mol múra qaldyrghan qazaqtyng jarty әlemge tanymal túlghasy әlemde kóshpendiler órkeniyeti oryn tepkenin; Ortalyq Aziya «júmaq-púshpaq» sanalghanyn, onyng olay boluyna ýsh faktor: geografiyalyq, әleumettik-sayasy jәne adamgershilik qasiyetteri sharapaty tiygenin, sol Ortalyq Aziya, Evropalyq kenistikte mekendegen imperiyalar men әleumettik-sayasy rejimdi bastan keship, bel ortasynda dәuirlep, týrki tuystas aghayyndargha memleket qúryp, Ata Zannyng qúdiretimen qoghamdy qalay kemeldendiru mýmkindigine ýiretken qazaq halqy bolghanyn әlem moyyndaghanynan habary joqtyghy eshkimdi sendirmeydi. Odan beride Shyghys Deshti-Qypshaq memleketi qazaqtyng tól memleketi bolghanyn; ol: «Ertis-Eniysey – soltýstigin, Balqash pen Syrdariya ózeni – ontýstigin, Oral-Volga dalasy, Qaraqúm, Moyynqúm – batysyn, jeti ózendi Jetisu, Jonghar qaqpasy – shyghysyn qamtyp jatqan orasan kenistikti alyp memleket qúra bilgen halyqtar sanatynan kóringenine qazaq perzentining mereyi ósuding ornyna, bardy joqqa shygharuy aghamyzdyng bilimsizdiginen emes, bilgenin Kenestik iydeologiyanyng populistik, óktem sayasatyna jendirui sanaghan shyndyqqa sayady.

Qoghamdyq sana men azamattyq sananyng múraty әdiletting aq jolynan taymay, ruhany joldaghy eng ýlken kýresi, eng әueli adam ózining hayuandyq instinktimen kýresip, nәpsining yqpalymen bolmys zandylyghyn búrmalaudan tiylyp, olardy jene biluinde jatyr. Qylyshynan qan tamghan aq patsha men qazaqtyng avtonomiyasyn joyghan bolishevikterding yzgharynan yqpay, elin otarlyq ezgiden azat etip, tәuelsizdigine qolyn jetkizu ýshin ómirin de qúrban etken Alash qayratkerleri elen-alang shaqta qazaqtyng oqyghan, elge aty mәshhýr azamattaryna «Qazaq» gazetinde: «Qazaqtyng bas adamdary! Áueli sizder adaspanyzdar, adaspas ýshin aqyldasyp, oilanyp, yntymaqpen is qylyndar. Alashqa aty shyqqan adamdar! Kósemdikterindi adaspay, týzu istender. Sender adassandar, arttarynnan Alash adasady. Arttarynnan ergenderding obal-sauabyna sizder qalasyzdar» («Qazaq» gazetinde jariyalanghan maqalany 11.09.2020 j. «Qala men dala» gazetine úsynghan Aghabek Qúnarbayúly), - dep el taghdyry janyn mazalaghan qazaqtyng aimanday birtuar úldaryna birtuarlyghynan ainymay, ózgelerge jol kórsetuge shaqyrady. Búl – jany jәnnatta bolghyr Sәbit Múqanovty da, býgingi el tizginin qolynda ústaghandardy da, ruhany jan baylyghymen júrttyng qúrmetine bólenip jýrgen «qazaqtyng bas adamdary, kósemderin» de halyqtyng obal-kóz jasyna qalmay, qashanda jeke bas mýddesinen Alashtyng mýddesin joghary qoyyp, Alla syilaghan erekshe jaratylys, bilim-parasatyn, qajyr-qayratyn, kerek bolsa ómirin de kýmiljimey soghan arnaugha shaqyrghan. Olargha sholtighan pendelik ómir emes, úrpaqtar qasterlep ótetin mәngilik ómir sonda ghana búiyratyndyghyn eskertedi.

Germaniyanyng kansleri Otto fon Bismark: «Sheneunikteri jaqsy eldi jaman zandarmen de basqarugha da bolady, biraq sheneunikteri nashar bolsa eshqanday jaqsy zang kómektese almaydy», - dep ol da el tizginin ústaghandardyng intellektual, azamattyq túlghasy biyik, el basqaruda bay tәjiriybesi bar, adamgershiligi joghary, ómirdegi qiynshylyqtyn, qayshylyqtyng bәrin aqylmen, bilimmen jenip otyratyn sheneunikting taghynda myghym otyruy bәrin sheshetinin óz basynan ótkere otyryp, dana qorytyndy jasaghan. Áytse de, ómirding qay salasyn alyp qarasang da, túzsyz astyng dәmi kirmeytini tәrizdi, zansyz eshqayda ayaq basa almaysyz, tirlikting mәni, mazmúny soghan tireledi. «Jylqyda da jylqy bar, qazanaty bir bólek» demekshi, qazanatynyz – osy zan. Sondyqtan enbektegen baladan enkeygen qariyagha deyin Qylmystyq, Qylmystyq-prosessualdyq, Azamattyq prosessualdyq kodekster men normativtik qúqyqtyq aktilerden sauatty bolsa, qoy ýstinde boz torghay júmyrtqalaghan zamanda ómir sýrer edik. Jaqsy zannyng motivasiyasy jaman sheneuniginizdi taq túrmaq, tabaldyryqtan attatpasy anyq. Bәrimiz de Ata Zannan sauatty bolugha aqparattyq tehnologiya men ghylymiy-tehnikalyq progresting ýzdik jetistikterining mýmkindigi zor. Árbir azamattyq paryzy men mindeti – Konstitusiyada kózdelgen qaghidalardy búzbay, konstitusiyalyq qúndylyqtardy qorghaumen birge, zandar men qúqyqtyq aktilerdi búljytpay oryndau, talabyn berik saqtau – ómir sýrudi jenildete týspek. Asyly, zannyng pәrmendi, myqty boluy ony halyqtyng dúrys qabyldauyna, kónilinen shyghuyna baylanysty. Áytse de, kópting aty – kóp. Qazaqstan halqyn zorlap mәjbýrleuge jetkizbey, óz qalauymen azamattardyng qúqyqtaryna, bostandyqtary men mindetterine qatysty normativtik qúqyqtyq aktilerding iyirimderin sýze mengeruinin, zandy konsolidasiyalaudyng manyzdy faktorlarynyng qat-qabatyn da iygertuding artyqtyghy joq. Ol ýshin Ata Zandy nasihattaytyn femida qyzmetkerleri sauattylyghy, jýieli, salmaqty, tegeurindi, izgi niyet, ilkimdi isteri, bilimdiligi auaday qajet.

Jalghasy bar...

Túrsyn Sydyqov,                                              

filologiya ghylymdarynyng doktory, professor,
QR pedagogikalyq ghylymdar akademiyasynyng akademiygi,
Zannama jәne qúqyqtyq aqparat institutynyn
bas ghylymy qyzmetkeri

Abai.kz

19 pikir