Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
8332 14 pikir 16 Sәuir, 2021 saghat 13:02

Sanksiya sergeldeni Reseyding sony bola ma?

AQSh basshysy Djo Bayden Reseyge kezekti sanksiyalardy jariyalady. Sanksiyalar Reseyding AQSh ishki sayasatyna aralasqany ýshin jәne kiybershabuyldargha qatysty salynyp otyr.

Sanksiyalar 32 jeke túlgha men úiymgha salyndy. Sonday-aq, Resey elshiliginde qyzmet etken 10 diplomat «tynshylyq jasady» degen kýdikke ilinip, elden shygharylatyn boldy. Reseyding memlekettik qaryzyna da sanksiya qamyt kiyildi. Tehnopolis «ERA», «Pasiyt», «Neobiyt», «Peredovye sistemnye tehnologiiy», «Pozitiv Teknolodjiyz» syndy tehnologiya jasaushy kompaniyalar da endi sanksiyada. Sanksiyalar Resey basshylyghyn әbigerge salyp qoydy. Kremli resmy sanksiyalar jariyalana salysymen oghan «qatang jauap» bolatynyn eskertti.

AQSh-tyng qazirgi biyligi osydan bir ghasyr búryn Kenestik Reseyge, artynsha KSRO biyligine qarsy ústanghan sanksiyalyq sayasatty basshylyqqa alyp otyr. 1917 jyly Qazan tónkerisinen keyin AQSh Reseyge alghashqy sanksiyalardy saldy. Kenestik Reseymen teniz arqyly sauda jasaugha tyiym salyndy. Sebebi jana biylik Resey imperiyasynyng qaryzyn qaytaruy tiyis edi. Sanksiya Reseylik biylikke auyr soqqy boldy. Syrtqy tauar ainalymy 1918 jyly 88,9 mln rubli bolsa, 1919 jyly ol kórsetkish 2,6 mln rubli dengeyine deyin týsip ketti. Reseydegi azamat soghysy men soghys saldarynan bastalghan ashtyq, sanksiya әserinen syrt eldermen sauda qatynasyn jasau mýmkindigining azdyghy eldi tityqtatyp jiberdi. AQSh 1920 jyly shekteulerdi alyp tastady. Sebebi 1919 jyly bastalghan ashtyq Resey halqyn qyrghyngha úshyratty.

Jalpy AQSh jәne Batys elderi KSRO-gha týrli sanksiyalar salyp, onyng qate ekonomikalyq sayasat ústauyna jol ashty. Tipti mәjbýr etti. 1945 jylgha deyin AQSh, Úlybritaniya, Fransiya kenestik biylikke týrli sanksiyalar engizdi. Onyng ishinde altyndy qabyldamau, repressiyalyq sayasatqa baylanysty sauda qatynasyn ýzu, Finlyandiyagha basyp kirumen baylanysty sanksiyalar bar edi.

Ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin eki el arasyndaghy sayasy qaqtyghys pen iydeologiyalyq kýres kýsheydi. Qyrghiy-qabaq soghys bastaldy. 1948 jyly AQSh KSRO-gha strategiyalyq manyzy bar qajetti materialdardy, qaru berudi toqtatady. Keyin oghan Úlybritaniya, Kanada, Fransiya, Australiya, Japoniya jәne basqa da batystyq bloktaghy elder qosyldy.

1962 jyly AQSh KSRO-gha ýlken kólemdi trubalar satugha tyiym salady. Sonyng saldarynan KSRO «Drujba» múnay qúbyryn eki jylgha keshtetip bitiredi. Drujbanyng qúrylysy 1960 jyly bastalghan bolatyn. Jospar boyynsha ol eki jyl ishinde bitu kerek edi, alayda onyng qúrylysy 4 jylgha sozylyp ketti.  Osy rette qazir AQSh-tyng «Soltýstik aghym-2» gaz qúbyryna qatysty qazirgi sayasatyn týsine alamyz. Ony mýlde toqtatyp tastaudy josparlap otyr. Reseyden bastauyn alatyn gaz qúbyry Germaniyagha deyin kelip, Europa elderine taralady. Alayda AQSh búl joba Europanyng Resey gazyna degen tәueldiligin arttyrady dep senedi. Sondyqtan da oghan sanksiyalar saludy toqtatpaq emes. Bayden 15-sәuirde sóilegen sózinde «Soltýstik aghym-2» jobasyna sanksiya salu jalghasyn tabatynyn eskertti. 2019 jyly AQSh Senaty 2020 jylgha arnalghan әskery budjetti jariya etti. Onda «Soltýstik aghymgha» qatysty sanksiya salu qarastyrylghany jazyldy. 2019 jyldyng 20-jeltoqsanynda AQSh-tyng búrynghy preziydent Tramp «Soltýstik aghym» men «Týrik aghymy» jobalaryna sanksiya engizdi. 21-jeltoqsanda «Soltýstik aghymnyn» qúrylysy uaqytsha toqtaghany belgili boldy. Putin gaz qúbyry 2020-nyng sonynda ayaqtalady dep senim bildirse, «Gazprom» bolsa «2020-nyng sony nemese 2021-ding bastapqy mausymynda jobany tolyq ayaqtaymyz», - dep sendirdi. Degenmen 2021-ding tórtinshi aiy ótip barady, al gaz qúbyry әli ayaqtalmady. Bayden biyligi Reseyge qysymdy arttyryp jatyr. Demek qúrylysy 90%-gha bitken búl joba toqtap qaluy da yqtimal. Ol degenimiz Resey ekonomikasyna milliardtaghan shyghyn degendi bildiredi.

KSRO-gha qatysty sanksiyalargha qayta oralsaq. 1972 jyly KSRO basqa elge baryp, ómir sýrgisi keletin jandar elge shyghyn kólemin tóleui tiyis degen zang shyghardy. AQSh oghan jauap qatty, sebebi KSRO-dan tek aqyldylar keletin. Yaghny búl zang «aqyldylar aghynyn» shekteu edi. Sóitip AQSh emigrasiyagha qarsy keletin elderge eknomikalyq sanksiyanyng kez kelgen týrin engizuge bolady degen zang qabyldap jiberdi. 1979 jyly KSRO ózin úiyqqa batyrghan Aughanstangha basyp kirdi. Búl onyng ýlken qateligi bolatyn. Onyng әreketine qatysty batystyq blok 1980 jyldan bastap blok-blok sanksiyalarmen soqqylady. Mysaly AQSh-tyng suynan balyq aulaugha tyiym saldy. Saldarynan KSRO-nyng balyq aulau әleueti jylyna 75 myng tonnagha deyin týsip ketti. Keyin KSRO-gha 17 mln tonna astyqty satudan bas tartty.
Artynsha Mәskeu olimpiadasyna Batystyq blok kelmedi. Turisterden qarjy týsirudi oilaghan KSRO barmaq tistep qaldy.

KSRO-ny qúlatugha ýlken ýles qosqan Reygan bolatyn. Ol Kremlige truba satugha tyiym saldy, sóitip KSRO gaz jәne múnay qúbyryna truba alu ýshin altyndy birneshe ese kóp saudalaugha mәjbýr boldy. Keyin AQSh Saud Arabiyasyn múnaydy kóp óndiruge kóndirip, múnay baghasyn ýsh ese qúlatty. Búl ekonomikasy shiykizatqa baylanghan KSRO ýshin auyr soqqy bolatyn. Qazirgi Batys elderining strategiyasyn da osymen salystyrugha bolady. Songhy bes jyldyqta múnay baghasy týsip, shiykizatqa baylanghan elder daghdarys salqynyn sezindi. Ol ekonomikasy múnay men gazgha baylanghan Reseyge, onyng odaqtasy Qazaqstangha da auyr tiydi. AQSh-tyng KSROgha qarsy basqa da strategiyalary boldy. Ol jappay qarulanu jarysyna KSRO-ny kirgizu, gharyshty iygeru ýshin jarys, shiykizat baghasyn kóterip, sonynan qasaqany baghany qúlatu jәne basqa. Onyng búl strategiyalary júmys istedi. Sebebi Batyspen bәsekege týsemin degen Mәskeu IJÓnen týsetin qarjynyng aitarlyqtay bóligin «sosialistik әlemning ýzdik boluy ýshin» bәsekelestikke shashty. Nәtiyjesinde KSRO ekonomikasy shydamady. Sóitip 1991 jyly mәngilik tarih qoynauyna attanyp ketti.

2014 jyly Ukrainagha agressiya jasap, Qyrypdy okkupasiyalap alghan Reseyge qarsy Batys әlemi san týrli sanksiyalar engizip keledi. Onyng ishide NATO, AQSh jәne EO elderinen týrli maqsattaghy sanksiyalar salynuda. 2014 jyldyng 6-mamyrynan bastap NATO Reseymen әskery jattyghular ótkizu, ortaq missiyalardy atqarudan bas tartty. Artynsha Reseydi Siriyadaghy himiyalyq qarudy joi prosesine qatysudan shygharyp tastady. EO tarapynan Reseyge óte kóp sanksiya salyndy. Onyng ishinde Resey bankterine, joghary tehnologiya shygharu kompaniyalary men zauyttaryna, jeke túlghalargha, úiymdar men sayasatkerlerine sanksiyalar salynuda. «G8» úiymynan Reseydi shygharyp tastady, endi úiym «G7» dep atalady. 2014 jyldan bastap Halyqaralyq bank Reseymen jobalar jasaudy toqtatyp qoydy. Týrli sankyiyalar osylaysha jalghasyp kete beredi.

AQSh pen Batystyng Reseyge qatysty óz strategiyasy bar. Batys aldymen Reseydi tolyq izolyasiyalaudy iske asyruda. Týrli halyqaralyq úiymdardan shygharyp tastaugha baryn saluy sonyng dәleli. Artynsha ony týrli halyqaralyq kәsip jýrgizu, kredit alu mýmkindikterinen aiyra bastaydy, alghashqy legi bankterine sanksiyalar salyp, Halyqaralyq bankpen birlese joba jasauyna tyiym saluy boldy. Oqshaulanghan Reseydi ekonomikalyq sanksiyalarmen qysyp, últtyq qory men altyn qoryn tauysugha mәjbýrleudi kózdep otyr. Búl prosessting qanshalyqty úzaq bolary belgisiz. Mýmkin on, mýmkin jiyrma jyl. Bәlky jarty ghasyr. Biraq salynghan sanksiyalar eshqashan tolyq alynbasy anyq. Sanksiya alynuy ýshin Resey biyligi halyqaralyq sharttargha say júmys isteui tiyis. Ol kelisimsharttardy moyyndau, territoriyalyq kýmәn keltirudi toqtatu, agressiyalyq sayasattan bas tartu. Al әzirge salynghan sanksiyalar rublidi qúlatyp, inflyasiyany kýsheytude. Sanksiya sergeldenge salyp qoydy.

Ashat Qasenghaliy

Abai.kz

14 pikir